Mazmun : Kirisiw Tiykarǵı bólim

3. Tárbıyalanıwshılardı doslıq, ortaqlıq ruwxında tárbiyalawda o’zbek xalıq ertekleriniń múmkinshilikleri
O`zbekistan Joqarı jıynalısınıń IX sessiyasında qabıl etilgen “Talim taqrisinde” gi Nızam hám Kadrlar tayarlaw Milliy programması jetkinshekti tárbiyalawdıń tiykarǵı keleshek hám jo`nelislarini belgilep berdi. Zero, mektepte balalardı oqiwga u`yretiwdan maqset awizeki sóylew maydanınan oquvshilarda bekkem bilim payda etiw óndirisiń, turmısıń hámme tarawlarında aktiv dóretiwshilik iskerlik korsata alatuǵın sawatlı hám mádeniyatlı kisilerdi tárbiyalap jetisiriw bolıp tabıladı. Ulıwma talim mektepleriniń tiykarǵı wazıypaları jetkinshekke pán tiykarlarınan tereń hám bekkem bilim beriw, olardı ámelde qollash ilmiy tájriybelerin payda etiw bolıp tabıladı.
Oqiw sabaqları átirap -ortalıq, insaniy munasábetler, watandıń otmishi hám hazirg`i kúndegi turmısı haqqıntag`i oquvshilar bilimlerin keńeytiredi, dúńyaǵa kózqaraslarınıń qáliplesiwine, ruwhiy-etikalıq tárbiyasına úlken tasir korsatadi. Nátiyjede oquvshilarga unamlı sapalar qáliplese baslaydı.patriotlıq, adamgershilik sezimleri qáliplesedi.
Atap aytqanda, besinshi bolim “Xalıq ogiti - baxıt gilti” dep atalıp, xalıq awizeki do`retiwshilig`ini u`yreniwge atalg`an. Bunda birinshi klass oquvshilarinin` jası, o`zlestiriw qásiyetlerine uyqas materiallar saylanǵan. Tiykarǵı maqset oquvshilarda ulıwma insanıylıq sapalardı, yag`niy hadallıq, meyirbanliq, dosliq, ortaqliqni tárbiyalawǵa qaratılǵan.
“Qus, haywanlar - biziń dosimiz” hám “Ertekler-jaqsılıqqa jetekler” bolimlerinde da oquvshilarni dosliqqa, awızbirshilikke, dosliqni saqlap -álpeshlewge tiyisli ertekler sawlelengen. Mısalı, “ Úsh ortaq” ertagini alıp koradinen bolsak, bul ertekte qanday kisiler menen dos boliw, shın dosliq haqqında gáp baradı.
“Ertekler - jaqsılıqqa jetekler” boliminde berilgen genje u`l ertaginin` mazmunı bolsa awızbirshilik, dos arttırıw haqqında pikir júritiledi. “Sabanlar, shog hám lobıya” ertaginde dosliqni qadrine yetmasliknin` áqibeti, dosnin` jaǵdayınan kúliwdiń holi jaman boliwi haqqıntag`i mazmun sawlelenedi. “Eki ortaq” ertaginde berilgen qaharmanlar háreketleri bolsa oquvshilarni birewdi haqine qıyanat etpeslikka, hiyle isletmaslik kerekligi haqqıntag`i pikirler menen tanısırıladı.
“Jaz o`tedi- saz” bolimindegi dosliqni tatıwlıqtı erteklerden biri “Qarlig`ash menen qanatlı kemiriwshi jánlik” ertagi bolıp tabıladı. Bul ertek arqalı oquvshilarni dosliq, doslıq, ortaqliq ruwxında tárbiyalaw múmkin. Sebebi áyne áne sol ertek qaharmanları arqalı awızbirshilik, dosliqnin` kúshi hámme zattan úsin ekenligin túsiniw múmkin.
Mısalı, “Meshitte qubla tárepte turatuǵın teksheden shayan” romanınan alınǵan “Shın ortaq” gúrrińi, “Kalina hám Qapırıqna” shıǵarmasınan alınǵan “Doslar” ertagi da dosliq, doslarnin` bir-birine járdem, awızbirshiliktiń paydası haqqındag`i ibratlı mazmundan ibarat.
“Oqiw” kitapınıń hár bir teması son`inda sorawlar hám tapsırmalar berilgen. Oqituwshi kórkem teks ústinde islegende bul soraw hám tapsırmalardan paydalanadı. Ol teksti aldın ańlatpalı etip oqib beredi. Keyin teks mazmunı úsinde sáwbet uyushtiradi. Bunda oqituwshi sorawlar hám suwretleytuǵın qurallardan paydalanıladı. Oquvshilarnin` o`zlerine ishlerine oqiw, mazmunın túsiniw tapsırıladı. Keyin gezekpe-gezek oqitiladi. Lugat úsinde islep, jańa so`zler ma`nisi asırıwǵa itibar qaratıladı. Aqırında soraw - juwap, tes, boshqotirma hám rebus sheship, oquvshilar bilimi ulıwmalasırıladı. Reytinggi elon etiledi.
Oqiw kitapınıń hár bir boliminde tabısıw, naqıl, hikmetli so`zler, tez aytıwlar menen birgelikte ertekler de berilgen. Bunnan oqituwshi hár bir sabaqtıń mazmunına qaray paydalanıwı múmkin.
Hár bir bolim tawısıwı menen tákirarlaw -ulıwmalasırıw sabaqları o`tiledi. Soǵan erisiw kerekki, bul sabaqlar oquvshilar ushın bayram formasında, qızıqlı bolsin.
Dosliq hám ortaqliq xalqımızdıń joqarı ruwhiy pazıyletlerinen biri bolib, ol adamlardıń tereń ishki sezimleri arqalı belgilenetuǵın quramalı hádiyseler nátiyjesinde quram tabadı. Talim-tárbiyada xalıq erteklerinen paydalanıw oquvshilarnin` ruwhiy dúnyasın bayitadi, xulqini unamlı jo`neltiredi. Sol maqsette oquvshilarni dosliq, ortaqliq ruwxında tárbiyalawdıń ámeliyat tag`i jaǵdayın u`yreniw maqsetinde sabaqlardı baqladiq. Usınıń menen birgelikte dosliq, ortaqliq sezimin tárbiyalawda balalarǵa ata-analardıń tasirini u`yreniw ushın ata-analar ortasinda anketa sorovnomasini otkezdik. Anketa sorovlarinda 10 dana ata-ana qatnası. (Anketa sorawlarınıń toliq teksi 1-qosımshada keltirilgen).
1.”Shańaraqińızda balalar tárbiyası menen tiykarlanıp kimler islesedi?” degen sorawǵa 40 % ata-ana ”buvisi, babasi”, 40 % ata-ana ”o`zlerimiz”, 20 % ata-ana bolsa ”aka-apalari” dep juwap qaytardı. Men da, akesi de jumisa bolamiz. Úyde bolsa balalarǵa qarawǵa buvisi barlar”. (Qundız. Sh)
Bala tárbiyasında bir-birewimizge súyenemiz. Isen kelgennen keyin balalar menen islesemiz. Kúndiz bolsa mektep bar. ( Planeta R)
Úlkenleri endi o`zlerini eplaydinen bolib qalıwdı. Inisine de usılar qaraydı. Jumıs menen adamdıń balalar tárbiyası menen sislesiwga waqtı qayoqda? (Mahbuba B)
Sol sıyaqlı alınǵan juwaplardan korinib turıptı, olda, ata-analardıń tiykarǵı bólegi balalar tárbiyası menen sislesiwga waqıtları yoqligini korsatadi. negizinde, shańaraqta baba -buvilar menen birgelikte ata-analar da oz perzentleri ushın jetkiliklishe waqıt ajıratıp barsalar maqsetke muwapıq bolar edi.
2 “Perzentińiz doslarini siz tańlap berasizmi? Yamasa o`zleri tańlaydilarmi?” sorawına 50 % ata-analar perzentleriniń ortaq tańlawlarına bólek itibar menen qarawların, 30 % ata-analar perzentleri oz ixtiyorlarine kora dos tańlawların, bunıń olar ushın zárúr áhmiyetke iye emesligin, 20 % áke- analardıńlar bolsa eger shańaraǵı maqul bolsa soǵan qaray jumıs tutıwların aytıp otishdi.
3 ”Balalarıngizga ertekler aytıp berasizmi?” dep soraganimizda bolsa 54 % ata-analar o`zleri oqib alıwar, 28 % ata-analar televizordan ertek multfilmlar kop beriledi, usılar da jetkilikli, lekin, bazinde bolsa uxlatish ushın da ertek aytıp beriwge taqri keledi dep, 8 % ata-analar bolsa ertek aytıp beriwlerin takidlashgan. Bul juwaplardan korinadiki, balalardıń ertek esitiwge bolǵan qálewi tolaqonlisha qandirilmayapti. Holbuki, ertek esitiw balanı oy-pikir etiwge shaqıradı, dúnyaǵa kóz qarasın keńeytiredi hám unamlı sezim-sezimlarni ańlap jetiwge xızmet etedi.
4 ”Siznin`she erteklerden paydalanıwdıń tárbiyalıq tasiri barma? Olardan paydalanıp turasizmi?” degen sorawǵa 60 % ata-analar erteklerdiń tárbiyalıq múmkinshilikleri úlken ekenligin, 30 % ata-analar bolsa taqri kelip qalsa paydalanaman, ulıwma buǵan itibar berip otirmayman dep, 20 % ata-analar bolsa erteklersiz de tárbiyalaw múmkinku, tárbiya processinde basqa usıllar da ámeldegi ekenligin aytıp otishgan. Bul juwaptan korinib turıptı, olda, kopshilik ata-analar erteklerdiń tárbiyaǵa tasirini joqarı ekenligin túsiniwgen. Bul juwap bizni quvontirdi, álbette. Biraq, ayırım juwaplardan malum boldiki, ata-analarda erteklerden paydalanıwǵa mútajlik bar-ol, biraq itibar jetkilikli emes, sebebin kopshilik ozi bilmaydi, waqtım yoq dep oylashadi.
5 ”Perzentlerińizdiń jaqın doslari barma? Olardıń dosligine munasábetińiz? ”deb soraganimizda 58% ata-ana balalardıń dosliginde jaqın, uzaq degen parq barma, bul haqqında olarda túsinik bolmagandan keyin, dos ne qilsin- dep, 28% Jaqınma, uzoqmi, ulıwma teńles doslari bar dep, 18 % bolsa ”bor, perzentlerimizdiń 2-3 danadan jaqın doslari bar” degen pikirlerdi bildiriwdi.
Joqarıtag`i juwaplardan korinib turıptı, olda, tarbiyalaniwshilardin’ doslari boliwine kopkine ata-analar isenimsizlik menen qaraydılar, biraq, ayırımları taqri yondashadilar. Balalardıń ozara baylanısları, dosliq, ortaqliq munasábetleri ata-analardı ol shekem uwayımǵa solmaydi, bul qıylı baylanıslar kishi jasda zárúrli emes dep qaraydılar. Bazi ata-analar erteklerdiń tárbiyalıq áhmiyetin túsinedi, biraq odan malum maqsette paydalanıw jolini bilmaydilar. Kopkine ata-analar bolsa balalar mektepke barǵannan keyin” bala endi oquvshi sawatı shıǵıp qaldı, ertekti o`zleri oqiwi múmkin” degen pikirge tıykarlanıp ertek aytıp beriwdi toxtatadilar. Bizińshe, oqituwshilar hám áke- analardıńlar xalıq awizeki do`retiwshilig`inin` zárúrli janrlerinden biri bolg`ann erteklerden balalarda sheriklik, awızbirshilik, dosliq, ortaqliq sezimin tárbiyalawda orinli paydalanıwsa nátiyje joqarı boladi. Bunday nátiyjelililik bolsa tárbiyada zárúrli bolıp tabıladı. Zero, balalıqtan baslanǵan hám taqri saylanǵan, jo`neltirilgen dosliqnin` unamlı tárepleri kop.