Mazmun : Kirisiw Tiykarǵı bólim

1. Mektepke shekemgi jas dag’i balalardi doslıq, ortaqlıq ruwxında tárbiyalaw pedagogikalıq mashqala retinde
Hazirg`i úlken ozgerisler dáwirinde ta’lim-tárbiya aldına júdá zárúrli wazıypalar qoyilgan. Bul wazıypalardı ámelge asırıwda tarbiyalaniwshilardin’ ma’ruwhiy- etikalıq jetikligin asırıw, o’zlikni ańǵarıwǵa qaratılǵan materiallıq miyraslarımız menen tanısırıw zárúrli o’rin tutadı.
Etika hám etikalıq tárbiya máselesi xalqımızdıń o’tmish miyraslarımızda da, búgingi kúndegi sıyaqlı tiykarǵı aktual tema bo’lgan. Sebebi, qaysı jámiyette, qaysı basqarıw princpında bo’lmasin, eger jámiyet ag’zalari etikaan bárkámal shaxslar bo’lmas, jámiyet rawajlanıwı krizisqa ushraydı. Ilimiy bilimlerdiń qálegen tarawinin’ rawajlanıwı o’tken zamannin’ sol tarawtag`i miyrasları menen qaysı dárejede bayıtılǵanlıǵına ko’p tárepten baylanıslı bolıp tabıladı. Bul haqıyqat pedagogika páni ushın bólek áhmiyetke iye boladı.
Hazirg`i ta’lim-tárbiya siseması aldına bala shaxsın bárkámal kámal taptırıw wazıypasın qo’yilgan ekan, bunda balanıń shaxsıń adamlar menen bo’latug’in baylanısları dosliq, ortaqliq, sheriklik, muńlaslıq, miyir aqıbet, adamgershilik, húrmet sıyaqlı munasábetke tıykarlanıwına e’tibor beriw kerek bolıp tabıladı. Sol sebepli bala shaxsında bul pazıyletke dáslepki balalıq dáwirlerindenoq, mekteplerde bolsa baslawish klasslarda tiykar saliniwi zárúrli bolıp tabıladı. Dosliq, ortaqliqti tárbiyalaw mashqalası etikalıq tárbiya, shaxsıń hár qıylı munasábetleri o’z ańlatpasın tabadı. Bul munasábetler shaxsıń miynetke, jámiyetke, turmısqa, ata-ana, aǵayın –urug’, qatarlaslarǵa bo’lgan etikalıq munasábetlerinde o’z hákisin tabadı hám adamdıń ma’ruwhiy dúnyasın ańlatadı. Dosliq, ortaqliq etikalıq pazıylet retinde etika teoriyası rawajlanıwı menen baylanisli bo’lib, onıń zárúrli dáreklerinen biri xalıq pedagogikası eń jaqsı ǵáziyneleri deyiw múmkin.
Insaniyat áyyemgi-áyyemginen hár qanday adam kewilinde e’tiqatg’a isenim, o’zinin’ haqılıg’ina qıyınshılıqlardı jeńa alıwına isenim bar ekenin an’lag’an.
Adamlardı sol il pazıyletler bir-birine jaqınlasırǵan, iskerlik, qızıǵıwshılıq hám túrli sezim, mútajliklerdiń uyg‘unligi, olar o‘rtasinde końil jaqınlıǵın, sheriklik qılıwdı, muńlaslıqtı, miyir-aqıbetti júzege alıp kelgen. O‘zara sol korinisegi baylanıslar shaxs ma‘ruwhiy dúnyasın bayitadi. Kisiniń o‘zi etikalıq túsin, basqa adamlarǵa bo‘lgan munasábetinde kórsetip beredi, bul onıń keshinmalarini, mútajliklerin, ámel etetuǵın qádiriyatların, etikalıq túsiniklerin, qıyalların kórsetip beredi. Etikalıq kámalǵa jetken ushın zárúr bo‘lgan pazıylet hám sapalarǵa júdá jaslıqtan baslap tiykar solinsagina ádetke aylanadı.
Social rawajlanıwdıń hámme basqiwlarında xalıq tınıshlıq, sheriklik, awızbirshilikke intilgan hám bunıń faktorı sipatinda adamlarnin` o‘zara do‘sliginden paydalanǵan. Sebebi, xalıq bárháma o‘z tájiriybesinen kisiler o‘rtasindegi do‘sliq hám tatıwlıq tufayloigina o‘z ármanlarınıń ro‘yobga shıǵıwı múmkinligin anglegen.
Áwladlardıń tárbiyaǵa tiyisli tájiriybesi tek bul pánniń ozini rawajlandırıwǵaǵana emes, bálki, jámiyettegi ta‘lim-tárbiyanıń hazirg`i rawajlanıwına da ta‘sir etedi, zero, tárbiya jumısı jetkinshekke ozinden aldınǵı áwladtıń bul tarawtag`i social tájiriybesin uzatıp barıw menen bog‘liq halda rawajlanadı. O‘zbek xalqiniń mádeniyatı hám tárbiyaǵa tiyisli teoriyalıq hám ámeliy miyrasları júdá bay hám úlken tariyxga iye. Pedagogikalıq pikir rawajlanıwına jámiyettegi ro‘y beretuǵın processler, pándegi o‘zgerisler, xalıq tájiriybesi o‘z ta‘sirini o‘tkezedi. Bular arasında o‘tmish babalarımızdıń pedagogikalıq ilimiy miyrasları úlken o‘rin tutadı. Búgingi ǵárezsizlik sharayatında bul miyraslardı u`yreniw, odan ta‘lim- tárbiya nátiyjesin asırıwda paydalanıw da teoriyalıq, da ámeliy áhmiyetke iye boladı.
Ortaliq Aziyada jasap dóretiwshilik etken ullı oqımıslılar Al-Xorezmiy, Beruniy, Firdavsiy, Forobiy, Ibn Sina, Alisher Navaiy, Ulugbek hám basqalar dóretpelerinde, olar qaldırǵan ilimiy miyraslarında ma‘rifiy-ta‘limiy qarawlar siseması júdá keń bolib, onıń mazmunında ádep-etika, etikalıq tárbiya wazıypası hám mazmunına tiyisli ájayıp pikirler bar. Ullı oyshıllar etika mazmunına minnet, hújdan, o‘zara munasábet, watanǵa sadıqlıq hám patriotlıq, dosliq, ortaqliq biradarlıq sıyaqlı máselelerdi kirgizedıler hám hár birewiniń mazmunın ashıp berediler. Bul o‘rinda o‘rta ásir shıǵısınıń pikirler rawajlanıwında oyshıl Ibn Sinanin` xızmetlerin benihoya úlken bolıp tabıladı. Ibn Sina o‘zinin` “ Jaqsılıq hám jamanlıq”, “ Etika haqqında qollanba” sıyaqlı dóretpelerinde insannıń jetilisiwinde etikalıq tárbiya, ádetler hám sezim-tuyg‘ularnin` roli haqqıntag`i pikirlerdi aytadı. Ibn Sina “Etika haqqında qollanba” shıǵarmasında insannıń ulıwma pazıyletleri haqqında sóylep, kisiler xulqinde jaqsı hám jaman ádetlerdiń payda bo‘lish sebeplerine to‘xtaladi. Bul shıǵarmada minez-qulıqtıń tazalıǵı, qánaat, saqıylıq, ǵayratlılıq, taqat, álpayımlıq, sirni saqlay biliw, ılım- ma‘rifatli bo‘liw, ashıqlıq, túsingishlik, do‘sliq, wapalılıq, kishipeyillik, ádalatlılıq sıyaqlı etikalıq túsiniklerge ta‘rif beredi. Ibn Sina etikalıq túsinikler qatarına jaqsılıq hám jamanlıq, ádalatlılıq hám ádalatsızlik, ráhát hám azap-aqıret, minez-qulıqtıń tazalıǵı hám arsızlıq, sıqmarlıq hám saqıylıq, danaliq hám bilimsizlik, muhabbat hám jerkenish, awızbirshilik, kishipeyillik hám maqtanshaqlıq sıyaqlı túsiniklerdi kiritedi. Etikalıq páziyletler mudami o‘zgariwde bo‘ladi, olar tuwma bo‘lmaydi, bálki, turmıs, sharayat o‘zgarishi menen minez-qulıq da o‘zgariwi múmkinligin eskertip, tárbiyada ortalıqtıń áhmiyeti úlken dep biladi. Ibn Sina insanlarda iygilikli niyet, saqıylıq, saqawat, ǵayratlılıq, ádalat, pákizelik, bilimpazlıq, ǵayratlılıq menen birge sıqmarlıq, jalqawlıq, uwrilik, jalǵanshılıq, qo‘rqaqliq, juzegoylik, eki júzlilik, fisqu-Fasat sıyaqlı etikalıq páziyletler de bo‘liwin e‘tirap etip, insantag`i bul páziyletlerni kategoriyalarga ajratadı. Sezim-tuyg‘uni mekeme qılıw múmkinligin ta‘kidlep, insan olardıń hámmesin jeńiwi hám o‘z múmkinshiliklerin sanalı jumsawı zárúr ekenligin aytadı.
Ibn Sina insan pazıyletlerinen tómendegilerdi ko‘rsatadi. Mısalı : Batırlıq - qandayda bir jumısı orınlawda kisiniń batırlıǵı.
Shıdamlılıq - insan basına túsken jamanlıqtı to‘xtatip turǵan quwat.
Sanalılıq - qandayda bir jumısı orınlawda asıqpa -shaslamrlikdan saqlawshı o‘zara munasábet.
O‘z pedagogikalıq miyraslarında do‘sliq, o‘rtaqliqqa bolg`ann qarawların aytǵan oyshıllardan biri Nosir ad-Dinge sıyınıw at Tusi ozinin` “Oquvshig`a bilim beriw jónindegi qo‘llanba” hám “O‘quvshilardi tárbiyalaw tuwrisinda” qollanbalarında ádep-ikramlılıqtıń unamlı hám unamsız faktorların aytib, unamlı etikalıq páziyletler mazmunına : taqat, o‘zara járdem hám dosona munasábet, adamiylik, saqıylıq, jumsaqlıq, olyjjanoblik sıyaqlı pazıyletlerdi, unamsız etikalıq sapalarǵa buzıqlıqqa alıp keletuǵın jeti quwat.
Ziyreklik- sezim bergen zatlardıń haqıyqıy ma‘nosini tezlik menen túsiniwge járdem beretuǵın quwat.
O‘rta ásirdiń qomusiy oyshıllarınan biri bo‘lgan Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy dóretpelerinde etika hám ádep-ikramlılıq úlken o‘rin iyeleydi. Onıń pikrine qaraǵanda tárbiyanıń tiykarǵı maqseti kisilerdi iygilikli jumıslar etiwge jollawdan ibarat.. Jaqsı niyet arqalı haqıyqıy saodat tárep jeteklenedi. Tap Aflotun sıyaqlı Forobiy da iygilikli niyetli kisiler kewili oxir-aqıbet materiallıq qabıqlardan tek bo‘lib, máńgi ǵárezsiz bo‘lib qalıwına ishonadi. Forobiynin` pikrine qaraǵanda, insan bilim hám tájiriybege iye bo‘lgang`a shekem ko‘p zatlar haqqında baqlaw etedi, ko‘pini biykar etedi, naduris dep tabadı. Ilmli hám tájiriybeli bo‘lgandan keyin bolsa az pikirlerin o‘zgertiredi, aldınǵı qarawlarınan qaytadı, ilgerileri shın tańlanıwǵa solmagan zatlardan keleside tańlanıwlanadı. Forobiynin` ma‘ruwhiy-psixik, etikalıq máseleler, kisiler ortasindegi do‘sliq, o‘zara munasábet, awızbirshilik haqqında o‘zinin` “Fazıl adamlar qalası” ásirinde Hár bir insan o‘z tábiyaatı menen sonday túzilgenki, ol jasaw hám joqari dárejedegi jetiklikke eriwmogi ushın kop zatlarǵa mútáj boladi, ol bir o‘zi bunday zatlardı qoplga kirita almaydı hám olarǵa iye boliwi ushın insanlar jámáátine mútajlik tug‘iladi dep esaplaydı. Oqımıslı insan jámáátin úlken-kishiligi kóz qarasınan úsh túrge bo‘ladi hám olardı salistirıwlap, qay jerde bilim, ádalat, ortaqliq, dosliq hám awızbirshilik bo‘lsa, oday jámáátti jetik pazıyletli jámáát dárejesine ko‘tarilishini ko‘rsatadi.
Doslıq, ortaqliq, dilwarlıq máseleleri so‘z múlkiniń darg‘alerinden biri Abdurahmon Jomiy dóretpeleri mazmunında da keń aytılǵan. Jomiy dilwarlıqtıń eń jaqsı belgilerinen biri ras sóylew bolıp tabıladı, raslıqtı kisi o‘zine bezew qılıp alıwı kerek, dep esaplaydı. Mısalı :
Sazdı aytsang raslıqtı aylagin ádet,
Qıdırma raslıqtan jaqsılaw ziynat.
Onıńshe, bul adamlar munasábetiniń zárúrli talepı hám insan shaxsınıń bezegi bolıp tabıladı:
Raslıqtan jaqsılaw ziynatni qashan,
Qayda ko‘rdi eken qandayda bir bilgir?
Insan o‘zinde bar zatın do‘slar menen bóliw ko‘rmog‘i, saqıylıq hám qayır-saqawat ko‘rsatishi, sıqmarlıq menen yig‘ilgan zat adamǵa násip etpewin ta‘kidlep:
Harsa kirsa saqıy márt qo‘line,
Shashar do‘sin’ oyog‘ine barlıǵın.
O‘zi o‘lgenen keyin duspanları bo‘lishar,
Sıqmar kisi terip yiqqan zatın,- deydi.
Beminnat, beg‘araz ko‘rsatilgan saqıylıqtı patsha qayır-saqawatınan da joqarıǵa qo‘yadi:
Eger úyinen shıǵarıp bersa,
Bar jog’i jarım nanini tilenshi,
Jarım ǵáziynesin bergen patshadan,
Saqıylıq bapta sol tilenshi jaqsi.
Ásirese, jetkinshek dúnyaǵa kóz qarasıninh rawajlanıwlashuvinde, kámalıdiń quram tabıwında do‘sliqnin` áhmiyetin, dopslarnin` bir-birine meyiru- muhabbatı, óziniń sadiqliǵin hár zattan joqarı qo‘yadi hám hár kimnin` o‘zine múnásip do‘si bo‘lishi kerek deydi:
Shın do‘s ul- do‘sligi aslamversa er, Dosdan jamanlıq ko‘rgenide da, Basına mıń japa tamaqtası jag‘ilsa,
Miyir úyi ol tasan bo‘lur bekkem.
Haqıyqıy insan hesh waqıt do‘sini og‘ir jaǵdayǵa salıp qo‘ymaydi, ol menen muńlas bo‘ladi, oǵan jamanlıqtı ráwa ko‘rmaydi, hátte kerek bo‘lganda jonini da reyimsizdi:
Dos ol kisi erurki, yoring, g‘amxo‘rin` bo‘lsin, Kewili bárháma dosliq yog‘dularine tolsin.
Túskende basqa qıyınshılıqlı, bo‘lsin, saǵan jardemkor Násiyxat -la qaytarsin jaman jo‘ldan, al zinhar.
Haqıyqıy do‘snin` wazıypası birinshiden do‘snin` kemshiliklerin jónge salıw qılıw, oǵan jaqsı xulqiy sapalardı iyelewinde járdem beriw, ekinshiden bolsa, do‘slarnin` aybın o‘zine aytiwi kerek, biyganalar aldında aytıp, onı tartısa jeńilgen qılıw jaramaydı. Turmısda sonday jalǵan do‘slar ushraydıki, birovdan payda alıwdı ko‘zlep, baylıqqa ushırasıp do‘s bo‘lishga ıntıladı.”Dúnyada bir zat ornına yamasa geypara zat g‘arazine do‘sliq etken kisiden ko‘ra shıraysızlaw zat yo‘q”- dep, bunday do‘sliqni qattı qaralaydı, qıyın dámlerde járdem beriwge otlangan, do‘sliqnin` hámme nızam -qaǵıydalarına ráwa etken haqıyqıy do‘sni maqtaydi hám do‘s bul insannıń jaman kúninde tayansh, jardemkor ekenligin e‘tirof etip, tek haqıyqıy do‘s sol tiykarda bilinishini hám sınaqtan o‘tishini, jaqsı kúnde, turmısınıń uwayımsız hám arqayın o‘tayotgan párawan hám shodu nxurramlik az waqıtlarında o‘zini do‘s deguvshilar g‘oyat ko‘p bo‘lishini ta‘riflep:
Dil, eger kútilmegende g‘amga ushrassań G‘amxo‘r dopsing bo‘lsa ol g‘am emesdur, Kúlpet kúni sadıq do‘slaring kerek,
Baxıtlı kúnde do‘slar hesh kem emes bolıp tabıladı,- deydi.
Etika hám ádep-ikramlılıq, adamgershilik, do‘sliq haqqında, tárbiyada qarar tapqan úrp-ádetlerge Abu Rayhon Beruniy de bólek e‘tibor beredi. Ol ilimiy bilimlersiz insan o‘z mánisinde shubhalı bo‘lib qalıwı múmkinligin, bilim insan ushın joqarı quwanısh bo‘lib, zatlardı qanshellilik ko‘proq biliwge intilsa, bul jumıs insanǵa sonshalıq ráhát baxsh etiwligin ta‘kidlaydi. Ullı alım insan kewiliniń jaǵdayı da onıń ilgeri bilmegen zatlardı ko‘proq biliwge bog‘liq,- deydi. Forobiynin` pikrine qaraǵanda, tárbiya saqawat hám etikalıq ko‘nikmaga tıykarlanıp, tek waqıt o‘tishi menen qáliplesedi. Tárbiyanıń wazıypası áwele, końil hám aqıl ko‘pshilik kisilerdi buzatuǵın jaramas páziyletler hám tosınarlı xolatlardan asıraw, mısalı eskirib qalǵan úrp-ádetlerden, jaman ádetler hám sol sıyaqlılardan ibarat dep esaplaydı jáne bul qarawlar Forobiy ta‘limotini jáne de to‘ldiradi.
O‘rta Aziya hám Shıǵıs oyshılları etika hám ádep insan husni, ozara munasábetler ushın sog‘lom tiykar ekenligin ko‘rsatib, bul munasábetler do‘sliq, o‘rtaqliq, miyir-aqıbet sıyaqlı pazıyletlerde kórinetuǵın bo‘lishligini ta‘kidlaydilar. Bul másele Umar Hayyom ushin da bólek áhmiyetke iye boladı. Ol o‘z dóretpelerinde etikalıq tárbiya, ádep-ikramlılıq - jaqsılıq hám jamanlıq menen ańlatılıwın ta‘kidlep, bul pazıyletler shaxsda az-azdan qáliplesip barıwın ko‘rsatadi. Eger insan qandayda - bir etikalıq pazıyletke iye bo‘lmas, ol bunı háreket etip o‘zinde payda etiwi, jaman páziyletlerden bolsa o‘z shıdamlılıǵı menen tek bo‘lishi múmkin. Onıń pikrine qaraǵanda, tárbiyanıń maqseti sog‘lom pikir, ziyrek aqıl hám o‘tkir zehnga iye bo‘lg‘an insandı qáliplesiriwden ibarat. Umar Hayyomnin` pikrine qaraǵanda tek tereń zehngina bárkámal kewildi qandira alatuǵın yoshga erisiw jáne onıń járdemi menen joqarı aqıl -aqıl farog‘atini payda etiw múmkin.
Umar Hayyom o‘z dóretpelerinde adamlardı muńlaslıqqa, birlikke hám do‘sliqqa shaqırıp :
Dopslar, doslıqta bo‘lingiz, obod,
Tez-tez diydar ko‘rib, etiń ozni shadlı,- deydi.
O‘zara munasábette saqıy, meyiriban boplishni, jamannan jıraq júriwdi, do‘sliq, sırlaslıq bo‘lgani halda nokas, jaman adam menen jaqınlıq hám sırlaslıqtan payda yo‘q dep eskertedi hám sadıq do‘sliqni ulug‘laydi. Eger sonday dos tapsa, onı abaylawdı, ol menen birge bo‘lishni uqtiradi:
Dil onıń dardine to‘lsa jaqsı bolıp tabıladı, Bas-yo‘lin topiraqi bo‘lsa jaqsı bolıp tabıladı.
O‘zbek xalqiniń ardaqlı shayırı, so‘z múlkiniń sultanı, ullı oyshıl shayır Alisher Navaiy xalıq awizeki do`retiwshilig`ine úlken húrmet menen qaragan. Onıń”Hazoyinul-bilim”,”Farhod hám Shıyrın”,”Layli hám Majnun”,”Sabai-kóshpeli”,”Saddi Iskandariy”,”Mahbubul-qulub”,”Til ut-tayr” sıyaqlı o‘lmes dóretpelerinde basqa derekler menen bir qatarda xaliq ráwiyatları, naqılları, qosiqlarinan keń paydalanǵan. Sonıń menen birge, ulug‘ mámleket ǵayratkeri Alisher Navaiy o‘zinin` júdá ko‘p dóretpelerinde do‘sliq hám o‘rtaqliqni, kishipeyillik hám rosgo‘ylikni, teńlik hám awızbirshilikti, bir-birine o‘zara járdem qılıw hám meyirbanliqtı, patriotlıqtı hám sol sıyaqlı insaniy pazıyletlerdi ulug‘laydi. Onıń o‘zi da ómir bo‘yi adamlarǵa qoldan kelgenshe járdem berdi.
Alisher Navaiy awızbirshilikke jat bo‘lgan qapırıqog‘dorlik, qara basınıń ǵamın oylawshılıq, menmenlik sıyaqlı unamsız ayrıqshalıqlarǵa qsarshi gúresdi. Ol hesh bir insan basqalar menen do‘s, dos, birlikli bo‘lib jasag`ang`a shekem o‘zinin` árman niyetlerine erise almaydı, dep uqtirdi hám adamdıń baxti molu dúnyada emes, bálkim, dosliqda, olardıń ko‘pliginde dep biladi:
Bo‘lma dúnya do‘s, eger isar bolsań osudalik, Lek hár ne qilsalar bo‘l ahli dúnya birla do‘s, dep shaqırıq etedi.
Navaiy doslasiwdan aldın doslıqtin’ ma‘nisini tusinip jetiwge, do‘sga wapa qılıw, meyirbanliq etip, oǵan muńlas hám hamfikr bo‘lishni, ayırımlarǵa o‘xshab molu-dúnya úmitinde do‘slasqan kisiniń shiyrin so‘zine aldanib qalmaw ushın marapatgo‘y, jaǵımpaz kisilerden uzaq boliwni ta‘kidlep, bunday adamdıń doslig`i eki júzlilikke tiykarlanǵan jalǵan ekenligin o‘z dóretpeleri mazmunında qayta -qayta túsindirme beredi.
Birlikli jasaw, kek hám duspanliqtan xazar qılıw, o‘zara dos, biradar bo‘lib dos jasawǵa da‘vat etedi hám jolg‘izlik kisige ruwhiy azap beredi deydi:
Navaiydıń pikrine qaraǵanda, jalg‘iz adamdıń turmısan mazalanıwı qıyın, sol sebepli dos, biradar, birlikli jasaw menen bir-birine payda keltiriwi, basqalarǵa etken jaqsılıǵı, dosga óziniń sadiqliǵiniń nafini o‘zi da ko‘redi.
Ko‘rinib turıpiki, insannıń ómiriniń bezegi do‘stir. Sol sebepli xalqımız”Dossiz basım, duzsız asim” dep biykarǵa aytpaǵan. Bunı oyshıllarımız jaqsı bilgen hám o‘z dóretpelerinde oǵan bólek e‘tibor beriwge desek qáte bo‘lmas. Dos tańlawda ıqtıyat bo‘lish, dushpanǵa sır bay bermaslik, onı nashar butaslik haqqında Shayıq Sa‘diy aytadı :
Shıbınlar qutirsa u`lken deneli, Filni da qulatib g‘amge saladı. O‘zara birlesse eger qumırsqa, Shernin` terisini shilib aladı.
Yusuf Has Hojib bolsa bul haqqında sonday deydi: Dushpandı hálsiz dep uzaq g`afil bolma,
Nege qo‘rqayin, dep so‘z menen kerilma.
Ahmad Donish bolsa o‘zinin` dóretpelerinde o‘zinin` doslari ko‘pligi, olardıń jaqsı ma`sla`hetleri menen o‘z dóretpelerin jazǵanlıǵın hám de shın doslar yadına atalg`anlig`ini ta‘kidlegen. “Sortodirul vaqoye” shıǵarmasıntag`i ko‘pgine gúrrińler dosliq, ortaqliq, awızbirshiliktiń tırıshılık rolin korsatib beriwge qaratılǵan bolıp tabıladı.
Ahmad Donishnin` kisiler o‘rtasindegi do‘sliq, o‘rtaqliq hám awızbirshilik g‘oyalarini belgili o‘zbek pedagogı Abdulla Avloniy to‘ltiradi hám o‘z noqatı - názerin „Turkiy Gúlisan yoxud etika” shıǵarmasınıń “Munislik” boliminde bayanlaydı : “Munislik dep hár kim o‘z teńi, maslakdoshi menen úlpet bo‘lmoqqa aytilur. Dúnyanıń mazası soduq dos menen sáwbet qılıp atırn ibarat esaplanadi
Insaniylik, patriotlıq, adamǵa miyir-shápáát, dosliq, ortaqliq munasábetleriniń qáliplesiwi shaxs sanasında ónim bo‘lgan túsinikler hám olarǵa uyqas tárzde háreket etiwdegi ádetlerde ko‘rinadi. Soǵan ko‘ra etikalıq sezimlerge adamdıń basqa adamǵa salistirǵanda muńlaslıq, reyim-shápáát, ashınıw, ol menen birega kewilli boliw, quwanıw sıyaqlılardı kirgiziw múmkin. Buntag`i ashınıw hám muńlaslıq bildiriw hám sezim etiw -adamgershiliktiń belgisi bolıp tabıladı. Baslawish klaslarda balalar tag`i seriklik- adamgershilik, mahr-shápáát formasında ańlatıladı. Mektepke keliw menen balanıń baylanıs hám baylanısları sheńberi talay kengayadi. Ol o‘zini tek bólek alınǵan qatarlası arqalıǵana emes, bálki, klassaǵı balalar -ortaqlari, úlkenler-o‘qituwshi arqalı anglay baslaydı. Kishi mektep jastag`i balalardıń dosliq, ortaqliq sezimi to‘liq qáliplespegen, biraq bul qıylı munasábet onıń turmısında zárúrli rol o‘ynaydi. Sebebi, mektepke barǵan balanı intellektual miynetten ko‘ra, qatarlasları sheńberi, kim menen ortaq bo‘ladi, o‘tiradi, o‘ynaydi, olardıń sheńberi qanshellilik bo‘ladi- áne usılar qızıqtiradi. 7-12 jaslı bala o‘z ómirin jámáát turmısı menen baylanislig`ini tasavvur eta almaydı., kerisinshe onı ko‘proq ortaqi, onıń hatti- háreketi, o‘zine onıń munasábeti qızıqtirdi. Biraq ortaqindegi qaysı pazıylet onıń kewilin rom etkenligi, qaysı pazıyleti bezdirayotganligi haqqında sanalı esap bere almaydı. Búgin jaqsı degen o‘rtaq‘i jaman bo‘lib qaladı, bunda onıń anıq qandayda bir jumısı, hatti-háreketi tiykar etip alınadı. O‘qituwshinin` wazıypası balalardı uyushtirishga xızmet etetuǵın iskerlikti shólkemlesiriw, olardı qızıqtırarlıq, hár birewiniń qızıǵıwshılıqı hám mútajligine uyqas jumıs túrin ntopib beriw yo‘li menen unamlı sezimdi qáliplesiriwden ibarat esaplanadi.
Baslawish klass o‘quvshilerinde hisin’ payda bolıwında olar kewilinde turaqlı tınıshsızlanıw, sezim-tuyg‘u uyg‘o`tedinen qurallardı jumısqa salıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Baslawish‘ish klass o‘quvshilari erteklerdi yoqtiradi. Ertek aytıp beriw yamasa, o‘qiw arqali o‘quvshi kewilinde, oyda sawlelendiriwinde jaqtı hádiyselerdi qayta tiklew, tınıshsızlanıwlı tuyg‘ularni qo‘zg‘ash múmkin. Áne sol qıylı sezim-tuyg‘u uyg‘o`tedinen o‘zbek xalıq ertekleri arasında “ Genje batır”, “Túlki menen tırna”, Zumrad hám Qımbat, Qarligash hám jilan, Xo‘raz menen túlki, Kiyik menen kadi hám basqa ko‘pkine ertekler ámeldegi bo‘lib, olardan dosliq, ortaqliq sezimin tárbiyalaw quralı retinde paydalanıw tárbiyada jaqsı nátiyje beredi.
Hazirg`i kúnimiz ta‘lim-tárbiyanı milliy qádiriyatlar tiykarına qurıw, tárbiyada xalıq an‘analerinden paydalanıwdı wazıypa etip qo‘ydi. Olar jaslardıń ruwhiy-psixialogik du`nyasini bayitadi., xulqini unamlı jo`neltiredi, adamlardıń o‘zara munasábetlerine miyir-shápáát, muńlaslıq, birlik, saqıylıq sıyaqlı pazıyletlerdi kirgiziw menen o‘zligini ańǵarıw ta‘minlanadi. Soǵan ko‘ra, baslawish klass o‘quvshilerinde dosliq hám ortaqliq sezimlerin tárbiyalawda o‘zbek xalıq erteklerinen paydalanıw bul jumısıń nátiyjesin ta‘minleydi.