Mazvzu: Iqtisodiyot nazariyasi-barcha iqtisodiy fanlarning uslubiy poy devoir va davlat iqtisodiy siyosatining ilmiy asosi ekanligi reja

2. So’nggi qo’shilgan miqdor usuli.
So’ngi qo’shilgan foydalilik (ekonomiks barcha yo’nalishlarining asosiy metodologik tamoyillaridan biri hisoblanuvchi marjinalizm – fr. marginal – chegaraviy ma’nosini anglatadi) nazariyasining asoschisi bo’lib nemis iqtisodchisi G.Gossen (Genrix) (1810-1858 gg.) hisoblanadi. U mazkur nazariyaga matematik ifoda bergan matematik maktabning ilk namoyandalaridan biridir. Biroq bu nazariya Avstriya maktabi iqtisodchilari K.Menger, F.Vizer, E.Bem-Baverklarning asarlarida to’laroq bayon etilgan. So’ngi qo’shilgan naflilik nazariyasi matematik yo’nalishining rivojlanishiga shuningdek ingliz olimi U.Djevons va franstuz olimi L.Valras katta hissa qo’shgan.

Bu nazariyaga ko’ra, har qanday moddiy ne’matning qadri tovarda gavdalangan ijtimoiy-zaruriy mehnatning ifodasi sifatidagi qiymat bilan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tavsifidan qat’iy nazar bu ne’mat keltiradigan naf orqali aniqlanadi.

Shu bilan birga, buyumlarning nafliligi deganda ularning u yoki bu ijtimoiy ehtiyojni qondirishdan iborat ob’ektiv xususiyati emas, balki har bir iste’molchi tomonidan sub’ektiv ravishda aniqlanuvchi so’ngi qo’shilgan, chegaraviy, ya’ni muayyan turdagi buyumlar zaxirasidagi so’ngi nusxasi keltiruvchi eng kam nafliligi tushunilanadi. Sub’ektiv naflilik inson va buyumlar o’rtasidagi munosabatni aks ettiradi.

K.Makkonnell shunday deb yozadi: «Naflilik - bu sub’ektiv tushuncha. Bir shisha arzon vino daydi-alkogolik uchun nisbatan katta naflilikka ega bo’lishi va ayni paytda hushyorlar jamiyati mahalliy bo’linmasining prezidenti uchun nol yoki manfiy naflilikka ega bo’lishi mumkin».³

yoki

bu erda (MU – marginal utility).

So’ngi qo’shilgan naflilik miqdorini o’lchash vositasini izlab, Bem-Baverk besh qop doni bo’lgan alohida «xo’jalik yurituvchi sub’ekt»ga murojaat qiladi. Bu qopdagi donlardan birinchisi unga ochlikdan o’lmaslik uchun, ikkinchisi – ovqatlanish sifatini yaxshilash uchun, uchinchisi – chorvani boqish uchun, to’rtinchisi – aroq tayyorlash uchun, beshinchisi – vaqtichog’likda to’tiqushlarni boqish uchun zarur bo’ladi. Eng oxirgi, egasi uchun eng oz naflilik keltiruvchi beshinchi qop har bir qopdagi donning qadrini belgilab beradi. Beem-Baverk shunday xulosa qiladi: «Buyumning qadri mazkur buyumning so’ngi qo’shilgan nafliligi miqdori orqali o’lchanadi. Bu qoida bizning qiymat nazariyamizning markaziy nuqtasi hisoblanadi». (E. Bem-Baverk. Osnovы teorii stennosti xozyaystvennыx blag. L., 1929, s. 30).

Shunga ko’ra, tovarlar qanchalik ko’p bo’lsa, ularga bo’lgan ehtiyojning «qondirilish darajasi» shunchalik yuqori, konkret naflilik va qiymat shunchalik past bo’ladi va aksincha.

Shu o’rinda, mazkur sub’ektiv o’zgaruvchi tovar qiymatini qanday aniqlaydi, degan savol tug’iladi. Beem-Baverk sub’ektiv va ob’ektiv qiymatni farqlaydi. Sub’ektiv qiymat – bu tovarni iste’molchi va sotuvchi tomonidan shaxsiy baholash hisoblansa, ob’ektiv qiymat – bu bozordagi sub’ektiv baholarning o’zaro ta’siri ko’rinishidagi raqobat davomida shakllanuvchi ayirboshlash nisbatlari, narxlardir.

So’ngi qo’shilgan naflilikning asosiy modeli – Menger shkalasi qiymatning paydo bo’lishi mexanizmida ne’matlarning umumiy va konkret nafliligini birlashtiradi. Rim raqamlari – umumiy naflilikni, arab raqamlari – aniq naflilikni ifodalaydi.

Resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim yo‘li bo‘lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo‘yadi. Bu imkoniyatlar darajasi doimo bir xil bo‘lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalarning yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini kengaytirish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va ehtiyojlarni qondirish darajasi o‘rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni quyidagicha ifodalash mumkin:

Иқтисодий ресурслар, имкониятлар

Ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш даражаси

Эҳтиёжларнинг қондирилиш даражаси