Q arakól qoy porodaları - Ózbekistanda qarakól porodaları qoylardıń reńine kóre qara, súr, kók poroda tipları bar. Bulardıń ishinde súr poroda tipleri júda sapalı bolıp, joqarı qádirlenedi. Qarakól qoyların xojalıqta paydalanıw múddeti 6-7 jılǵa shekem ortasha 12 jasqa shekem jasaydı. 100 bas qoydan 110-120 qozı alınadı. Úlken jasdaǵı qarakól qoylarınıń tiri salmaǵı 65-75 kg, ana qoylarıniki 42-50 kg, jańa tuwılǵan urǵashı qozılar 4-4,5 qoshqarları 4.5-5 kg. Qara reńli qoylar 75-80%, kók reńli qoylar 17-18 %, súr reńli qoylar 5-7 % basqa reńli qoylar 3 % quraydı.
H isor porodalı qoylar – daǵal júnli qoy porodaları bolıp, Tájikistanda jaratılǵan poroda bolıp tabıladı. Qoshqarlarınıń tiri salmaǵı ortasha 130-140 kg, ónimdar rekordshılar 170-188 kg, sawlıqlar 80-85 kg, ayırımları 90-95 kg qoylardıń quyrıǵı maydıń awırlıǵı 18-20 kg quraydı. Qoshqarlarınıń biyikligi 87 sm sawlıqları 79 sm deneniń qıya uzınlıǵı 85-75 sm quraydı súyekleri bekkem jaqsı rawajlanǵan. Quyrıǵı úlken 30-40 sm, uzınlıǵı 40-50 smge shekem jetedi.
Edilbay porodaları - gósh-quyrıqlı daǵal júnli qoy porodaları esaplanadı. XIX ásirde Qazaǵıstanda jaratılǵan hám bul qoylardıń kóp túrleri Ózbekistan, Qazaǵıstan hám Rossiyanıń qubla shól zonalarında órshitip kóbeytirilmekte. Bul poroda qoyları júda tez jetiliwsheń, qozıları tuwılǵanda 5 kg tiri salmaqqa iye boladı, sútten ajıratılǵan 4 aylıq jasında olardıń tiri salmaǵı 35-40 kg jetedi hám soyılǵanda gósh bólegi 20 kg hám quyrıq mayı 3 kg quraydı qoshqarları ortasha tiri salmaǵı 100-110 kg ayırımları 144 kg, sawlıqları 65-75 kg quraydı.
II BAP. Násilli qoshqarlardÍ azıqlandÍrÍw normalarÍ
Qoylardı asıraw. Surıwdaǵı qoylardıń jası, biologiyalıq qásiyetleri, fiziologiyalıq jaǵdayı hám ónimdarlıq kórsetkishlerine qaray, olardıń hár birewiniń zárúriyatın qandıratuǵın dárejede azıq normalar menen támiyinlep barıw kerek. Bunı ámelge asırıw kóbirek qoylardı asıraw sharayatlarına baylanıslı. Hár qanday porodadaǵı qoy ayriqsha biologiyalıq ózgeshelikke iye. Sol sebepli olar jıldıń mawsim ózgeriwine hám de órshitilip atırǵan qoyxanalardıń tábiy sharayatına qaray, túrlishe asraladi. Gúz mawsimi ıssı kelgen jıllarda qoylar jaylawlardan jaqsı paydalanıladı. Gúzdiń hawa rayı sharayatı jaz aylarına salıstırǵanda salqın bolıwı qoylardıń ıshteyin ashadı hám olar jaylaw oti menen jaqsı azıqlanadı. Sonıń menen birge, bul dáwirde shól, yarım sahra hám sahra jaylawlarında ósetuǵın kóplegen ósimliklerdiń ıǵallıǵı ketip, tuqımı pisedi. Nátiyjede efemerlardıń toyımlılıǵı artadı. Bunday turpayı ǵawıshlardı ıshtey menen jegen qoy jedel semiredi, gewdesine teri asti may qatlamı, quyrıq mayı, ishki bólim may rezervleri payda etedi. Semiz qoy qıs suwıqlarında azıq jetispey qalıwına qaramay saw saqlanadı hám erte báhár jaqsı, tándar, qollanbadaǵı sıyaqlı ósip rawajlanǵan, saw qozı beredi. Kópshilik xojalıqlarda (ásirese, qarakólshilik regionlar xojalıqlarında ) gúzde shópke bay otlaqlar bolmaǵanlıǵı sebepli qoy jaqsı semirmey qaladı hám qısta hawa rayı suwıq kelse, taǵı da azıp ketedi. Bunday jaǵdaydıń aldın alıw ushın qoy qıslaytuǵın jayǵa málim muǵdarda toyındırılǵan jem hám daǵal azıq jıynap qoyılǵan bolıwı kerek, sonda ǵana qoylardı qıs suwıqlarınan saw tolıq saqlap qalıw múmkin. Bunnan tısqarı, qoylardı qıs mawsimınde asıraw ushın qıslaw jayları samaldan pana etip, bálent qurılǵan bolıwı kerek. Qıslaw jaylarında qar, jawın jawıp turǵan kúnlerde qoylardı asıraw ushın arnawlı kasharlar (ústi hám qaptal tárepleri diywal menen oralǵan bastırma ) qurılǵan bolıwı kerek. Hawa jaǵımsız hám ızǵırıq suwıq dúbeley bolmaǵan ashıq hawada, jaylaw qar menen oralǵan bolıwına qaramay, qoy jaylawlarǵa baǵıladı. Eger kashar bolmasa, qıslıq jaylawlarda qoy otarı (qaptal tárepleri diywal menen oralǵan, biraq tóbesi-ústi ashıq, qurılıs jay) qurılǵan bolıwı hám qoylar sonday orında saqlanıwı kerek. Qoy otarılarda qaldırilǵan qoy keshelerinde bir neshe saat dawamında qoy otarı átirapında jayratıp baǵıp kelinedi. Qıstıń aqırǵı ayında qoylardı asırawǵa jaqsı itibar beriw hám kashar átirapındaǵı jaylawlarǵa baǵıp turıw kerek. Sebebi bul dáwirde hawa rayı sharayatı oǵırı ózgeriwshen bolıp, tez-tez qar, jawın jawadı, dúbeley turadı. Áyne hallar júz beriwi menen kashar átirapında boqilayotgan qoy suruvlari tezlik penen kasharga kiritiliwi hám suwıqtan ıqtıyat etiliwi maqsetke muwapıq boladı. Báhár mawsimi baslanıp, kún jılıwı menen qoy qozılatıw jaylawlarına aydap ketiledi. Báhárde de jawın, suwıq samallı, geyde ıǵal qar jawıp ótetuǵın kún bolıp turadı. Sonı esapqa alıp, qozılatıw jaylawlarında qozılardı yamasa saqmanni qurǵaqlay sharayatta asıraw ushın jawın -shashinan pana jaylar qurıp qoyılıwı zárúr. Ílajı bolǵan xojalıqlar qoyxanalar, jawında qalıp ıǵal qozılar junini keptiriw maqseti menen ısıtılatuǵın bólmeler qurıp qoyıw unamlı nátiyjelerdi beredi. Ásirese, taw etegi aymaqlarındaǵı qoyshılıq xojalıqlarında ısıtılatuǵın bólmeler qurılısı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Erte báhár qoy ushın talay salmaqli dáwir esaplanadı. Sebebi hawa rayı sharayatı waqıtı-waqtı menen tez-tez ózgerip turadı. Kók shóp jaylaw oti ele jaqsı ósip jetilmegenligi sebepli tábiy jaylawǵa aydap baǵılǵan qoylardıń mútajligi tolıq qanmaydı yamasa kók o'tning mazasini tatigach, olar qoldan berilip atırǵan turpayı ǵawıshnı yamasa jaylaw daǵı eski otni yemay qóyadı. Nátiyjede suruvdagi qoy oriqlab ketedi. Bunday jaǵday álbette qıs dawamında oriqlab, nárenjan bolıp shıqqan nosog'lom qoylardıń nobud bolıwına, buwaz sawlıqlardıń oǵada nárenjanlasıp ketiwi hám bala taslawına, sebep boladı. Jámi qoyshılıq xojalıqlarında sol sıyaqlı qápelimde jaǵdaylardıń aldın alıw hám waqıtında saplastırıw ushın, birinshiden, qoylardı qıstan azdırmay jaqsı saqlap shıǵıw, ekinshiden, erte kóklem waqtında joqarı sapalı daǵal azıqlar hám de aminokislotalar, may kislotaları, azotsız ekstraktiv elementlar menen jetkiliklishe toyındırılǵan jemler menen támiyinlew kerek. Bunı ámelge asırıw maqsetinde qoylardıń hár birine 3 ay qıs dawamında hám erte ko'klamning dáslepki kúnlerinde kúnine 1,5-2 kg den sobıqlı ósimlikler pisheni, 200-300 g den belokǵa bay toyındırılǵan jemler berip turılıwı kerek. Báhárdiń ıssı kúnlerinde jaz hám gúz mawsimlerinde sawlıq qoyǵa qosımsha azıq berilmese da boladı. Jaylaw sharayatında baǵılıp atırǵan qoy kúnine bir máhálde suwǵarılıwı kerek. Olarǵa ishiriletuǵın suw shor bolsa (qoyshılıq rawajlantirilgan aymaqlarda qudıq suwı shor boladı ), as duzı berilmasligi da múmkin. Eger dushshı suw berip suwǵarılsa, ol halda qoyǵa álbette mineral elementlerdiń hámmesi beriliwi shárt. Olarǵa as duzı yalama duz formasında yamasa maydalap beriliwi de múmkin. Kalciy hám fosfor sıyaqlı elementlerge mútajliklerin qandırıw maqsetinde trikalsiyfosfat, por, sódirilgen hák sıyaqlı elementlar beriw múmkin. Qoylardı otlatıp baǵıw ushın bálent taw jaylawlarınan, taw etegi hám tegisliklerdegi tábiy otlaqlardan keń paydalanıladı. Sonıń menen birge, qoylardıń ayırım túrleri ushın hár túrlı ósimlikler ósetuǵın shól jaylawları, qarakól qoyı ushın bolsa yarım sahra hám sahra jaylawları júdá nátiyjeli esaplanadı. Jazda qarakól qoy baǵılatuǵın aymaqlarda jaylaw efemerlari qurıǵan boladı. Sonı aytıp ótiw kerek, hár qıylı ósimlikler esabına olardıń azıqqa bolǵan mútajligi qanbaydı. Jazdıń ıssı hawasında olardıń azıqqa ıshteyi de bolmaydı. Bunday jaǵday qoy azıp ketiwine alıp keledi. Sol sebepli jaylawlardan múmkinshiligi barınsha nátiyjeli paydalanıw unamlı nátiyjeler beriwi múmkin. Jaylawdan tuwrı paydalanıw maqsetinde kúndizgi aptap ıssı baslanıwı menenoq qoylardı bálent hám epkin esib turatuǵın jerge toplap dem beriw, erte báhárde keshte hám keshesi otlatıw kerek. Keshki salqın hawada baǵıwdı shólkemlestiriw menen qoylardıń azıqqa bolǵan mútajliklerin tolıq qandırıwǵa erisiw múmkin. Hár qanday sharayatta da qoy jaǵdayınıń ózgeriwine itibar etip barıw kerek. Sebebi fiziologiyalıq jaǵdayı rawajlanıp barıwı menen birge olardıń azıq hám hazmlanadigan azıq elementlarǵa bolǵan mútajligi de artıp baradı. Sonı esapqa alıp, qo'yga buwazlıq dáwirdiń ekinshi yarımında azıq norması 30-50% ga asıriladı. Raciondaǵı protein muǵdarı 40-60%, minerall elementlar norması 2 ese kóbeytiriledi. Juǵımlılıqtıń asırılıwı buwaz qoy jatırındaǵı embriondıń normalı ósiwi hám rawajlanıwın sırtqı ortalıqtan turıp basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Talabı qandirip azıqlantırılmaǵan buwaz qoy dene quramındaǵı quwat elementlardı hámile rawajlanıwına sarplaydı. Nátiyjede qoy oriqlaydi. Juni da óspeydi. Juni ósiwi ushın azıq elementlar jetispeydi. Juni kalta hám sapasız bolıp qaladı. Sonıda aytıp ótiw kerek, bunday sapa daǵı qoy juni toqımashılıq sanaatı talabına juwap bere almaydı. Naǵız óziniń ushın da mayin junli qoy yamasa ulıwma jún ónimi ushın baǵılatuǵın qoylardı belokǵa ay azıqlar menen bagıw talap etiledi. Mútajlikti qandırıp azıqlantırıw ushın qıs máwsimi dawamında hár bir bas sawlıqqa 2 s daǵal ǵawısh, 35-40 kg muǵdarında jem, násildor qoshqarlarǵa 2, 5 s pishen, 45-50 kg jem yedirilishi maqsetke muwapıq boladı. Usınıń menen birge málim shekem jaylaw efemerlaridan da paydalanıladı. Keyingi jıllarda qoyshılıq tarmaǵın jedel rawajlandırıw boyınsha qoylardı bagıw ushın mákke silosidan paydalanıw úlken áhmiyetke iye bolmaqta. Úlken jas daǵı qoyga kúnine 4-5 kg, qózilerge bolsa 1-3 kg jaqsı sapalı silos beriw usınıs etiledi. Eger qoy jıl dawamında qoy otarı yamasa qo'yxonalarda asralsa, olarǵa silos tiykarǵı azıq retinde de beriliwi múmkin. Silosdan tısqarı qant, nimqand láblebiler, ǵawıshı láblebi sıyaqlı kólemli azıqlar bersa boladı. Silos hám de túbirmevali azıqlar berip yedirishda, turpayı ǵawıshlardıń ornı itibardan shette qalmawı kerek.
Qoylar azıqlanıwınıń biologik qásiyetlerinen biri, olar birinshiden basqa túrdegi haywanlarǵa qaraǵanda kóbirek túrdegi ósimliklerdi qabıl qıladı, ekinshiden názik háreketsheń hám nerv sistemalarına bay bolǵan erinleri járdeminde basqa túrdegi haywanlardan qabıl qıla almaytuǵın ósimliklerdide jey aladı hám ózine jeterli azıqtı toplap qabıl qılıwǵa maslasqan haywanlar toparına kiredi. Orta Aziya mámleketlerinde, sonday-aq Ózbekistanda qoylar 8-9 ay, ayırım jıllarda bolsa, ásirese qubla walayatlarda jıl boyı jaylawda baǵıladı. Bıraq, soǵan qaramastan qıslaw dáwiri ushın 110-120 kúnge mólsherlengen daǵal hám konsentrat azıqlar bazasın jámlew kerek boladı.
Ózbekistanda keyingi jıllarda jaylawlardı keskin qısqarıp ketiwi hám xalıq sharwa malları tuyaǵınıń kóbeyiwi aqıbetinde jaylaw jetispewshiligi sezilmekte. Sonıń ushın jaylawlarǵa azıq bap kóp jıllıq ósimlikler (iyzen, seksewil, cherkez, qızılsha, qandım, júzgin h.t.b) egiw záhárli otlardan tazalaw hám jaylawlardı ayrıqsha egin maydanlarına bólip otlatıw jaylaw ónimdarlıǵın hám onnan paydalanıw nátiyjeliligin asıradı.
Quyrıqlı qoylardı baǵıw olardı gósh hám may ónimdarlıǵı asırıwǵa, qarakólshilikde bolsa barra teri sapasın jaqsılawǵa qaratılıwı kerek. Qoylar kóp mıń jıllıq evolyuciya dáwiri dawamında qabıl qılınǵan azıq energiyasın tábiy tańlaw aqibetinde júda durıs bólistiriwge maslasqan. Kúndelik qabıl qılǵan azıq energiyasın aldın ala tirishilik iskerligin normada saqlap turıw ushın onnan artqanın gósh hám may iskerligin normada saqlap turıw ushın onnan artqanın gósh hám may islep shıǵarıw ushın hámde júnniń ósiwi ushın sarıplaydı. Eger qısqa waqıt dawamında racion energiyası qoylardıń ulıwmalıq talabın qandırmasa organizmdegi zapas halındaǵı zatlardan paydalanıladı. Zapas halındaǵı toyımlı zatlar tawsılǵan soń birinshi jún talasınıń ósiwi ushın sarıplanatuǵın toyımlı zatlardıń bir bólimin tirishilik iskerligin saqlaw ushın paydalanadı. Askaniya porodalı qoylarda racion toyımlılıǵı normadan 16-18 % kemeytirilgende qozılarda hám sawlıqlarında jún talshıǵınıń diametri kemeygende, júnniń ósiwi tómenlegen. Protein muǵdarıda kemeytirilgende jún talshıǵınıń bekkemligi tómenlegenligi ádebiyatlarda kórsetip ótilgen. Azıq norması qoylardıń jınısı, jası, tiri salmaǵı, semizlik dárejesi hám olardan alınatuǵın ónim muǵdarı qarap belgilenip, 18-19 kórsetkish penen belgilenedi. Jas qoylar ósiwi hám azǵan qoylardıń 1 kg semiriwi ushın 5 azıq birligi hám soǵan mas ráwishte basqa toyımlı zatlar tiykarǵı normaǵa qosımsha tárizde beriledi. Qoylar racionındaǵı qurǵaq zattıń optimal normasına ayrıqsha itibar beriw kerek. Qoylar 100 kg tiri salmaq ushın 3,2-3,8 kg qurǵaq zat qabıl qıladı. Qoshqarlar racionnıń 1 kg qurǵaq zatına 0,85-0,90 azıq birligine tuwrı keliwi kerek. Sawlıqlar ushın bul kórsetkish 0,6-0,7 azıq birligine teń. Racionda energiya jetispewshiligi hámme haywanlar sıyaqlı aqibetke sebep boladı. Bunnan tısqarı qoylarda júnniń ósiwi ástelesiwi hám sapasınıń buzılıwı g
úzetiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
