Mazmun I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

Aqiliy tárbiyanıń wazıypaları. Balalardı mektepke tayarlawda intellektual tárbiyalawdıń rolli úlken bolıp tabıladı. Balalardıń bilimlerdi iyelep alıwları, olardıń intellektual aktivligin rawajlandırıw, ǵárezsizlik, intellektual ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi iyelep alıwları olardıń mektepte tabıslı oqıwı hám bolajaq miynet iskerligine tayarlanishida derek bolıp xızmet etedi.
Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardı intellektual tárbiyalawdıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :
1. Balalarda tábiyaat hám jámiyet tuwrısındaǵı bilimler sistemasın, ilimiy
dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw.
2. Biliwge tiyisli psixik processlerdi rawajlandırıw ; sezim, aqıl, yad, qıyal,
oylaw, sóylew.
3. Biliwge qızıǵıwshılıq hám intellektual qábiletlerdi, intellektual miynet mádeniyatın rawajlandırıw.
Intellektual ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi rawajlandırıw
2. 2. Aqiliy tárbiya hám tálim túsiniginiń mazmunı hám áhmiyeti.
Aqıl keń mániste seziw hám aqıl etiwinen baslap tap oylaw hám hayolni óz ishine alatuǵın biliw processleri jıyındısı bolıp tabıladı.
Intellektual iskerlik dıqqattıń mudamı málim maqsetke qaratılǵan bolıwın talap etedi. Kisiniń aqli onıń tiykarǵı iskerliginde erisken tabısı ózgesheligi menen belgilenedi (mısalı, úlkenlerde miynet iskerligi, balalarda oyın, oqıw iskerligi).
Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardı intellektual tárbiyalaw balalardıń aktiv pikirlew iskerligin rawajlandırıwǵa úlkenlerdiń málim maqset menen tásir etiwi bolıp tabıladı. Ol balalarǵa dógerek -átirap daǵı álem haqqında bilimler beriwdi, olardı sistemalastırıwdı, balalarda biliwge qızıǵıwshılıq oyatıwdı, intellektual ilmiy tájriybe hám ko'nimklarni quram taptırıwdı, biliw qábiletlerin rawajlandırıwdı óz ishine aladı.
Balalardı mektepke tayarlawda intellektual tárbiyanıń roli ásirese úlken bolıp tabıladı. Bilimler rezervin iyelew, intellektual iskerlikti hám ǵárezsizlikti rawajlandırıw, intellektual ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi quram taptırıw mektepte tabıslı oqıw hám kelesi miynet iskerligine tayarlanishning zárúrli shártleri bolıp tabıladı.
Balalardıń 6 jastan baslap mektepte oqıwǵa ótiwi munasábeti menen olardı mektep tálimine tayarlaw ushın intellektual rawajlanıwı jetkilikli dárejede bolıwın támiyinlew tárbiyashilerdiń juwapkershiligin jáne de asıradı. Intellektual kámalǵa jetken -bul jastıń ósip, tájiriybediń boyib barıwı munasábeti menen tárbiyalıq jumıslar tásirinde balanıń intellektual iskerliginde júz beretuǵın muǵdar hám sapa ózgerisleriniń kompleksi bolıp tabıladı. Mektepge shekem tárbiya jasında bilim tez pát penen boyib baradı, sóylew qáliplesedi, biliw processleri rawajlanıwlasadı, bala eń ápiwayı intellektual iskerlik usılların iyelep aladı. Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardıń intellektual rawajlanıwın támiyinlew olardıń keleshektegi pútkil iskerligi ushın úlken áhmiyetke iye boladı.
Bala social ortalıq tásirinde intellektual tárepden rawajlanıp baradı. Dógerek átirap daǵı kisiler menen mámile etiw processinde ol tildi hám ol menen birge quram tapqan túsinikler sistmeasini ózlestiredi. Nátiyjede mektepge shekem tárbiya jasındayoq bala tildi sonshalıq iyelep aladıki, odan mámile quralı retinde erkin paydalana alatuǵın bolıp qaladı.
Intellektual rawajlanıw pikirdiń keńliginde voqyealarni hár qıylı baylanısıwlarda, munasábetlerde kóre biliw, zatlar menen atqarılatuǵın iskerlik nátiyjesinde, keyin bolsa oqıw, miynet, nátiyjeli xızmetler (súwret sızıw, ılay hám plastilindan buyımlar soǵıw, applikasiya, qurıw soǵıw ) processinde ámelge asırıp barıladı. Balanıń intellektual rawajlanıwına tálim hám tárbiya natiyjelilew tásir etedi. Házirgi zaman pedagogika páni bilimler sistemasın ózlestirip alıw, olardı jiynaw, dóretiwshilik oylawdı rawajlandırıw hám de jańa bilimlerdi payda etiw ushın zárúrbo'lgan biliw iskerligi usılların iyelep alıwdı intellektual rawajlanıwdıń tiykarǵı kórsetkishleri dep esaplaydı.
Mektepge shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarǵa intellektual tárbiya beriwdi tuwrı shólkemlestiriw ushın olardıń intellektual rifojlanish nizamlıqlardı hám múmkinshiliklerin biliw kerek. Intellektual tárbiyanıń wazıypası uinng mazmunı, metodı hám tashkil etiliwine qaray belgilenedi. Pedagogika hám psixologiya páni intellektual tárbiya beriw wazıypaların nátiyjeli sheshiw (bir tárepden, balanıń múmkinshiliklerinen ónimli paydalanıw, ekinshi tárepden, bala organizmdiń ulıwma sharshawına sebep bolıwı múmkin bolǵan artıqsha nargruzka bolmawi) jolların tabıw ushın mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardıń intellektual rawajlanıwı nizamlıqları hám múmkinshiliklerin úyreniw menen shuǵıllanadı.
Ilimpazlar intellektual rawajlanıw hám intellektual tárbiyaǵa tiyisli ko'ngil máselelerdi izertlew etpektelerki, bul mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar intellektual tárbiyashiniń hasası bolǵan sensor tárbiyanıń mazmunı hám metodın islep shıǵıw ushın zárúr bolıp tabıladı, balalardıń kórgezbeli -háreketli, kórgezbeli -obrazlı hám túsinikli -logikalıq oylawın qáliplestiriw izertlew etilip atır, olardıń biliw qábiletlerin qáliplestiriwdiń ayriqsha tárepleri anıqlanıp atır.
Keyingi jıllarda alıp barılǵan psixologiyalıq -pedagogika izertlewlerdiń nátiyjeleri mektepge shekem tárbiya jası dáwirinde balalardıń intellektual rawajlanıwda kútá úlken múmkinshilikler bar ekenligin kórsetedi. Bulardıń hámmesi mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalarǵa beriletuǵın bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpeler mazmunın jáne de tereńlestiriw, kólemin keńeytiw maqsetke muwapıq ekenligin kórsetedi.
Mektepge shekemgi tárbiya jasınıń aqırına kelip balalar dógerek -átirap tuwrısında úlkengine kólem degi eń ápiwayı bilim hám túsiniklerge iye bolıp qaladılar, tiykarǵı pikirlew processlerin iyelep aladılar, zat hám buyımlar daǵı, voqyealardagi zárúrli hám zárúrli bolmaǵan táreplerdi ajrata alatuǵın, birpara sebep -nátiyjeli baylanısıwlardı bilip alatuǵın bolıp qaladılar, olarda oqıw iskerliginiń daslabki urıqları qáliplesedi. Tek jaqsı tashkil etilgen iskerlik processindegine tolıqqonli intellektual rawajlanıw júz beredi, sol sebepli pedagoglardıń wazıypası - balaǵa arnawlı bir maqsetke gózlep tárbiyalıq tásir kórsetiw ushın kerekli sharayat jaratıw bolıp tabıladı.
Mektepge shekem tárbiya jası dáwirinde bala hár kúni ózi ushın notanish bolǵan zat hám hádiyselerge dus keledi. L. N. Tolestoy mektepge shekem tárbiya jası haqqında sonday dep jazadı : “Men házirde ózimda bar bolǵan hámme zattı sol jaslıq sıyaqlımda iyelep alǵanmanki, iyelegende da sho'unchalik kóp, sonda iyelep alǵanmanki, iyelegende de sonshalıq kóp, sonda iyelep alǵanmanki, iyelegen zatmning júzden birin da iyelegenim joq. Bes jaslı baladan maǵansha tek bir qádem. Jańa tuwǵan bópeden bes jaslı balaǵasha bolsa aralıq ap-alıs”.
“... Biraq tiyisli basshılıq bolmasa, bilim hám qıyallar tártipsiz bir tárzde toplanıp baradı : olar júzeki, kópshilik halda qáte da bolıwı múmkin. Bala “bult - bul paxta”, “juldızlar -elektr lampochkalari” dep o'ylaydi. Dógerek - átirap daǵı turmıstı gúzetip, ol ǵárezsiz juwmaq shıǵarıwǵa háreket etedi. K. N. Chukovchikiyning “Otadvux do pyati” “eki jastan bes jasqa shekem”) degen kitabında balalar aytqan pikirlerinen mısallar keltiriledi, bular bala zehnining qıyqımlıgınan dárek beredi.
“... ”pedagogning wazıypası balalar daǵı bilimlerdi munatazam túrde asırıp barıw, olardı tártipke salıw, anıqlawtırıw bolıp tabıladı.
“Bala dógerek -átirap daǵı zatlar, olardıń wazıypası, birpara sapaları (reńi, úlken -kishiligi, forması ) hám ózgesheliklerdi (sinadi, pachoq boladı, jırtıladı, to'kiladi hám taǵı basqa ) haqqında, qaysı materialdan tayarlanǵanlıǵı tuwrısında anıq oyda sawlelendiriwge ıyelewi kerek. Ol tábiyaat hádiyseleri, olardıń óz-ara baylanıslılıǵı hám nizamlıqları (jıl mawsimleriniń ózine tán belgileri, olar ortasındaǵı baylanısıwlar, haywanlar, olar turmısı hám jasaw táriziniń sırtqı kórinisine, xulqiga, jasaw sharayatına sáykesligi hám t.b. ) ni bilip aladılar. Jansız tábiyaat, ósimlikler, shıbın-shirkey hám haywanlardı baqlaw processinde tárbiyashi balalarda bolmıs tuwrısındaǵı materialistik qıyallardı qáliplestirip baradı.
Bilimlerdi iyelep barıw nátiyjesinde balanıń shaxsı da qáliplesip baradı. Bala kórkem ónerdiń hár qıylı túrleri (suwretleytuǵın iskerlik, muzıka, ádebiyat hám t.b. ) tuwrısındaǵı oyda sawlelendiriw hám túsiniklerdi iyelep aladı.
Mine sol real bilimlerdi iyelewi nátiyjesinde balada dógerek -átiraptı materillistik túsiniwdiń strukturalıq bólimleri qáliplesedi.
Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalar ózlerine túsinikli bolǵan social voqyea hám hádiyseler, adamlardıń miyneti, putkil xalıq bayramları menen, respublikamızda jasaytuǵınlıq birpara xalıqlar turmısı menen tanıstırıladı. Bul ilajlar olarda jámiyetimiz social turmısına qızıǵıwshılıq oyatıwǵa, watanǵa muhabbat sezimleri hám baynalminalchilik tiykarların qáliplestiriwge járdem beredi.
Intellektual tárbiyanıń psixik hám fiziologikalıq tiykarları.
Bala mudamı buyımlar hám hádiyseler arasında boladı, mudami qandayda bir bir zat menen tanısadı, neni bolıp tabıladı bilip aladı, ustap kóredi, hidlaydi, totib kóredi, nege bolıp tabıladı qulaq saladı. Nátiyjede bala dúnyanı bilip baradı. Dógerek -átirap daǵı buyımlar, tábiyaat balanıń sezim shólkemleri (kóz, qulaq hám taǵı basqalar ) analizatorlariga tásir etedi hám sezim payda etedi. Sezim balalarǵa buyımlardıń ayırım hossalarini: suwıq ıssı, g'adur - budur, tegis -jıltır, xosh iyisli hám taǵı basqalardı bilip alıwda járdem beredi.
Sezim átirapındaǵı ortalıqtı biliwdiń daslabki basqıshı esaplanadı. Bala sezim sebepligine dógerek -átirap daǵı zatlar tuwrısında biliw tájiriybesin toplap barıwı múmkin. Aqıl talay quramalı psixik process bolıp, sezimler tiykarında payda boladı. Bala almanı qolında ustap kóriw, qaray shıǵıp hám jeb kórip, onı pútin bir buyım, áyne bir waqıtta dumaloq, qızargan, xosh iyisli, mazalı hám taǵı basqa tárzde aqıl etedi. Bala almanı pútin bir buyım formasında oyda sawlelendiriwi ushın bır jola bir neshe apalizator -kóriw, seziw hám iyis biliw analizatorlaridan paydalanadı. Analizatorlarining bir waqtıniń ózinde bır jola islewi buyımdıń hossasi hám belgilerin anıqlaw hám de tolıqlaw biliw imkaniyatın beredi.
Sol sebepli úlken jas daǵı kisiler balanı dáslepki jaslıq sıyaqlınan baslapoq intellektual tárepten tuwrı tárbiyalaw maqsetinde buyımlardı kóbirek analizatorlar járdeminde irok etiwge múmkinshilik tuwdırıwları, analizatorlarning rawajlanıwına, yaǵnıy balanıń sensor mádeniyatına ayrıqsha extibor beriwleri kerek.
Túsinikler, ilimiy ideyalar, dógerek - átirap turmıs jáne onıń hámme baylıǵı, onıń hár túrlı kórinisindegi bilimler, faktlar jetkinshek ózlestirip alıw kerek bolǵan bilimler turine kiredi. Balalardıń bilim, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerinen ózning hár túrlı iskerliginde, mexnatida jaqsı paydalanıw -biliwdiń haqıyqıy jolı bolıp tabıladı.
Mektepge shekem tárbiya jas daǵı balalarda biliwdiń ulıwma nizamlıqları onıń biliw iskerliginde bolmıstı bilip alıwdan kórinetuǵın boladı.
Házirgi zaman psixologiyasining erisken nátiyjeleri sonı kórsetdiki, balanıń oylawın kórgezbeli-háreketli, kórgezbeli-obrazlı hám sóz-logikalıq jolı menen qáliplestiriw kerek. Bul degen sóz, balalardı áwele kóre alatuǵın, seza alatuǵın buyımlar menen tanıstırıp, keyinshilik oyda sawlelendiriw formalarına ótiw múmkin eken. Metod hám usıl tańlawda xam joqarıdagilarga ámel qılıw zárúr. Sol sebepli xam dáslepki hám bog'cha jas daǵı sensor tárbiya intellektual tárbiyanıń zárúrli bólimi esaplanadi.
Bala sóylew payda bolıwınan talay aldın (balalar bir jasqa tolıq baslaǵanda birinshi bar gápira baslaydı ) ol aylana daǵı adamoar hám buyımlar dúnyasın úlken jas daǵı kisiler járdeminde bilip aladı.
Ana balasına oyınshıqtı uzatar eken: (“Pıshıqshanı ol”,-deydi.). bala qolın cho'zib onı aladı. Balanıń kórip aqıl etiwi (ol oyınshıqtı kórip turıptı ) esitiw menen qosıladı (bala onasining oyınshıqtı ne dep aytqanlıǵın esitedi), sezimiy aqıl menen sóz ortasında óz-ara tásir júz boladı. Eger ana “pıshıqshanı ber”, “pıshıqshanı alıp kel” dep bir neshe ret tákirarlasa, bala arnawlı bir oyınshıqtıń atınıń jaqsı eslab qaladı. Sońıında “pıshıqcha” degen sóz bala iybelinde málim bir buyımdı payda etedi.
Balalardıń túsiniwi hám olarda sóylewdiń payda bolıwı olardıń intellektual tárepten artıwınıń talay joqarı basqıshı bolıp tabıladı.
Bala buyımdı ózi kórip, ustap turǵandagina emes, bálki buyım tuwrısında úlken jas daǵı kisiler sóylep bergende de bilip aladı. Bul biliw procesin talay tez, tereń hám qızıqlı processga aylantıradı.
Ana tilindegi sózlerdi iyelew hám sóz mánislerin az-azdan túsinip barıw mektepge shekem tárbiya jas daǵı balalardıń intellektual tárepten rawajlanıwda úlken rol oynaydı.
Ullı orıs fiziologı I. M. Sechenov bunday dep jazǵan edi: “Bala sóylewdiń úyrenip alǵannan keyin ol jaǵdayda aylana daǵı zatlarǵa qızıǵıwshılıq hám olardı biliwge umtılıw asıp baradı, bul hal balanıń onasiga: nege stol júrmeydi-yu, quyash bolsa ayaqsız yuradi, kechkurun ol qay jerge jasırınadı, ne ushın samal g'uvullaydi?”- sıyaqlı sorawlar beriwge sebep boladı”.
Bala 3 jasqa tolǵanda odaǵı sóz zapasi 1200 -1500 danege jetedi. Bala úlken jas daǵı kisiler oǵan ne haqqında tgapirayotganlarini jaqsı túsinedi. Bul úlken jas daǵı kisiniń sóylewinden hár tárepleme tárbiyalawdıń kúshli quralı formasında paydalanıw múmkinshiligin beredi. Bala átirapdagilarning sóylewin qanshellilik jaqsı túsinik, tárbiyashiniń sózi balalar menen alıp barılatuǵın jumıslarda sonshalıq kóp ornı iyeleydi.
Eki signal sisteması, yaǵnıy sezimiy aqıl menen sózdiń óz-ara baylanısla bolıwı intellektual rawajlanıwdıń tiykarın quraydı.
Úlkenler sóylewin túsiniw balalar bilim sheńberiniń keńeyiwine múmkinshilik beredi, eń ápiwayı baylanıs hám munasábetlerin túsiniwlerine hám de 6 -7 jaslarǵa kelip birpara abstrakt túsiniklerdi (biyiklik, doslıq hám taǵı basqalardı ) iyelep alıwlarına járdem beredi.
Intellektual kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi rawajlandırıw, yaǵnıy eń ápiwayı iskerlik usılları, predmetlerdi tekseriw, olardaǵı zárúrli hám zárúrli bolmaǵan belgilerdi ajıratıp kórsetiw, basqa predmetler menen salıstırıwlaw hám taǵı basqalardı quram taptırıw mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalarǵa intellektual tárbiya beriw wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Bul kónlikpe hám ilmiy tájriybeler biliw iskerliginiń strukturalıq bólimleri bolıp, balanıń bilimlerdi tabıslı iyelep alıwına járdem beredi. Mısalı, ósimlikler yamasa haywanlar menen tanıstırıw boyınsha sistemalı shınıǵıwlar alıp barılǵannan keyin balalar ayırım konkret ósimlikler yamasa haywanlar tuwrısında málim bir oyda sawlelendiriwge iye boladılar. Keyininen balalar daǵı intellektual kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi rawajlandırıw maqsetinde tárbiyashi balalar menen tómendegi shınıǵıwlardı ótkeriwdi joybarlawı múmkin: mısalı, “paxta o'simliini momoqaymaq o'simligi menen salıstırıw”, “Qápes degi eki qıylı qushni bir-birine soltishtirish”, “Qoynı eshki menen salıstırıw” yamasa “Suwretine qaray tap” didaktik oyını hám soǵan uqsas ilajlar ótkeriw. Eń áhmiyetlisi sonda, balalarǵa bilim beripgine qalmastan, olardı alǵan bilimlerinen intellektual hám ámeliy wazıypalardı sheshiwde paydalanıwǵa úyretiwi zárúr.
Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardı intellektual tárbiyalaw balalardıń aktiv pikirlew iskerligin rawajlandırıwǵa xızmet etedi. Intellektual tárbiya úlkenlerdiń málim maqset menen tásir etiwi bolıp tabıladı. Ol balalarǵa dógerek -átirap daǵı álem haqqında bilimler beriwdi, olardı sistemalastırıwdı, balalarda biliwge qızıǵıwshılıq oyatıwdı, intellektual ilmiy tájriybe hám ko'nimklarni quram taptırıwdı, biliw qábiletlerin rawajlandırıwdı óz ishine aladı.