Mazmun I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

MAZMUN
I. Kirisiw
II. Tiykarǵı bólim:
2. 1. Mektepge shekemgi tárbiya jasındaǵı balalar aqiliy tárbiyasına qoyılatuǵın talaplar
2. 2. Aqiliy tárbiya hám tálim túsiniginiń mazmunı hám áhmiyeti
2. 3. Shıǵıs hám batıs oyshıllarınıń qarawlarında aqiliy tárbiyanıń ańlatılıwı
III. Juwmaq
IV. Paydalanılǵan ádebiyatlar

KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı: Mektepge shekemgi jastaǵı hár bir balanıń ayriqshalıǵın, dúnyadaǵı dúnyaǵa bolǵan munasábeti, dúnyanıń dúnyaǵa bolǵan sezim waqtı, balanıń átirapındaǵı dúnyanı ılım alıw dáwiri, dáslepki sociallasıw dáwiri bolıp esaplanadı. Mektepge shekemgi jasta bilimler toplandı, kognitiv processler rawajlanadi, balanin' intellektual iskerliginiń eń ápiwayı usılların islep shıǵaratuǵın waqıti bu'l mektepge shekem jas dáwiri bolıp esaplanadı.
Aqiliy ta’rbiya ha’m tálim úlkenler degi balalardıń aktiv intellektual iskerligin rawajlandırıwǵa jóneltirilgen tásir bolıp tabıladı. Bilim bilimlerin, intellektual iskerlik hám ǵárezsizlikti rawajlandırıw, intellektuallıq kónlikpe hám kónlikpelerdi satıp alıw tabıslı úyreniwge hám jaqınlasıp kiyatırǵan jumıslarǵa tayarlanıw zárúrli shárt esaplanadı.
Pedagogikalıq hám psixologiyalıq izertlewler nátiyjeleri, mektepge shekemgi balalıq insan intellektual rawajlanıwındaǵı eń maqul túsetuǵın dáwir ekenligin kórsetedi. Bir qatar psixologiyalıq izertlewlerde, mektepge shekemgi jastag'ı balalardıń intellektual rawajlanıw páti jas dáwirlerine salıstırǵanda júdá joqarı ekenligi anıqlandi. Mektepge shekemgi balalıq waqtında qabıl etilgen hár qanday tálimdiń kemshilikleri tiykarınan ǵarrı jasda saplastırıw qıyın hám balanıń barlıq rawajlanıwına unamsız tásir kórsetedi.
Jergilikli psixologlardıń atap ótiwishe, eń nátiyjeli intellektual rawajlanıw oqıw hám tálimdiń tásiri astında (L.V. Zaporojets, N. N. Poddyakov, D. B. Elkonin).
Jaqında mektepge shekemgi tálim mákemelerinde hár jılı sóylewdi rawajlantırılmaǵan balalar sanın kóbeytip atır. Balalar sóylewiniń patologiyasi túrli sebeplerge kóre, balalar ómiriniń birinshi jıllarında, social pedagogikalıq uyalarda.
Ǵárezsizlik sharapatı menen “Tálim tuwrısında” Nızam “Kadrlar tayarlaw milliy programması”ni turmısqa qollanıw etiw processinde mektepge shekem tálim tárbiya salasında da tuyu islohatlar ámelge asırılıp atır. Perzentlerimiz saw -salamat bolıp jetiwleri ushın hár táreplenbe bekomu ko'st yaslilar, bog'chalarda tárbiyalanishlari, shet el tillerdi úyreniwleri kompyuterler menen islew ushın sharayatlar jaratıldı. Oyshılımız aytıp ótkeni sıyaqlı “Jaslıqta alǵan bilim toshga o'yilgan naǵısdir” zero tárbiya jumısı qansha erte baslasak onıń unamlı mıywesi sonsha erte kózge taslanadı. Sonıń ushın tárbiyashi pedagoglardıń wazıypası jas áwladtı aqlan jetik, jismonan saw, ahloqan pák miynetsevar etip, estetik bárkámal etip tárbiyalaw bolıp tabıladı.
Sóylewde balalardıń rawajlanıwınıń keshigiwi, mektepge shekem jas daǵı balalardıń intellektual rawajlanıwına unamsız tásir etedi, sebebi sóylew hám pikirlew óz-ara tásirde (L..BuNototskiy, D. B. Elkonin, F. A. Sokhin).
Mektepge shekem tárbiyashiniń tolıq intellektual rawajlanıwı onı tayarlawdıń eń zárúrli kórsetkishi bolıp tabıladı mektepti úyreniwUsınıń sebepinen, mektepge shekem jas daǵı balalardıń ulıwma rawajlanbaǵanlıǵı menen intellektual rawajlanıwdıń intellektual rawajlanıwı mashqalası aktual bolıp tabıladı.
Mektepge shekem jastaǵı balalar tálimin rawajlanıwashtirishda milliy oqıw -usılbiy qóllanbalar jaratıwdı eń zárúrli wazıypalardan biri bolıp tabıladı.
Mektepge shekemgi tálim shólkeminde birinshi bar oqıw - stilistik kompleksi júzege keldi. Onıń quramına tayansh programması, oqıw qóllanba “Balańız mektepke tayınma? Atlı kitap kirgen, bul tayansh programması ámelde qollanilib, respublikamızda qatar unamlı tájiriybeler turlandi.
Mektepge shekemgi jastaǵı balalar tálim tárbiyasına qoyılǵan mámleket talapların ámelge asırıwda erkin pikirlewge, pikir hám oy-pikirlerdi tolıq hám tuwri ańlatıwǵa úyretiwge jańa pedagogikalıq texnologiyanı, sáwlelengen shınıǵıwlardı viktorina, sayaxat, kewilli jarıslar hám test -shınıǵıwlarınıń áhmiyeti ózine hos bolıp tabıladı.
Mektepge shekem tálim mákemelerinde “Balajon” tayansh programmasın ámelge asırıwda mámleket talapların tolıqlıǵınsha ámelge asırıwda jańa pedagogikalıq texnologiyalardı ornı kútá úlken bolıp tabıladı.
Hár qanday tárbiya tiykarlanıp balalardıń murg'aklik dáwirinen mektepge shekem jastan baslanadı. Tálim -tárbiyanıń maqseti da olardı ámeliy iskerlikke tárbiyalawdan ibarat.
Bunda tiykarlanıp mektepge shekem tálim shólkemi hám de shańaraqtıń aktivityaini uyqaslıqta alıp barıw halqimiz aytıp ótken sıyaqlı “Bir balaǵa jeti máhelle áke -ona” sóz dizbegi sıyaqlı máhelle, qo'ni - qońsılaslar járdeminde balanı jetik bárkámal insan etip tárbiyalawǵa óziniń beminnat xızmetin qosıw kerek. Mektepge shekem tálim jasındaǵı balalarda qáliplesken dáslepki ideologiyalıq ań, sezim -sezim hám ahloq pútkil balalıq iskerliginde óz-ara, hám de úlkenler menen bolatuǵın munasábette ol yamasa bul tárzde kórinetuǵın boladı. Sonıń ushın da balalıqtıń dáslepki jasından baslap ideologiyalıq túsiniklerdi sıńırıwda mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardıń jası jasaw ortalıǵı, jeke qásiyetleri hám psixik jaǵdayları da olar iskerlik, yaǵnıy oyın, miynet hám túrli shınıǵıwlar esapqa alınadı.
Bul basqıshda tárbiya anıq maqsetke jóneltirilgen bolıp, balalardıń unamlı ruiy keshinmalari sezim -sezimlerdi uyqaslastırıw tiykarında adamgershilik, miyir -sohavot, óz-ara járdem óz iskerligin ǵárezsiz túrde aqıl etiw úlkenler tapsırig'ini orınlaw, jámáát mápi menen óz manafaatini uyqas qoyıw sıyaqlı sezim -sezimlerdi quram taptırıw esabına alınadı. Balalarǵa jámiyette ózlerin úlgili tutıwları ózge adamlarǵa shın júrekten munasábette bolıw kerekligi uyretiledi.
Balalar tárbiyasında tarihiy, dástúriy intellektual qaǵıydalar, muomila mádeniyatı nan hám suwǵa abaylıona munasábette bolıp kerekligi uyretiledi. Balalar tárbiyasında strukturalıq dástúriy intellektual qaǵıydalar, mámile mádeniyatı milliy ayrıqshalıqlar inabatqa alınıp olardıń pútkil turmısı úlkenler ǵamqorlıǵı qadaǵalawı tiykarında tashkil etiledi.
Olar úlken jaslardı húrmet qılıw kishilerge ızzepte bolıw, átirap daǵı adamlarǵa xayrxohlik menen munasábette bolıw sıyaqlı intellektual sapalardı qáliplestiriw ushın barlıq sharayatlardı jaratıw muhum. Balalardı milliy ideologiya ruwxında tárbiyalawda intellektual sezim - sezimler, qıyallar hatti -háreketler, qulıq mádeniyatı unamsız táreplerdi toqtatıwtoptirish ideologik hám tárbiyalıq jumıstıń maqsetine kóre tashkil etiw onı, turmıs hám zaman talabı menen baylanıstırıp alıp barıw, ullı oyshıllarımız miyraslarınan ónimli paydalanıw jaqsı nátiyje beredi. Bunda Temur, Ibn Sino, Beruniy, Al Buxoriy, Farobiy, Mırza Ullıbek, A. Navaiy sıyaqlı oqımıslılardıń olamshumul áhmiyetke iye bolǵan jumısları haqqında gúrrińler, suhbotlar, qosıqlar, súwretler kinofilmlar arqalı sińirip barıladı. Orta Aziya áyyemginen ruwxıy -intellektual tárbiyanıń óshog'i esaplanadı. Balalardı ádep -ahloqli hadal pák, or -ar-namıslı etip tárbiyalaw halqimizning milliy qádiriyatları tárbiyaǵa kiredi. Inosnni ádep -ahloqiga qaray munasábette bolıw halqimizga tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Balalar bog'chasida intellektual tárbiya beriw hár -qıylı qurallar járdeminde ámelge asıriladı.
Áwele balalardı hár -qıylı xızmetler jardeminde úlkenler miyneti menen tanıstırıw shınıǵıwlarda hám shınıǵıwdan tısqarı waqıtlarda tálim beriw; kún dawamında xojalıq iskerlikte; ǵárezsiz kórkem iskerlikte, kungil ashıwlarda qatnastırıw arqalı bolıw hal etiledi. Hár -qıylı bayramlar kórkem óner quralları social turmıs voqyealari, balalar kórkem ádebiyatı muzıka, qosıq, suwretleytuǵın hám ámeliy kórkem óner oyınshıq hám oyın materialları ; shańaraqqa tiyisli informaciya quralları, aynaijahon hám radio, kino hám diofilmlar, diorozitlar hám basqalar balalardıń intellektual tárbiyasına úlken tásir kórsetedi. Bul hámme qurallarda keń túrde, málim izbe-izlik hám sistemalılıq menen paydalanilganda balalardıń intellektual tárbiyasına nátiyjeli tásir etiw múmkin. Mısalı kishi jaslı balalar intellektual oyda sawlelendiriw hám bilimlerdi tek oyın shınıǵıwlarınan jaqsı ózlestirip aladılar.
Sonday etip balalardıń intellektual oyda sawlelendiriw hám túsiniklerdi iyelep alıp, onı kúndelik odotga aylandırıwları ushın balalardıń úlkenler baslıqlıǵıdaǵı qızǵın iskerligi tashkil etiliwi kerek. Tárbiyashi bala shaxsda intellektual sezim sezimlerdi tárbiyalaw ushın hámme qural hám usıllardı qollaydı. Sebebi ol sonday etkendegine jaqsı qulıq na'munalarini úyretiw múmkin. Biziń bul qaniygelik pitkeriw jumısınıń tiykarǵı mazmunı da balalar bog'chasida intellektual tárbiyanı qáliplestiriwde hám onı hár tárepleme jas áwladqa jetkezip beriw bolıp tabıladı.
Zero Abdulla Avloniy babamız aytıp ótkeni sıyaqlı : “Sabaq ila tárbiya arasında bir az parq bolsada ikkisi bir -birinen ayrilmaydurgan birewiniń gewdesi birine boylangan jan ila tán kabidir”.
Házirgi dáwirde aqılıy tárbiya muhim áhmiyet kásip etpekte. Sebebi siyasiy social, ekonomikalıq máselelerdi hal etiw kóp tárepten jámiettiiń odaǵı hár bir shaxstıń aqiliy dárejesine baylanıslı. Pedagogika hám ruwxıylıqǵa tiyisli júdá kóp izertlewler nátiyjeleriniń kórsetiwishe mektepge shekem tárbiya dáwiri balanıń ruwxıy qáliplesiwde eń muhum basqısh bolıp tabıladı. Tap mine sol dáwirde málim maqsetke qaratılǵan tálim tárbiya tiykarında shaxstıń intellektual hám intellektual sapaları qáliplese baslaydı. 6 -7 jasqa barǵanda bolsa unamlı qulıq normalarining talay turaqlı forması júzege kelip bala dógerek átirapdaǵılar menen bolatuǵın munasábette áne sol iyelep alǵan ahloq qaǵıyda hám normalari noqatı názerden jumıs tutatuǵın bolıp qaladı. Sonıń ushın balalarǵa dáslepki jastan baslap intellektual tárbiya barıw muhum áhmiyet kásip etedi.
Aqılıy tárbiyanı qáliplestiriwde mektepge shekemgi tálim shólkemi tárbiyashisi zaman talaplarınan kelip shıqqan halda shınıǵıwlardı tashkil etiw, aldıńǵı pedagogikalıq programmadan paydalanıw muhim áhmiyetke iye esaplanadı. Sonday eken, biz tańlaǵan bul jumıstıń teması da aktual temalardan biri dep alamız