Mediasavodxonlik va axborot ma’daniyati

Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Tarix fakulteti 1-B tarix talabasi Eshpo’latov Chingizning“Mediasavodxonlik va axborot ma’daniyati ” fanidan mustaqil ta’limi


MAVZU : TARMOQ ODOB-AXLOQI (INFOETIKA)

Reja :

1. Odob-axloq tushunchasi
2. Tarmoq odob-axloqi
3.Tarmoq odobi. Ilmiy ish “tarmoq odobi”
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar

Odobli, bilimdon, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir. Darhaqiqat, har bir farzand shaxsi oilada shakllanadi. Demak, oila-barkamol avlod poydevori hisoblanadi. Shunday ekan, oilada farzandlarni axloqiy-huquqiy jihatdan tarbiyalash, ayniqsa, adolat, burch, vatanparvarlikni shakllantirish, ona vatanni sevish hissini uyg‘otish o‘ta muhim hisoblanadi.

Oilada farzandlarni o‘z burchiga sadoqat ruhida tarbiyalash mas’uliyat, onglilik, vijdon kabi fazilatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Bunda ota-onaning o‘zaro samimiy munosabati, ularning farzandlari bilan yaqin, do‘stona munosabatda bo‘lishi, ularning kelajakdagi orzu-maqsadlarini tushunib olishlari, farzandlarning sog‘-salomat voyaga yetishlari uchun asos bo‘ladi.
Inson tarbiya jarayonida yaxshi xulq-atvorga, odatlarga va aql-farosat omillariga ega bo‘lgan bo‘lsa, hayot saboqlarini shunchalik yaxshi anglaydi va yaxshi ishlarni amalga oshiradi, va aksincha, qanchalik tarbiyasi kam, hayotiy ko‘nikmalari oz bo‘lsa, bunday shaxs ba’zan bilib yoki bilmay yomon ishlarga qo‘l uradi.
Yaxshi tarbiya, ba’zilar o‘ylaganidek, bir soatlik yoki bir kunlik ish emas. Maqsadli tarbiya tarbiyachidan chidam, matonat, katta bilim va tajriba talab qiladi. Demak, har bir ota-ona va o‘qituvchi tarbiyaga oid bilim va malakaga ega bo‘lishi shart.
Bolalar tarbiyasida tezda ijobiy natijalarga erishish uchun ularga bilim berish bilan birga, ma’lum mehnat jarayonlariga jalb etish, kasb va mutaxassislik sir-sinoatlarini qo‘shib o‘rgatish maqsadga muvofiqdir. Tarbiya ishining ba’zan samarasiz bo‘lishiga asosiy sabablardan biri tarbiya jarayonida tartib-intizomning bo‘lmasligidir. Shaxs qanchalik mehr-muhabbat va tartib-intizom asosida tarbiyalansa, yomon xatti harakatlardan shunchalik uzoq bo‘ladi.
Tarbiyaning asosiy maqsadi yoshlarni baxt-saodatli, o‘z zamonining aziz, hurmatli va fidoiy kishisi qilib tarbiyalashdan iborat.
Tarbiyaning murakkabligi shundaki, u hech qachon tugamaydi, ya’ni kishi tug‘ilganidan to o‘lguniga qadar zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, bir tarbiya ko‘rgan avlod o‘rniga kelgan farzandlarni yana qayta boshdan tarbiya qilish darkor bo‘ladi. Bu esa tarbiyaning tinimsiz davriyligini va abadiyligini ko‘rsatadi.
Islom ta’limotiga ko‘ra, farzand ota-ona zimmasidagi omonat bo‘lib, ular bu omonat haqida mas’uldirlar. Farzandlar tarbiyasiga e’tiborsizlik ulkan xato, omonatga xiyonat va kishi dinining nuqsonidir. Ota-ona farzandining birinchi murabbiyidirlar.
Qu’oni karimda oila ahliga e’tiborning qanchalik zarurligini Alloh taolo shunday bayon qiladi:
“Ey mo‘minlar, sizlar o‘zlaringizni va ahli-oilalaringizni o‘tini odamlar va toshlar bo‘lgan do‘zaxdan saqlangizki, u (do‘zax) ustida qattiqdil va qattiqqo‘l, Alloh o‘zlariga buyurgan narsaga itoatsizlik qilmaydigan, faqat o‘zlariga buyurilgan narsani qiladigan farishtalar turur” (Taxrim, 6-oyat)
Har qanday tarbiya, xususan nasihat oilada boshlanadi. Tarbiyaning bosh maqsadi – bir-biriga mehr-oqibatli insonlarni voyaga yetkazishdir. Ota va onalar yana unutmasinlarki, bugun farzandlari tarbiyasiga e’tibor bermagan kishi oradan yillar o‘tgach, uysiz, oilasiz qoladi.
Abu Homid G‘azzoliy farzand tarbiyasi haqida shunday fikrlarni bildiradi: “Bilgin! Bola tarbiyasi eng muhim ishlardandir. Farzand ota va onaga omonat. Bola qalbi pok, nozik, sodda va har qanday naqsh va suratdan xoli gavhardir. Unga qanday naqsh solinsa, shunga ko‘ra shakllanadi, eggan tomonga egiladi. Agar bola yaxshilikka o‘rganib, yaxshilik ichida voyaga yetsa, dunyo va oxirat saodatini topadi. Albatta bu savobga uning ota-onasi, muallimi va unga tarbiya bergan har bir kishi sherikdir. Agar bola e’tiborsiz tashlab qo‘yilsa, yomonlik ichida o‘ssa, badbaxtlikka yuz tutadi va halok bo‘ladi. Bunda gunoh yuki shu ko‘yga solganlarning, ota-onaning zimmasiga yuklanadi” deydi. Bu xususda Alloh taolo Tahrim surasida “Ey mo‘’minlar, sizlar o‘zlaringizni va ahli oilalaringizni do‘zaxdan saqlangiz”, deb ogohlantiradi.
Tarbiyaning ikki asosi bor: fazilatni qo‘riqlaydigan go‘zal axloq va yaramas yo‘ldan, yomon ahvolga tushishdan saqlaydigan hushyorlik. Ota farzandini dunyo olovidan qanchalik himoya qilsa, oxirat olovidan undan-da ko‘proq himoya qilmog‘i kerak. Odobu tarbiya vositasida yaxshi xulqlarni o‘rgatish, yomonliklardan qaytarish, to‘kin-sochinlikka odatlantirmaslik, ziynatga muhabbat uyg‘otmaslik bilan ota farzandini oxirat olovidan asraydi.
Farzand tarbiyasi qanchalik erta boshlansa, tarbiya natijasi shunchalik samarali bo‘ladi. Chunki erta yoshda ularni yaxshilik tomon burish osonlik bilan kechadi. Tarbiyasizlikdan vujudga kelgan yomon xulq va odatlarni keyinchalik qayta tarbiyalash yo‘li bilan tuzatish mumkin. Ammo buning uchun ko‘p mehnat sarf qilishga to‘g‘ri keladi.
Bugungi kunda dunyo turli sohalarda o'zgarib, shiddat bilan rivojlanib bormoqda. Ilm olish, kasb-kor bilan shug'ullanish insonlarning o'zaro muloqot va fikr almashinuvida ham yangidan yangi o'zgarishlar bo'layotgani hech kimga sir emas.
 Interent, uyali telefon, ijtimoiy tarmoq orqali muloqot va axborot almashinuvga xizmat qiluvchi faysbuk, tvitter, vayber, telegram kabi dasturlar shular jumlasidandir. Ilm-fanning yutug'i bo'lmish bu yangiliklar insonlarning uzog'ini yaqin, mushkulini oson qilayotgani shubhasiz. Shu bilan birga, bu kashfiyotlar olis masofadan turib ilm olish, dunyo yangiliklaridan bir zumda voqif bo'lish va ma'lumotlarni oson tarqatish imkonini ham beradi.
Biroq, keyingi yillarda mazkur tarmoqlarning yoshlar tarbiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatayotgan jihatlari ham ko'zga tashlanayotgani ko'pchilikni tashvishga solishi tabiiy. Chunki, keljagimiz poydevori bo'lgan yoshlarning soatlab bu tarmoqlarda maqsadsiz o'tirishi ilm olish, kasb-hunar egallash va boshqa xayrli ishlarga sarflanishi kerak bo'lgan guldek umrining behuda va besamar ketishiga sabab bo'ladi.
Farzandingiz oddiy Internet foydalanuvchisiga aylangan bo'lsa, unga onlayn odob-axloq qoidalarining oddiy qoidalarini darhol tushuntirish mantiqan. Ular virtual muloqotning xususiyatlariga asoslanadi va ular Internetning cheksiz maydonida o'z erkinligini boshqarish qobiliyatiga asoslanadi.
Tarmoq etiketi tushunchalari "netiquette" deb ataladi ("tarmoq" (inglizcha net) va "etiket" so'zlarining birlashuvidan). Har bir bilimli kishi, yoshidan qat’i nazar, hayotda ham, virtual olamda ham o‘zini tutish qoidalarini bilishi shart. Ammo bolalarga nisbatan bu qoidalar ba'zi nuanslarga ega. Shuning uchun, farzandingiz yaxshi shakllangan muloqot uslubiga ega ishonchli foydalanuvchiga aylanishidan oldin, uni netketet bilan tanishtirishga arziydi.
Bu biz hayotda aytishni unutmaydigan so'zlardir. Ammo internetda, go'yo boshqa o'lchovda, vaqt tezroq o'tadi va shuning uchun u erda xushmuomalalik qoidalari bir qator o'zgarishlarga duch keldi. "Salom" "privo" ga qisqartirilgan. Minnatdorchilik so'zlari "thx"ga o'xshaydi, kulgi "lol" orqali ifodalanadi. Internetda tilga ochko'zlik odatiy holga aylanib bormoqda. Bunday kam lug'atda jonli so'zlar yo'q, bu keyinchalik hissiy sovuqlikning rivojlanishiga olib keladi. Farzandining tabassumini tez-tez ko'rishni istamaydigan ota-onalar deyarli yo'q. Ammo onlayn hayot o'z shartlarini belgilaydi va agar siz bolalarga onlayn muloqot qoidalarini o'z vaqtida o'rgatmasangiz, begonalashuv va sovuqqonlik farzandingizning xarakter xususiyatlaridan biriga aylanishi mumkin.
Internetdagi axborot maydonining asosiy qismi matn shaklida taqdim etiladi. U erda odam birinchi navbatda qanday va nima yozganiga qarab baholanadi. Shunung uchun muloqot har doim muloyim salomlashish bilan boshlanishi kerak, va odatiy "xayrli kun" yozish uchun vaqt ajratishning hojati yo'q. Xuddi shu narsa "katta rahmat", "rahmat" va "xayr" iboralariga ham tegishli. Bolalarga qo'pollik va xushmuomalalik har doim va hamma joyda xunuk ko'rinishini tushuntirish kerak. Va bu xushmuomalalik moda hodisasi emas, balki inson madaniyatining ko'rsatkichidir.
Qolaversa, bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilayotgan ma'lumotlarning katta qismini yoshlar ma'naviyatining tubanlashuviga turtki bo'luvchi, milliy va diniy qadriyatlarimizga zid bo'lgan xabarlar, urf-odatlar tashkil etadi. Bu esa, Internet, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa zamonaviy telekommunikatsiya yutuqlaridan foydalanish tizimini tartibga solish, ularning imkoniyatlaridan oqilona istifoda etish, muayyan odob-axloq qoidalarga amal qilish zaruratini keltirib chiqarmoqda...
Internetda odob degan ma'noni anglatuvchi netiquet (yoki netiket) tushunchasi yaqinda paydo bo'ldi. Ammo Internetdagi muloqot jonli emas, shuning uchun uni tartibga soluvchi qoidalar zarur.
Kimgadir elektron pochta xabarini yuborayotganda, mavzu satriga bir necha so'z yozishni qoidaga aylantiring. Axir, qabul qiluvchi kuniga yuzlab xatlarni qabul qilishi mumkin, mavzuni ko'rsatib, sizning xabaringiz e'tiborga olinishiga va boshqa xabarlar orasida yo'qolmasligiga ishonch hosil qilishingiz mumkin.
Mavzu iloji boricha aniq va aniq shakllantirilishi, xatning mohiyatini aks ettirishi va uning mazmuniga mos kelishi kerak. Elektron pochta sarlavhalarida bema'nilikdan saqlaning.
O'qish qulayligi uchun matnni paragraflarga bo'lish kerak. Ishbilarmonlik yozishmalari uzoq bezakli xabarlarni o'z ichiga olmaydi. Jumlalar qisqa bo'lishi kerak. Shrift, matn hajmi va rangini ortiqcha ishlatmang.
R asmiy yozishmalarda jarangli iboralar va grammatik xatolar qabul qilinishi mumkin emas. Aytgancha, ikkinchisini Microsoft Word yordamida tekshirish oson.
Internetda xushmuomalalik haqiqiy hayotda bo'lgani kabi o'rinlidir.
Elektron aloqada undov belgilari matnni muallifning his-tuyg'ulari va intonatsiyasi bilan to'ldiradigan kulgichlar bilan almashtiriladi. Kulgichlar turli piktogrammalardan tashkil topgan tabassum yoki g'amgin yuzlardir. Ular 90 daraja burchak ostida joylashgan. Masalan: tabassum :-), hazil-ko'z qisish ;-), qayg'u :-(
Biroq, kulgichlarni suiiste'mol qilmaslik kerak - axir, ular faqat asosiy taom uchun ziravorlardir. Ortiqcha tuzlamang. Bundan tashqari, ishbilarmon yozishmalarda kulgichlar mos kelmaydi.
Maktubdagi imzo nafaqat ismingiz va lavozimingizni, balki aloqa ma'lumotlarini ham o'z ichiga olishi kerak. Murakkab imzo odatda pochta xizmati yordamida avtomatik ravishda sozlanishi mumkin.
Qoidaga ko'ra, imzo uzunligi 7 qatordan oshmasligi kerak. Optimal 3-4 qator.
Internetning o'zi muloqot qilish uchun juda ko'p imkoniyatlarga ega: chatlar, forumlar, bloglar. Hozirda suhbatdoshingizning yuzini ko'rmasligingiz muhim emas. Xuddi shu odob-axloq qoidalari har qanday muloqotga, ham real, ham virtualga tegishli. To'g'ri, biroz soddalashtirilgan. Masalan, onlayn muloqotda salomlashish ko'pincha o'tkazib yuboriladi. Tarmoqdagi yangi tanish bilan darhol "siz" ga o'tish o'rinli emas, keyinroq odam qanday davolanishni afzal ko'rishini bilib olish yaxshiroqdir. Uyatga yo'l qo'yib bo'lmaydi va shu bilan birga, "alban tili" juda keng tarqalgan - so'zlarning grammatika qoidalariga ko'ra emas, balki tovushiga ko'ra o'ynoqi yozilishi, masalan, "kirpi" o'rniga "yozheg"?
Internet yaxshi, chunki siz anonim qolishga qodirsiz, lekin hatto niqob ostida ham odamlarni haqorat qilmaslik, boshqa odamlarning eslatmalarini yoki shaxsiy yozishmalarini nashr qilish, shuningdek, o'g'irlash yoki plagiat qilish kerak emas. "Hech narsa haqida" gapirish va janjal qilish uchun bahslashish ham yoqimli emas.
Har bir onlayn hamjamiyat o'z qoidalariga ega. Masalan, forumda ro'yxatdan o'tayotganda, ularni tasodifan buzmaslik uchun ushbu qoidalarni o'rganishingiz kerak.
Birovning vaqtini tejash uchun Internetda yaxshi shakl deb hisoblanadi: bu savolga qisqacha javob berish, bu muhokamada rad etilishi mumkin bo'lgan sharhlarni yozish emas.
Shuningdek, (haqiqiy hayotda bo'lgani kabi) ta'limotlardan, so'ralmagan maslahatlardan, suhbatdagi buzilishlardan va taxminlardan voz kechishga arziydi.
Shuni ham yodda tutingki, barcha so'zlar (va ular sizni Internetda ular tomonidan baholanadi) va Internetdagi matnlar saqlanadi. Bu sizga ham zarar etkazishi, ham sizga yordam berishi mumkin - bu faqat netiket qoidalarini o'rganganingizdan keyin nima yozishingizga bog'liq.
Muloqot odobi, dasturxon atrofida muomala odobi, telefon orqali suhbatlashish, suhbatlashish, diplomatik odob-axloq qoidalari bor. Ammo biz, aziz do'stlar, Internetda bo'lganimiz sababli, biz tarmoq odob-axloq qoidalariga qiziqamiz yoki u ham deyiladi. netiquet, yoki Netiket- tarmoq (inglizcha net so'zidan) va odob-axloq ikki so'zining qisqarishi va qo'shilishidan. Xo'sh, ular nima, tarmoq odob-axloq qoidalari va ular mavjudmi?
Ha, ular va ha, Internet odob-axloq qoidalariga ham rioya qilish kerak. Shunday qilib, aniq talaffuz qilingan, aniq qoidalar bilan, u mavjud emas va u hech qanday joyda qayd etilmagan, lekin, ehtimol, qisman Vikipediyada. Ammo asosiy tushunchalar va qoidalar mavjud. Demak, odob-axloq muayyan ijtimoiy guruhdagi odob-axloq qoidalari doirasidagi xulq-atvor qoidalaridir. Tarmoq etiketi - bu tarmoqdagi xatti-harakatlar qoidalari.