Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

4.7. Konstruktiv elsmentlar va aloxida tayanchlar 
Bino va inshootni loyihalanish boshlanganda asosiy muammo bo‘lg‘usi 
qurilmani konstruktiv echimini qabul qilishga taqaladi. Bu muammoni echishda 
imoratga qo‘yilgan arxitektura-rejaviy talablar, qurilish konstrukiiyalar 
chiqazuvchi qurilish ba’zalari xaqida axborotlar, maxalliy qurilish ashyolaridan 
foydalanish imkoniyati, qurilish rejalashtiralayotgan maydonning geologik, 
tabiiy sharoitlar, zilzila xavflik holatlari, tuproqning xususiyati va holati va talab 
etilayotgan imorat qavati soni kabi axborotlardan foydalanib, yakuniy hulosa va 
tegishli echim qabul qilish mumkin. 
Agarda qurilish materiali sifatida pishiq g‘isht bo‘lsa, bunday imoratni 
balandligi 5 qavatdan baland bo‘la olmaydi, chunki zilzidabardoshlik talablari 
bo‘ycha g‘isht imorat undan baland bo‘lishi katta xavf va talofatga olib kelishi 
mumkin. G‘isht imoratining bo‘ylama devorlari 3 yoki 4 dan ortiq bo‘lmasligi 
shart, ayniqsa ular orasidagi masofa 6 m juda bo‘lmaganda 9 metrdan 
oshmagani ma’qul. Bu variantda fazoviy bikirlik bo‘ylama va ko‘ndalang 
devorlar, hamda temirbeton ustyopmalari, juda bo‘lmaganda temir yoki 
yog‘ochdan bajariladigan ustyopmalar va seysmikaga qarshi o‘tkaziladigan
antiseysmik belbog‘lar orqali ta’minlanadi. Agarda uy joy va sanoat korxonalari 
na’munaviy, oldin sinalgan
loyihalardan foydalanish imkoni bo‘lsa, masalan 
yirik panellii, karkas konstruksiyali imorat qo‘llanilishi maqsadga muvofiq 
bo‘lardi, chunki bor loyihani tegishli sharoitga qayta ishlash yangi loyiha 
tayyorlashdan va qurishdan ancha oson va samaraliroqdir. 

---

96 
Konstruktiv echim tanlash aksariyat, iqtisodiy va texnik ko‘rsatgichlardan 
kelib chiqqan xolda, qurilayotgan imoratni qavatlar soniga bog‘liq Agar imorat 
balandligi 9-12 qavatli bo‘lish rejalashtirilayotgan bo‘lsa, u holda imoratning 
konstruktiv echimi temir beton karkas - sanoat va jamoa korxanalari uchun, 
katta panellik turar joy binosi rejalashtirilayotgan bo‘lsa eng iqtisodiy va 
zilzilabardoshlik samarasiga ega bo‘lishi mumkin. Bu holda karkas qismida 
bikrligi yuqori bo‘lgan bog‘lovchi ramalar ham bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Agar 
imorat 16-25 qavatli bo‘lishi rejalashtirilayotgan bo‘lsa. U holda konstruktiv 
echim yuqori bikirlikga ega bo‘lgan alohida qism (diofragmalar) bilan metal 
karkasdan, temir betonli konstrksiyani bog‘langan ramalar karkaslaridan va 
nihoyat kichik qadamli katta panellik konstruktiv echimdan foydalanish taqozo 
etiladi. Albatta, bu variantlarda qavatlar aro uzluksiz temirbeton yopmalar va 
ustyopmalar yordamida fazoviy bikirlik ta’minlanadi. Baland qavatli imoratlarda 
fazoviy muvovzanatni saqlash uchun katta bikirlikga ega bo‘lgan vertikal yadro 
qismlari ham ko‘zda tutiladi. 
YUqori qavatli imoratlarda sirg‘anadigan opalubka yordamida uzluksiz
monolit betondan tayorlanadigan konstruktiv echim qabul qilish o‘zini anchadan 
beri respublika sharoitida iqtisodiy va texnik ko‘rsatgichlari bo‘yicha oqlab 
kelyapti. Bunday konstruktiv echim asosida ham turar joy, dam jamoa 
imoratlarini qurish mumkin. 
Umuman konstruktiv echim tanlashda boshqa turli variantlar ham bor, 
masalan etajlarni ketma –ket ko‘tarib quriladigan karkas, oldin keng tarqalgan 
yig‘ma va yig‘ma monolit elementli qurilishlar, unda temir - beton karkasli 
imoratlarni yaratishda ancha industrillashgan zamon edi. 
Keng tarqalgan konstruktiv echim bu temir-beton yoki metalldan qilingan 
(sinch) karkas konstruksiyali imoratlardir. Bunday konstruksiyalar chet ellarda, 
xususan Respublikamizda keng tarqalgan. Ayniqsa fuqaro binolarida temir 
beton, sanoat inshootlarida esa metalldan qilingan sinchli konstruksiyalarni 
(5.13-rasm) qayd qilish mumkin. Sinchli konstruksiyalarni tom va qavatlararo 
yopmalari asosan temir beton plitalar bo‘lib, sinch orasi g‘isht bilan to‘ldiriladi. 

---

97 
Devori mayda elementlardan tashkil topgan binolarda qavatlararo yopma yoki 
tom yopmasi konstruksiyalarini ko‘taruvchi ichki, alohida tayanchlar g‘isht yoki 
toshdan, temir-betondan, metalldan va asbotsementdan bajariladi. 
Bunday vertikal tayanchlar g‘ishtdan terilgan bo‘lsa, ularning ko‘ndalang 
kesim yuzasi unga tushadigan yuk miqdoriga, tayanchlar oralig‘iga, binoning 
qavatlari soniga va umumiy konstruktiv echimiga bog‘lik bo‘ladi.