Mazmun I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

2.3. Shıǵıs hám batıs oyshıllarınıń qarawlarında intellektual tárbiyanıń ańlatılıwı.
Tálim -mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardıń biliw qábiletlerin úzliksiz hám rejeli túrde rawajlantirib barıw, balalar bog'chasi tárbiya programmasında belgilengen eń ápiwayı bilimler sisteması menen qurallandırıw, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi qáliplestiriwden ibarat. Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalarǵa intellektual tárbiya beriwde tálim jetekshi rol oynaydı, sebebi tálim processinde intellektual tárbiyaǵa tiyisli hámme máseleler sheshiledi. Tálim balalarǵa izbe-izlik menen bilim beriwdi, bul bilimlerdi anıqlaw hám sistemalastırıwdı, biliw processlerin, oylaw aktivligin rawajlandırıwdı názerde tutadı.
Tálim gúzetiwshenlik, qızıǵıwshılıq hám aqılń qıyqımlıq, ziyreklik, sın kózqarastanlıq sıyaqlı sapaların rawajlandırıwǵa járdem beredi. Tálim fizikalıq, estetik hám miynet tárbiyasın tabıslı ámelge asırıw ushın da zárúr bolıp tabıladı. Bog'chada balalarǵa madniy -gigiyenik kónlikpeler, tiykarǵı háreketler uyretiledi, olar materiallıq etika qaǵıydaların ózlestirip aladılar, olarda etikalıq sapalar, miynet, suwretleytuǵın, konstruktiv, muzıka iskerligine tiyisli ilmiy tájriybe hám kónlikpeler quram taptırıladı.
Tálim processinde balalarda oqıw iskerligi tiykarları ónim etiledi, olardı mektepte tabıslı oqıw ushın zárúrli shárt -sharayatlar jaratıladı. Turmıs tálimdiń eki qıylı jol menen ámelge asırılıwın talap etpekte. Birinshi jol -balalardıń bilim, perishteA, kónlikpelerdi úlkenler menen óz-ara munasábette bolıwı arqalı iyelep barıwı bolıp tabıladı. Bul mámile, miynet aktivyaiti hám sol sıyaqlılar menen belgilenedi. Biraq bul jol menen iyelengen bilim hám ilmiy tájriybeler balalardıń ómiriniń hár qıylı tarawlarında ǵárezsiz qatnasqa alıwı ushın múmkinshilik jaratmaydı. Tálimdiń ekinshi jolı -arnawlı tayınlıǵı bar adamlardıń arnawlı oqıw mákemelerinde balalardı kerekli bilim, ilmiy tájriybe, kónlikpelerden rejeli túrde xabarlı etip barıwı bolıp tabıladı. Bunday jol menen tálim beriwden maqset jetkinshekti zamanagóy islep shıǵarıwda, jámiettiiń social -siyasiy, materiallıq turmısında aktiv qatnastırıw ushın zárúr bolǵan pán jetiskenlikleri menen tanıstırıw bolıp tabıladı.
Alla taolo oyati saqıyasida: “Bilgil, Alla jalǵızyu birden-birdir”,-degen sóznni “bil” degen sóz menen baslaǵan.
Muhammad payǵambar óz ádislerinde “Ilmga ılım olmoq jolı menen jrishilgay bolıp tabıladı. Ilmu ónerdi Kitaydan bolsa, da úyreninglar.. Ílım egalllang! -Ílım sahrada dos, turmıs jollarında -tayansh, jalǵız dámlerde -joldas, baxıtlı minutalarda -baslıq, qayǵılı shańaraqlarda -jardemkor, adamlar arasında -zebu ziynat, dushpanlarǵa qarsı gúresde -quraldir”, degenler.
Quran saqıy ayatlarınan birinde: “Yamasa rabbiy, ilmimni zıyada qilgaysan, dep ayt!” -dep ataladı.
Insaniyat payda bolǵandan berli adamlar ishinen jetisip shıqqan barlıq ulamayu -oqımıslı adamlar, alımu fazıllar, shayıru jazıwchilarning barlıǵı óz dáwirdiń abıraylı, húrmetli, itibarlı adamları dárejesine mkammal ılım iyelew arqalı eriskenler. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Mahmud Qoshg'ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mırza Ullıbek, Alisher Navaiy, Ibn Sino, Abu Abdullo Rudakiy, Abu Shukur Balxiy, Is'hoqxon Ibrat, Siddiqiy ajziy, Saidrasul Aziziy, Muhammad Sharıf So'fizoda, Abdulrashidov, Toshmuhammad Quran oqıwshı Niyoziy hám basqalar jetilisken ılım iyelew arqalı pánniń barlıq tarawlarında ullı jańa ashılıwlar hám jańalıqlar jaratqanlar, usınıń menen bir qatarda basqalardı da ılım iyelewge shaqırganlar. Ózbek jazıwshısı, shayır, dramaturg Hamza Hakimzoda Niyoziy barlıqtı ılım iyelewge shaqıradı :
Hár murodu maqsetingg yetmoq istarsan murod,
Kóz ashıp bedor bol, dárkar ılım, dárkar ılım.
Shıǵıs oyshıllarınan Aba Abdullo Rudakiy, Abu Shukur balxiylar da xalqni ılım alıwǵa shaqırganlar, atap aytqanda Rudakiy ilmning ullı kúshin sonday tariyplagan.
Adamlar aqlining charog'i ılım, Balodan saqlanıw quralı bilim
Abu Shukur balxiy bolsa bilim iyelewdiń zárúr ekenligin tómendegi qosıqiy qosıqtıń bir qatarı menen sonday tariyplaydi:
Turmıstan úyrenip saboq,
O'stod da, shákirt da hyech bilmas no'choq.
Toqıw -iyiriw de bilim birla bolıp tabıladı,
Dúnyanı tabıw da bilim birla bolıp tabıladı.
Óz dáwiriniń bilgir adamlarınan bolǵan Sandrasul Aziziy buun kúsh ǵayratın jaslarǵa dúnyalıq bilimler beriwge baǵıshladi. Ol óziniń “Ustazı aldın” (sabaqlıq formasında dúzilgen) shıǵarmasında jaslardı ılım iyelewge, ádep, etika iyesi bolıwǵa, miynetke shaqırıwshı kóplegen gúrrińler, naqıl, maqallardı keltirip ótedi. Kitap daǵı gúrrińler, naqıl, maqal hám qosıqlardıń kóbisin Aziziy ózi jaratadı, olaryoshlarni ılım alıwǵa shaqıradı.
Kitapǵa kiritilgen “Kóp bil, az sózda”, “Ilmsiz aqıl, jeńsiz kiyim”, “Xat jazıw -yarım ilm” sıyaqlı naqıllar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Óz dáwirdiń iri aǵartıwshılarınan esaplanǵan Abdulla Avloniy da jaslardı ilmli bolıwǵa shaqıradı. Ol aqıl hám ilmni ullılaydı hám de “Aqıl insanlardıń piri kámalı, murshidan birden-biridur. Ruxlanıw isleytuǵın, aqıl baslawshı bolıp tabıladı..” dep jazadı.
Avtor óz pikirin jáne de anıqlaw hám ayqınlaw anglatish ushın sonday muhoyasa keltiredi.
“Haywanlar ózlerine bólekler tárepinen qiladurg'on zulm hám jábirlerdi shaq, tıs, tumsıq hám tırnaqları ila qaytarurlar. Lekin inosn..aqıl hám aqılı sayasında ózine keladurg'on zálel hám zulmlardan saqlanur. Jer júzindegi haywanlardı bergen insanlardıń aqlidur”, “Hukamolardan biri: “hár zat kópaysa, arzan bo'lur, aqıl bolsa ılım hám tájiriybe sayasında qansha kópaysa, sonsha qımbat bahalı bo'lur”,- demish.
Avloniy ılım insanlardıń dimarı, turmısı, basshısı, najoti, deydi. Usınıń menen birge ol áne sol pazıyletlerdi jaysha belgilengenler etpeydi, onıń anıq turmıslıq, ámeliy áhmiyeti ústinde de toqtalıp ótedi. Onıń insandı kámalǵa jetkenge yetkaishda bas
Aba Shukur Balxiy bilimdi jaslıqtan iyelew zárúr ekenligin óz qosıqiy qosıqtıń bir qatarılarında sonday ańlatadı.
Jaslıq sıyaqlında úyreniw menen
Aqıl da aqıl tabıwıń ańsat.
Qálegen tárepke egip qóyadı.
Nálligida terekti baǵman.
Qiyshigin hesh kim tug'rilay almas,
Nál ulg'ayib bolǵanda qalın.
Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalarǵa tálim beriw ideyası birinshi bolıp shet el, xalıq pedaggikasida chex pedaggi Yan Amos Komenskiy (1592 - 1670) tárepinen jaratılǵan.
JUWMAQ
“Kishi jas daǵı balalardı intellektual teması boyınsha alıp barǵan bul izertlewimizni juwmaqlar ekenbiz buǵan baylanıslı úyrengen barlıq maǵlıwmatlardı analiz etip sonday juwmaqqa keldik.
Shıǵıs oyshılların tárbiya haqqındaǵı qarawların úyrengenimizde tómendegi qaǵıyda qásiyetleri tiykarǵı orında turǵanın kórdik:
Úlkenlerge húrmet kishilerge ızzep;
Áke -onani izzetlew;
Diniy hám intellektual tárbiya pútinligi;
Balanı jaslıqtan kásip -ónerge jóneltiriw;
ye) Tálimge jóneltiriw hám jurtına paydası tegadigan insan qılıw hám xakozo.
Batıs oyshılların qarawları parq etiwin kórdik. Batıs oyshılların tiykarǵı qarawlarında tárbiyada erkinlik hám dúnyalıq bilimlerdi diniy bilimlerden ertaroq bólek bolǵanın kórdik, lekin oyshıllardı qarawlarında uqsawlıq tárepleri de bar atap aytqanda balanı hár tárepleme bilimli etip jetistiriw keleshekte óz salasında jetik mutaxassi bolıwı turmıs tájiriybelerine ıyelewi hám babamız Sadiiy Sheroziy aytıp ótken sıyaqlı “Er insan almasa turmıstan tálim onı oqıtolmas hesh bir muǵallım”
Sonday eken mektepge shekem jas daǵı balalardı intellektual tárbiyalaw boyınsha alıp barılatuǵın islerdiń tiykarǵı maqseti balalarǵa intellektual oyda sawlelendiriw hám bilimlerdi sıńırıw, olarda shaxstıń intellektual sezim -sezim hám sapaların unamlı munasábetler hám qulıq mádeniyatın tárbiyalawǵa qaratilmog'i zárúr.
Áne sol maqsette ámelde qabıl etilgen “mektepge shekem tálim jasındaǵı balalardıń tálim tárbiyasına qoyılatuǵın mámleket talapları” hám “Balajon” balalardı rawajlandırıwı hám mektepke tayarlawı tayansh programmasın ámeldegi etiliwi muhum áhmiyetke iye boldı. Hár bir bala shaxsı, onıń búgingi hám kelesindegi intellektual rawajlanıwı haqqında ǵamxorlıq qılıw pedagog tárbiyashilerdiń kúndelik itibarın talap etedi: Bunda bala shaxsı hám balalar jámáátin qáliplestiriw wazıypaları ajıralmas túrde qosıp alıp barilmog'i zárúr esaplanadı.
Pedagog tárbiyashi bir waqtıniń ózinde balanıń baslanǵısh intellektual normalarni ańlap jetiwdi esapqa alǵan halda mektepge shekem jas daǵı balanıń sezim -sezimlerine tásir kórsetiwdi, xulqning unamlı formaların shólkemlestiriwdi názerde tutsa, intellektual tárbiya usılları nátiyjeli boladı, mektepge shekem jas daǵı balalarda sóz hám jumıs birligin qáliplestiriwge yordo'am beredi. Intellektual tárbiyanıń usılların qollaǵanda, oyshıllarımız hám sırt el pedagoglardıń dóretpelerin turmısqa qollanıw etiw úlken nátiyje beredi.
Mektepge shekem jas daǵı balalarǵa intellektual tárbiya beriwde hár túrlı metod hám usıllardı qóllaw muhum áhmiyetke iye bunda tiykarlanıp úlgi hám intellektual normalarni ańlap jetiwdi esapqa alǵan halda mektepge shekem jas daǵı balanıń sezim -sezimlerine tásir kórsetiwdi, xulqning unamlı formaların tashkil etiwdi názerde tutsa, intellektual tárbiya usılları nátiyjeli boladı, mektepge shekem jas daǵı balalarda sóz hám jumıs birligin qáliplestiriwge járdem beredi. Intellektual tárbiyanıń usılların qollaǵanda, oyshıllarımız hám sırt el pedagoglardıń dóretpelerin turmısqa qollanıw etiw úlken nátiyje beredi.
Oylaw, qálegen eslep qalıw, intellektual -shıdamlılıqlik rawajlanıw salasında sezilerli jılısıw júz beredi. Qızıǵıwshılıqtı ósip barıwı parıqlawdıń rawajlanıwı hám sezim sezimdiń tereńlesiwi balalardı shınıǵıwlarda muayan waqıt dawamında islewge; tek kóriw emes, bálki baqlaw, seziw, salıstırıwlaw, analiz etiwge úyretiw imkaniyatın beredi.
Pitkeriw qaniygelik jumısın tiykarǵı maqseti mektepge shekem tálim mákemelerde tálim processinde Montessori metodikasınan paydalanıwǵa erisiw edi. Izertlew processinde sol maqsetten kelip shıǵıp jumıs alıp bardık hám tómendegi metodikalardı tájiriybelerde qolladıq :
Miynetti qálegen shólkemlestiriw
Balalardı sózlik baylıǵın asırıwshı metodikalar
Dıqqat hám yadtı bayıtıw bunda kórkem ádebiyat jardeminde ámelge
asırıldı.
Balalardı intellektual tárbiyalawdıń túrli wazıypaların hal etetuǵın hár qıylı daǵı ádebiyatlardı úyreniw hám olar arqalı balalarǵa nátiyjeli intellektual tárbiya beriw búgingi kún talabı esaplanadı.