Mazkurfanoliyta’limmuassalaribakalavriatta’limyo’nalishlariningbarchasidao’qitiladi

Platonning «Davlat», «Siyosat» asarlarida uning siyosat xaqidagi qarashlari axloq masalalari bilan uzviy bog’lanib ketgan.Uxarbirkishigaxosbo’lganyaxshifazilat, xislat, ezgulikniadolatlijamiyatbilankelishtirishgaharakatqiladi. Biroqhaqiqiyezguliknisiyosiytartibbilanqo’shishmumkinemasliginianglab, yillaro’tishibilanidealdavlathaqidagixayoldanreaktsiontotalitardavlattuzumito’g’risidagig’oyagao’taboshladi. Xayotiningso’nggiyillaridayozgan«Qonunlar» asarida ideal davlatni qonunlarga muhtoj bo’lmaganjamiyatdebtariflaganfaylasufdavlatgacheklanmaganvanazoratsizxokimiyathuquqiniberdi. Buasaridaindividualvaijtimoiyhayotniqat’ichegaralashnio’zarobo’ysundirishnivakelishtirishnizarurdebko’rsatdi. Bu – ideal davlatni tiklamasada, alohidaindividlarning xohishistaklarini tartibga solish imkonini beradi. Platon tomonidan ideal jamiyat haqidagi g’oyalarning ilgari surilishi keyingi asrlar davomida siyosiy tafakkurning bundan keyingi rivojiga katta ta’sirko’rsatdi.
Qadimgi Gretsiyada butun bir, siyosiy qarashlar sistemasini yaratgan qomusiy olim va faylasuf ARISTOTEL (er. av.384 - 322 yy.) Platon akademiyasining iste’dodli talabalaridan biri bo’lib, quldorlik demokratiyasining emirilish davrida yashadi va ijod qildi.
Aristotel jamiyat va davlat xokimiyatining turlari to’g’risidagi g’oyalarni sistemalashtirdi va yanada rivojlantirdi. Ulug’ faylasuf dualizm pozitsiyasida turib, moddiy narsalarga g’oyalarning mujassamlashuvi deb qaradi. Uning siyosiy qarashlari mashhur «Siyosat» asarida mujassamlashdi. Aristotel Platon singari o’z ilmiy faoliyatida siyosiy tartibotlarni tasnif (klassifikatsiya) qilishga alohida e’tibor berdi. Ustozi kabi davlat tuzumi tasnifini belgilovchi asos sifatida yaxshilik, ezgulik singari sifatlarni oldi.
Aristotelningsiyosiynazariyasio’shadavrdagidavlatniboshqarishdaerishilgantajribalarnitahliletishvaumumlashtirishgaasoslanganedi. U 158 polis (shaxar-davlat) haqida boy materiallar to’plab, ularni o’rgandi va davlat, siyosiy tartiblar haqidagi ta’limotini yaratdi. Aristotel yaxshi fazilatga ega bo’lgan uchta davlat tuzumini va ularga zid bo’lgan uch siyosiy tartibotni ko’rsatdi. Uning davlat tuzumi to’g’risidagi g’oyalar mavjud ijtimoiy tuzum hususiyatlaridan kelib chiqar edi.
Aristotelquldorlikjamiyativaundagisinflarniabadiy, deb, jamiyatningqullarvaquldorlargabo’liniishniqonunlarigamuvofiqdebxisobladi. Uningfikricha, tuzumininguchtipiijobiyxususiyatga, uchsiyosiytartibesasalbiyhususiyatgaegadir. Davlat tuzumining monarxiya,aristokratiyava politiya tiplari ijobiy hususiyatga ega. Ularga zid ravishdadavlatning uch salbiy tipi mavjuddir. Monarxiyaning buzilishitiraniyaga, aristokratiyaning buzilishi oligarxiyaga, politiyaningbuzilishi esa demokratiyaga olib kelishi mumkin.
Aristotelning davlat tuzumi tasnifida bitta yangi tushuncha – politiya tushunchasi qo’llanildi. Bu tushunchani oliygarxiya va demokratiyaning qo’shilishidan vujudga kelgan siyosiy xokimiyatini ifodalash uchun qo’lladi. Boshqacha kilib aytgandapolitiya «o’rta sinf» davlati tuzilishini ifodalaydi.
Demak, Aristotelningsiyosiytartibtasnifiikkiqaramaqarishimezongaasoslangandir. Birinchinuqtainazardadavlatqurilishitiplariijobiyvasalbiytomonlargaajratiladi, ikkinchinuqtainazardaesaasosiyo’lchovqilibhokimiyattushuinchasiolinadi. Usiyosiytartibo’rtasidagitafovutnihokimiyatniboshqaruvchilarsonidankeltiribchiqardi.
Monarxiyadavlattuzumisharoitidadavlatnibirkishiboshqarsa, politiyashaxar-davlatdagierkinaxolininghokimiyatidir. Arestoteldavlattuzuminitushuntirishdao’ziningdualistikfalsafiykontseptsiyasigatayandi: idealdavlatnihamikkitipgaajratdi. Birinchisinamunalidavlatqurilishibo’lib, uuzoqvaqtgachajamiyatbarqarorliginita’minlabberaoladi. Boshqachaqilibaytganda, uamaliysiyosatningidealko’rinishidir. Namunalisiyosiytartibsifatidapolitiyaniko’rsatdi. Politiyao’rtasiiflargaxukmronlikqiladivaehtimoltutiladiganso’nggihalokatchegarasidahamdavlattuzuminisaqlabqolaoladi. IdealdavlatqurilishigaalohidaahamiyatberganAristotelshundaydavlatyashabqolishiningmuhimshartisifatidaaholisonivaterritorialhususiyatniko’rsatdi. Harqandaydavlato’z-o’zinita’minlashgavahimoyakilishgaqodirbo’lmog’ikerak. Shundayqilib, davlataholisiningmoddiyta’minlanganligivao’z-o’zinihimoyaqilishqobiliyatiyashabqolishningbirdan-birshartidir.
IdealdavlatningijtimoiytuzilishihakidagapketgandaArestotelaristokratsifatidafikryuritdi. Uningfikricha, xunarmandlarfuqorolikdanchiqarilishlarikerak, chunkiularshug’ullanadigankasb – kor, mashg’ulotyaxshilikkaolibkelmaydi, davlatfuqorolarisifatidadehqonlarqolishimumkin. Fuqarolarjamoaeridanfoydalanishnatijasidavujudgakeladiganumumiyovqatlanishdaqatnashishlarikerak. Aristotelernijamoavahususiymulksifatidataqsimlabberishhakidamulohazayuritib, fuqoroningaynibirvaqtdaikkitaeruchastkasigaegabo’lishi, ijtimoiyerningbiridankeladigandaromaddiniymarosimlarxarajatiniqoplashga, ikkinchisidanolinadigandaromadesaumumiyovqatlanishgasarflanishikerak, debhisobladi. Idealdavlatsiyosiytuzilishiningo’zigahoshususiyatlariustidato’xtalarekan, Arestotelbujamiyatnibutuntafsilotibilanta’riflashshartemas, debta’kidladi.
ArestotelgarchiSokratvaPlatonningilmiyan’analarinidavomettirganbo’lsahamuningqarashlariuchunuddaburonlik, tadbirkorlik, greklargaxosrealijtimoiy-siyosiyhayotgamoslashuchanliksifatlariharakterlidir. Davlatningvujudgakelishivavazifalarito’g’risidagiqarashlaridabunarsayanadayaqqolroqko’zgatashlanadi. Uinsontabiatansiyosiymaxlukbo’lganikabipolis (shaxar-davlat) ningtashkiltopishihamtabiiydir. Shuninguchunhamdavlatnisuniyravishdaqaytadantashkiletishshartmas. Demak, Arestotelningfikricha, davlat, oilavahususiymulktabiiytaraqqiyotmahsulidir, ularnitugatishgaurinishtabiatganisbatanzo’rovonlikqilishbilanbarobardir. Oilaqishloqjamoasini, qishloqjamoasiniesapolis (shaxar-davlat)nikeltiribchiqargan.
Arestotelquldorlikdemokratiyasidavridayashaganyuqoritabaqagamansubmutafakkirsifatidajamiyatningijtimoiytabaqalanishinitabiiyvazaruriyholdebhisobladivaanashundankelibchiqib, fuqorolarningvazifalarinibelgiladi. Uningfikricha, fuqorolarningvazifalariularningyoshlarigaqarabhamtaqsimlanishikerak. Fuqarolaryoshligidaidealdavlatnitashqidushmanlardanhimoyaqilishbilan, keksayganidaesasiyosiymaslahatlarberishbilanshug’ullanishlarikerak. Idealdavlatdajismoniymehnatvasavdoerkindexqonlarvaqullarningvazifasidir. Qulvaxo’jayinxuddier-xotinsingaripolis (shaxar-davlat) sotsialstrukturasiningzarurelementidir.Aristotelmonarxiya, aristokratiyavapolitiyadavlattiplariniaqlgamuvofiqkeladigandavlattuzilishlaridebko’rsatganbo’lsa, tiraniya, oligarxiya, haddantashqaridemokratiyanioxlokratiya (olomonxokimiyati) niaynigan, buzoq, yaramas, siyosiytartiblar, debbaholadi.
Aristotelta’limotiningPlatonqarashlaridanfarqiediki, urealhokimiyatniidealhokimiyatdanfarqladi, siyosiymasalalarnitadqiq, etishgaamaliyyondashdi. Aristoteluchunikkitadavlatshaklimavjudbo’lib, birio’rtaholfuqarolarmanfaatiniifodalaydi, ikkinchisi — uningshaxsiyqarashlariasosidavujudgakeltiriladi. Kishilarsiyosiybirlashuviningmag’ziyaxshifazilat, saxovatvaezguniyatdir.
Aristotelningmuhimxizmatishundaediki, uijtimoiyjarayonlarnitahlilqilishniikdisodiyjarayonlarbilanbog’ladi. Buboradahamuzamondohlaridanilgarilabketdi.
Shundayqilib, PlatonvaAristotelqarimgiGretsiyaningbuyukmutafakkirlaribo’lib, o’shadavrdagihukmrong’oyaviysiyosiyqarashlarularningasarlaridao’zifodasinitopdi. Shuningdekqadimgidunyodayashabijodetganulug’allomalar: tarixchi, faylasufvaadabiyotchilarning – Gerodot, Fukidid, Tatsit, Tsitseronsingarimutafakkirlarningijtimoiy-siyosiyqarashlarihammuhimahamiyatgaegadir. Ulug’rusmutafakkiriV. G, BelinskiybuyukgrekfaylasufiPlatonasarlarihaqida: «Manabuklassik- zamindainsonparvarlik, jasorat, tafakkurvaijodkodkorlikurug’lariunibchiqdi. Harqandayjamiyatchilikningavvali, uningdastlabkinamunalari, oliyg’oyalario’shaerdadir» - debyozganedi. Buchintarixiyhaqikatdir.