Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013

Ko‘rgazma-harakatli tafakkur
Ko'rgazma-harakatli tafakkur insonning yangi sharoit va amaliy 
muammoli topshiriqni yechishning yangi usuli bilan to'qnashganda 
paydo bo'ladi. Bunday turdagi topshiriqlarga bola butun bolalik 
davrida — maishiy va o'yin faoliyatlarida duch keladi. Ko'rgazma- 
harakatli tafakkurning muhim xususiyati shuki, holatni o'zgartirish 
usuli bo'lib amaliy harakat xizmat qiladi va u sinab ko'rish yo'li 
bilan amalga oshiriladi.
Aqli zaif bolalarda ko'rgazma-harakatli tafakkurning rivojla­
nishi orqada qoladi. Aqli zaif bolalar predmetlar bilan harakat 
qilishlarining har kungi tajribalarini mustaqil umumlashtira ol­
maydilar. Shuning uchun aqli zaif bolalarda umumqabul qilin­
gan qurollardan foydalanishni talab etadigan anglash bosqichi 
rivojlanmagan bo'ladi. Amaliy harakatlar va ularni so'z belgi­
lari o'rtasidagi aloqa yetarlicha bo'lmaydi. Nutq tashkil etuv- 
chi va boshqaruvchilik vazifasini bajaradi. Aqli zaif bolalarda 
ko'rgazma-harakatli tafakkurni shakllantirish asosiga muammoli 
amaliy vazifa va vaziyatlarda mustaqil mo'ljal olishni rivojlanti­
rish kiritilishi lozim.
Aqli zaif bolalarda amaliy vazifalarni bajarishda qiyinchilik yu­
zaga keladi. Masalan, aqli zaif bolalarga kesma rasmlarni birlashti- 
rish va Segen doskasini to'ldirish qiyinchilik tug'diradi. Ularning 
predmetlar bilan harakatlari impulsiv xarakterga ega, bu harakatlar 
fikrlash vazifasiga bog'liq bo'ladi.
34

---

Mantiqiy tafakkur
Fikrlash qobiliyati aqli zaif bolalarda 
0
‘ziga xos tarzda amalga 
oshadi. Aqliy faoliyat jarayoni o'zaro bog‘liq aqliy operatsiyalar bi­
lan amalga oshiriladi. Predmet va hodisalarni tahlil qilish jarayoni­
da aqli zaif bolalar sogiom tengdoshlariga qaraganda kam, m aium
qismlarni aniqlaydi. Sintez qilish jarayonida umumlashtirish ja ­
rayonining pastligi kuzatiladi. Obyektlarning o'xshash va farqli 
belgilarini aniqlashda yordam beradigan taqqoslash operatsiyalari 
ham maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘ziga xos tarzda kechadi. 
Ko'pincha yo‘q belgilari taqqoslanadi.
Mavhumlashtirish — aqli zaif bolalar uchun ancha qiyin ope- 
ratsiya hisoblanadi. Mavhum tafakkurning buzilishi aqli zaiflikning 
asosiy belgisini tashkil etadi. Aqli zaif bolalar tomonidan umum­
lashtirish situativ xarakterda boiadi. Tafakkur bilishning bosh quroli 
hisoblanadi. U analiz, sintez, umumlashtirish, mavhumlashtirish, 
aniqlashtirish kabi operatsiyalar shaklida kechadi. Tadqiqotlar- 
ning ko'rsatishicha, bu barcha operatsiyalar aqli zaiflarda yetarlicha 
shakllangan va o'ziga xos tomonlarga ega. V.G. Petrova, B.I.Tinskiy,
I.M. Solovyova, N.M.Stadnenko, J.I.Shif maiumotlariga ko'ra, aqli 
zaif bolalar predmetlarni tushunadi, tahlil qiladi, qator zarur xususi- 
yatlarni qoldirib, faqatgina yaqqol aniq qismlarinigina hisobga oladi. 
Bunday tahlil natijasida ular predmetlarning qismlari bilan aloqasini 
o'rnatishda qiynalishadi. Odatda, ular faqat predmetlarning ko'ruv 
xususiyatlariga tayangan holda rangini aniqlashadi. Predmetlarni 
tahlil qilishda ularning individual belgilarini emas, umumiy bel­
gilarini aniqlaydi. Analizning takomillashganligi uchun predmet­
larni sintez qilish qiyinlashadi. Predmetlarning alohida qismlarini 
ajrata turib, ular orasidagi aloqani o'rnata olmaydi, shuning uchun 
predmetlar haqida butun tasavvurga ega boiishda qiynaladi. Aqli 
zaif bolalarda taqqoslash operatsiyasida tafakkurning sifatlari yorqin 
namoyon boiadi, unda maxsus qo'yilgan analiz va sintez o'tkaziladi. 
Ular predmetlar va hodisalardagi asosiy narsani ajrata olmay, mavjud 
bo'lmagan belgilarni, ko'pincha mos kelmaydigan belgilar taqqos- 
laydilar. Aqli zaif bolalar o'xshash va farqli predmetlarning farqini 
aniqlashda qiynaladilar. Ayniqsa ular uchun o'xshashlikni aniqlash 
qiyin. Ruchka va qalamni taqqoslab, ular: «ular uzunligiga ko'ra

---

o‘xshash, yana ularning terisi bir xil» deb javob berishadi. Aqli zaif 
bolalar tafakkurining farqli tomoni tanqidiy qarashning yo'qligi, o'z 
ishlarini mustaqil baholay olmasligidadir. Ular ko'pincha o'z xato- 
larini belgilashmaydi, bu ayniqsa ruhiy kasallangan bolalarda bosh 
miyaning peshana qismi jarohatlangan bolalarda va og'ir darajadagi 
aqli zaif bolalarda yorqin namoyon bo'ladi. Ko'ruv idroki asosida 
idrok etilgan fikrlash natijasidagi tasvir kambag'alligi, bog'liq emas­
ligi, oddiyligi bilan ajralib turadi. O'quvchi obyektga qarab, uning 
nomini bilsa ham, qismlarini to'liq aytolmaydi. Odatda, shakllar- 
ning umumiy konturlari qismlarini tartibsiz bayon etadi.
Kichik maktab yoshidagi aqli zaif bolalar uchun 2 va undan or- 
tiq predmetni solishtirish qiyinchilik tug'diradi. Solishtirishda I—II 
sinf o'quvchilari bir obyektni ikkinchisidagi ajratuvchi xususiyat- 
lariga e’tibor beradilar. Bu obyektlarning o'xshash xususiyatlarini 
hisobga olmaydilar.
Bolalar obyektlar o'rtasidagi farqni solishtirib bo'lmaydigan 
xususiyatlar bilan qiyoslaydilar. Masalan, bu piyola katta, bunisida 
esa ko'k gul rasmi bor. Ular har xil. Birinchi predmetning kattaligi, 
ikkinchi predmetning guli taqqoslangan.
Ayrim hollarda o'quvchilar vazifani oson yengil vazifalar bilan 
almashtiradi yoki obyektni solishtirish o'rniga ulardan birini analiz 
qila boshlaydilar. Yoki solishtirishni boshlab, o'z harakatlarini na­
zorat etolmaydi. Bola o'zi uchun qiyin bo'lgan vazifada to'xtay ol­
maydi va o'z aqliy faoliyatini yengillashtirib boshqa vazifaga o'tadi.
Aqli zaif bolalar tafakkurini tahlil qilib, bu jarayonning stereo- 
tipligi, qiyin harakatligi va umuman to'liq egiluvchan emasligini 
ta ’kidlash joiz. Shuning uchun mavjud bilim va malakalarni yangi 
sharoitda qo'llash aqli zaif bolalarda qiyinchilik tug'diradi va vazi­
fani xato bajarishga olib keladi.
Aqli zaif o'quvchilar tafakkurini o'rganish va to'g'ri tashxis 
qo'yish uchun «Kesma rasmlar» metodikasi, «To'rtinchisi ortiq- 
cha» metodikasi, «Klassifikatsiyalar» va «Yetishmaydigan qismlarni 
aniqlash» metodikalarini tavsiya etish mumkin.
Savol va topshiriqlar
I. Tafakkur operatsiyalarini aytib bering.
36

---

2. Aqli zaif bolalarning ko‘rgazma-obrazli tafakkur xususiyatlari.
3. Aqli zaif bolalarning ko‘rgazma-harakatli tafakkur xususiyat­
lari.
4. Aqli zaif bolalarning so‘z — mantiq tafakkuri xususiyatlarini 
ochib bering.