Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №43-4

ФИО автора: Toshpo’latova Sevara Abduraup qizi 
A. Avloniy nomidagi milliy tadqiqot Instituti magistri 
Название публикации: «MAKTAB DIREKTORLARINING BOSHQARUV 
KOMPETENSIYASINI 
OSHIRISHDA 
RAHBARLIK 
FAZILATLARINING 
TUTGAN O‘RNI» 
Annotatsiya. Maqolada maktab direktorlari boshqaruv kompetensiyasini 
oshirishda xizmat qiladigan fazilatlar va ularga qo‘yilgan talablar haqida ma’lumotlar 
yoritilgan.
Kalit so‘zlar: umumiy o‘rta ta’lim,boshqaruv, rahbar, rahbar fazilatlari.
Аннотация. В статье содержится информация о качествах и требованиях 
к директорам школ, которые служат повышению управленческой 
компетентности. 
Ключевые слова: общее среднее образование, менеджмент, лидер, 
лидерские качества. 
Abstract. The article contains information about the qualities and requirements 
of school principals that serve to improve management competence. 
Key words: general secondary education, management, leader, leadership 
qualities. 
Jahondagi rivojlangan mamlakatlarda ta’lim muassasasi rahbar hodimlarning 
psixologik kompetentligini modellashtirish strategik rivojlanishning muhim yo’nalishi 
sifatida amaliyotga tatbiq etilgan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Dunyomizning 
o’zgarishi: 2030 yilgacha bo’lgan davrda barqaror rivojlanish uchun Kun tartibi” 
dasturi hamda “Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish uchun taraqqiyot siyosatiga 
doir tadbirlarni har tomonlama joriy qilish, jadallashtirish va qo’llab-quvvatlash” 
(MAPS) yondashuviga asoslanib, ta’lim muassaslarining boshqaruv tizimi uchun 
rahbar kadrlarni tanlash, tayyorlash, nomzodlarni bilim saviyasini va malakasini 
oshirish bilan bog’liq shart-sharoitlarni yaratish hamda ularni psixologik kompetentligi 
mazmunini takomillashtirish bo’yicha loyihalar amalga oshirilmoqda. 

---

101 
Jahondagi ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalarida rahbar va o’rta bo’g’in 
rahbarlari kompetentligini modellashtirish, kasbiy tajriba asosida rahbar boshqaruv 
kompetentligini rivojlantirish, rahbar ijtimoiy-perseptiv kompetentligini baholash 
tizimini optimallashtirish, boshqaruvchi kommunikativ kompetentligini xalqaro 
hamkorlikda rivojlantirish, rahbar professional kompetentligini akmeologik baholash, 
madaniyatlararo 
munosabatlar 
sharoitida 
rahbar 
ijtimoiy 
kompetentligini 
takomillashtirish, 
yosh 
rahbarlarning 
ijtimoiy-psixologik 
kompetentligini 
shakllantirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Shu jihatdan ta’lim 
menejmenti yo’nalishida boshqaruvchilar tayyorlaydigan davlat ta’lim standartlari, 
malaka talablari, o’quv dasturlarini ishlab chiqishning istiqbolli yo’nalishlari 
professional, ijtimoiy-kommunikativ, ijtimoiy-informatsion, ijtimoiy-psixologik, 
kognitiv, uslubiy-maxsus, ijtimoiy-madaniy va autopsixologik kompetensiyalarni
shakllantirish jarayonida professional ta’lim muassasalari rahbarlarining psixologik 
kompetentligini modellashtirish masalalariga alohida e’tibor berilmoqda. 
Dunyoda ta’lim jarayonini kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil 
etish mehnat bozoriga raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning muhim yo’nalishi 
sifatida qaralmoqda. YuNESKO tomonidan 2030 yilgacha belgilangan xalqaro 
ta’lim konsepsiyasida «Butun hayot davomida sifatli ta’lim olishga imkoniyat 
yaratish»dolzarb vazifa sifatida belgilandi. 
Boshqaruvfaoliyati mazmuni, talablari va yo’nalishlarini takomillashib 
borishi rahbar xodimlarni kasbiy faoliyatga tayyorlashda kompetensiyaviy va 
innovatsion 
yondashuvlarni 
talab 
etmoqda.Axborot -kommunikatsiya 
texnologiyalari tezkor rivojlanuvchi ta’lim muhitida professional ta’lim tizimi 
rahbar xodimlarning boshqaruv faoliyatida boshqaruvning yangicha tashkiliy 
shakllari va usullarini izlash bilan bog’liq dolzarb vazifalarni yechimini 
topishni taqozo etadi.
Xalqaro ilg’or tajribalarga asosan, AQSh, Angliya, Germaniya, 
XitoyRossiya, Janubiy Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarning nufuzli ilmiy -
tadqiqot markazlarida ta’lim muassasalari rahbar xodimlarini kasbiy 
rivojlantirishning ilmiy-uslubiy asoslarini takomillashtirish, ularning ta’limni 

---

102 
tashkil etish va boshqarish sohasidagi malakalarini oshirish, kasbiy, 
kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirish borasida salmoqli amaliy 
natijalarga erishilgan. 
Shunga ko’ra, raqobatbardosh va malakali rahbar xodimlarni tayyorlashda 
zamonaviy ta’lim paradigmalarini amaliyotda qo’llash katta ahamiyat kasb 
etadi. Shu nuqtai nazardan kreativ fikrlovchi, izlanuvchan, innovatsiyalarni 
izlab topuvchi va ularni o’z amaliy faoliyatida qo’llay olish kompetensiyalariga 
ega rahbar xodimlarni tayyorlash va ularning faoliyatini samarali tashkil etishda 
kommunikativ kompetentlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish zarur 
hisoblanadi. 
Ta’lim 
muassasasi 
rahbarining 
kommunikativkompetentligining 
murakkabligi, tuzilmasi va ko’p jihatliligi uning zamonaviy pedagogikaning 
mustaqil fenomeni sifatida o’rganilishiga zamin yaratadi 
Kommunikativ kompetentlikning mazmuni ta’lim muassasasining rahbari 
oldida turgan maqsadlarni amalga oshirish orqali aniqlanadi, shu munosabat 
bilanta’lim sohasidagi boshqaruv faoliyatida kommunikativ kompete ntlikka 
erishish maqsadlari quyidagicha shakllantirilishi mumkin:
Ta’lim tashkiloti rahbarining mehnat vazifasi doirasidagi vazifalarni 
sifatli bajarish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni qabul qilish, yetkazish va 
ulardan foydalanish; 
Boshqalarning 
ayniqsa, 
ta’lim muassasasi xodimlarining xatti-
harakatlarini, ularning tashkilot faoliyati va rivojlanishining maqsad va 
vazifalariga munosabatini boshqarish; shaxsiy va kasbiy muloqotga bo’lgan o’z 
ehtiyojlarini qondirish, o’z-o’zini rivojlantirish va refleksiya professional 
ta’lim tizimi rahbarining kommunikativ kompetentligi– bu uning motivlashgan 
hohishi, qobiliyati va professional ta’lim tiziminatijalari va samaradorligi bilan 
qiziqishi, kasbiy faoliyat doirasida boshqa sub’ektlar bilan og’zaki, yozma va 
kompyuter vositachiligida o’zaro axborot va tajriba almashishni samarali 
amalga oshirishga tayyorligidir. Kommunikativ kompetentlikning tarkibiy 

---

103 
tuzilishi ta’lim muassasasi rahbariga qo’yiladigan talablar bilan belgilanadigan 
motivatsion, refleksiv, kognitiv va faoliyatli komponentlari bilan ifodalanadi. 
Yuqoridagilardan shuni xulosa qilishimiz mumkinki kelajakda tashkil 
etilayotgan professional ta’lim muassasalari oldiga ulkan vazifa va ma’suliyat 
qo’yilmoqda. Shuning uchun biz o’z oldimizga aniq maqsad va vazifalarni belgilab 
olishimiz darkor. 
Rahbarning dunyoqarashi xalqningishonch-etiboriga, intilish va manfaatlari 
ifodasiga aylansa, bunday xizmat kutilgan samarani beradi. Shuning uchun ham rahbar 
o’zining mehnat faoliyati jarayonida mafkura sohasidagi targ’ibot va tarbiyaviy 
ishlarini, talaba yoshlarning tushunchasi, aql-idroki va tafakkur darajasini inobatga 
olgan holda sabr-toqat bilan ma’rifiy usullar orqali amalga oshirishi lozim. Shuning 
uchun ham yangi asr rahbarlarining muhim muammolaridan biri - odam va olam 
o’rtasidagi psixologik munosabatlarni, uning jamiyat taraoqqiyotini boshqarishga 
mas’ul bo’lgan armiyasini va boshqaruv salohiyatini tarbiyalab borishdan iboratdir. 
Shuning uchuninsoniyat kelajagiga qo’yilayotgan eng dolzarb talablardan biri ham 
jamiyatni boshqaradigan rahbarlar va ularning zahirasini tarbiyalab yetishtirishdir. 
Boshlang’ich professional ta’limbosqichidagi ta’lim dasturlari bo’yicha kadrlar 
tayyorlashga ixtisoslashgan kasb-hunar maktablari Vazirlik tizimida bo’ladi. Kasb-
hunar maktablariga O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziri 
tomonidan belgilangan tartibda lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod 
etiladigan direktor boshchilik qiladi. Direktor kasb-hunar maktabining faoliyati 
natijalari uchun shaxsan javob beradi. 
Kasb-hunar maktabi direktori qonun hujjatlariga va ustaviga muvofiq ta’lim 
muassasasi nomidan ish yuritadi, uni tashkilotlarda taqdim etadi, shartnomalar, shu 
jumladan mehnat shartnomalari to’zadi, ishonchnomalar beradi, belgilangan tartibda 
shaxsiy hisob varaqlarni ochadi, o’z vakolati doirasida barcha xodimlar va o’quvchilar 
uchun majburiy bo’lgan buyruqlar chiqaradi va ko’rsatmalar beradi. 
Direktor belgilangan tartibda xodimlarni tayinlaydi va ishdan bo’shatadi, 
shuningdek ularning xizmat vazifalarini belgilaydi. Maktabi direktori huzurida 
kollegial organ hisoblangan pedagogik kengashlar tashkil etiladi. 

---

104 
Pedagogik kengashning funksiyalari maktabining Ustavida belgilanadi. 
Maktablarga tegishli vazirlik va idora rahbari tomonidan belgilangan tartibda 
lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan direktor boshchilik qiladi. 
Direktor kollejning faoliyati natijalari uchun shaxsan javob beradi. Kollej direktori 
qonun hujjatlariga va ustaviga muvofiq ta’lim muassasasi nomidan ish yuritadi, uni 
boshqa tashkilotlarda taqdim etadi, shartnomalar, shu jumladan mehnat shartnomalari 
tuzadi, ishonchnomalar beradi, belgilangan tartibda shaxsiy hisobvaraqlarni ochadi, 
o’z vakolati doirasida barcha xodimlar va o’quvchilar uchun majburiy bo’lgan 
buyruqlar chiqaradi va ko’rsatmalar beradi. 
Vasiylik kengashi tarkibi va uning faoliyati tartibi tegishli vazirlik va idora 
tomonidan tasdiqlanadi. Tizimida maktablari mavjud bo’lgan vazirliklar va idoralar: 
maktablarnibudjetdan tashqari mablag’lari hisobidan moddiy va moliyaviy 
ta’minlaydilar; 
o’quvchilarda kasbiy kompetensiyalarni shakllantirish uchun tegishli shart-
sharoitlarni yaratadilar; 
Respublikamizda zamonaviy ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini 
joriy etish, ta’lim muassasalarini zimmasiga yuklangan vazifalarni yuqori professional 
darajada bajarishga qodir rahbar va pedagog kadrlar bilan ta’minlash, rahbar va 
pedagog kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishning uzluksiz 
tizimini tashkil etish va takomillashtirish, ta’lim muassasalari rahbarlarini kasbiy 
mahorati sifati va darajasini muntazam oshirib borishning huquqiy-me’yoriy asoslari 
yaratildi va moddiy-texnik bazasi kengaytirildi. O’zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida “kadrlarni tanlashning samarali 
shakllari va uslublarini joriy qilish, davlat xizmatida kadrlarni markazlashtirilgan holda 
saralash, zamonaviy talablarga javob beruvchi “shaxsni aniqlashtirish” tizimini joriy 
etish” ustuvor yo’nalishlardan biri sifatida belgilandi. 
Avvalo “rahbarlik” atamasiga to’xtalib o’tsak. Rahbarlik ishning ko’zini 
biladigan, kasbiga qalb qo’ri va butun mehrini berib, o’zi, oilasi va butun el-yurtni 
o’ylab mehnat qiladigan, boshqaruv faoliyatini jon dildan seva olgan kishiga nisbatan 
ishlatilishi mumkin. Rahbarlik yuksak aql-farosat, ko’p kuch-g’ayrat, izlanish va 

---

105 
topqirlikni, o’z ustida tinmay ishlashni, o’rni kelganda, zaruriy tadbirkorlikni talab 
qiladi. 
Shunday bo’lgach, rahbarlik tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
1.Rahbar ijtimoiy shaxs sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish 
resurslarini birlashtirib, ishlab chiqarishning asosiy harakatlantiruvchi kuchini 
boshqaruvchi sifatida omilkorlik bilan amalga oshiradi.
2.Rahbar har qanday ishni amalga oshirish uchun, avvalo, mustaqil qaror qabul 
qiladi. Bu qaror rahbarning tadbirkorlik, ishbilarmonlik faoliyatining maqsadini 
belgilaydi. 
3.Rahbar o’z sohasiga yangi g’oya, yangi tashabbus, yangi texnologiyalarni joriy 
etuvchi tadbirkor shaxs hisoblanadi.
4.Rahbar mehnati, ayni vaqtda, tavakkalchilikka asoslanmagan mashaqqatli 
faoliyat hisoblanadi. Unga sarflangan kuch, mablag’ ba’zan foyda emas, zarar keltirishi, 
korxona foyda o’rniga zarar ham ko’rishi mumkin. U bunday holatlarni oldindan ko’ra 
olishi va bunga tayyor turishi, zarur bo’lganda faoliyatini qayta boshlashi, unga kuch-
g’ayrat topa bilishi lozim. 
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida yetakchiga xos bo’lgan 12 ta 
xislat haqida quyidagilarni ta’kidlaydi:
birinchidan, to’rt muchasi sog’lom bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni 
bajarishda biror a’zosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog’-salomatligi 
tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim;
ikkinchidan, tabiatan nozik farosatli bo’lib, suhbatdoshining so’zlarini, fikrlarini 
tez tushunib, tez ilg’ab olishi, shu sohada umumiy ahvol qandayligini aniq tasavvur qila 
olishi zarur;
uchinchidan, u anglagan, ko’rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni xotirasida 
to’la-to’kis saqlab qolishi, barcha tafsilotlarni unutmasligi zarur;
to’rtinchidan, zehni o’tkir, zukko bo’lib, har qanday narsaning bilinar-bilinmas 
alomatlari va u alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur;
beshinchidan, u fikrini aniq tushuntirish maqsadida, uni chiroyli so’zlar bilan 
ifodalay olishi zarur;

---

106 
oltinchidan, u (ustozlardan) ta’lim olishga, bilim, ma’rifatga havasli bo’lishi, 
o’qish-o’rganish jarayonida sira charchamaydigan, mashaqqatlardan qochmaydigan 
bo’lishi zarur;
yettinchidan, yeb-ichishda ochofat bo’lmasligi, aksincha, o’zini tiya olishi, (qimor 
yoki boshqa) o’yinlardan zavq, ho’zur olishdan uzoq bo’lishi zarur;
sakkizinchidan, u haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni sevadigan, 
yolg’on va yolg’onchilarni yomon ko’radigan bo’lishi zarur;
to’qqizinchidan, u o’z qadrini biluvchi va nomus-oriyatli odam bo’lishi, 
pastkashlardan yuqori turuvchi, tug’ma oliyhimmat bo’lishi, ulug’, oliy ishlarga intilishi 
zarur;
o’ninchidan, bu dunyo mollariga, dinor va dirhamlarga qiziqmaydigan (mol-
dunyo ketidan quvmaydigan) bo’lishi zarur;
o’n birinchidan, tabiatan adolatparvar bo’lib, odil odamlarni sevadigan, istibdod 
va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni yomon ko’ruvchi, o’z odamlariga ham, 
begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq 
jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va o’zi suygan go’zalliklarni ravo 
ko’ruvchi bo’lishi zarur. O’zi haq ish oldida o’jarlik qilmay, odil ish tutgani holda har 
qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo’lishi zarur;
o’n ikkinchidan, o’zi zarur deb hisoblagan chora-tadbirlarni amalga oshirishda 
qat’iyatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va hadiksirashlarga yo’l qo’ymasligi 
zarur.
Boshqaruv jarayonini psixologik tahlil etish masalasi, avvalambor, rahbarning 
faoliyatini takomillashtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Mazkur maqsadni 
amalga oshirish uchun rahbarga qo’yiladigan talablar, ularni bajarishga moyillik va 
boshqaruv faoliyatini to’laqonli amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi shaxs 
xususiyatlarini o’rganish zarurati tug’iladi.
Rahbar shaxs xislatlari. Rahbar shaxsi tushunchasini tahlil etar ekanmiz, unga 
xos xususiyatlarni uch guruhga bo’lib o’rganish taklif qilinadi:
1.Biografik tavsif 
2.Qobiliyat 

---

107 
3.Shaxs xislatlari 
Rahbar shaxsning biografik jihatlariga uning yoshi, jinsi, ijtimoiy-iqtisodiy 
mavqei va ma’lumoti kiradi. 
Shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy mavqei rahbarlik faoliyatini bajarishida kuchli omil 
hisoblanadi.Buning ahamiyati ayniqsa sharq madaniyati misolida yaqqol ko’zga 
tashlanadi. Hududimizdagi oddiy fuqaro rahbar shaxsida nufo’zli, o’ziga to’q va to’la-
to’kis insonni ko’rishni xohlaydi. Rahbar mayda iqtisodiy muammolarni bemalol hal 
qila olishi, _ui ijtimoiy aloqalarga molik ekanligi bilan hamda o’z aqliy qobiliyati, 
tajribasi bo’yicha boshqa xodimlardan ustun turishi lozim.Rahbarning ijtimoiy-
iqtisodiy mavqei dastlabki paytlarda yetakchi rolni o’ynaydi.Keyinchalik esa u haqdagi 
bo’lgan jamoa tasavvuri rahbarning vazifalarni ado etish qobiliyatiga borib taqaladi. 
Ammo, shaxs shakllangan muhitning rahbarlikka, shuningdek, oilaviy 
an’analarning boshqaruv qobiliyati rivojlanishiga ta’sirini o’rganish ham o’ta 
ahamiyatlidir.Haqiqatan, rahbar oilasida tug’ilish, ulg’ayish davomida ota tajribasini 
o’zlashtirish dominantlikka, ya’ni ustunlikka moyillikning shakllanishiga asos bo’lishi 
mumkin.Biznes boshqaruvi sohasidagi olim F.Fidler ta’rifi bo’yicha «kompaniya 
prezidenti bo’lishning eng ishonchli omili – kompaniyaga egalik qiladigan oilada 
tug’ilishdir».Lekin, Li Yakokka kabi buyuk menejerning biografiyasi tamoman 
yuqoridagi ta’rifni inkor etadi.Binobarin, bu shaxs rahbarlikning past qatlamlaridan 
uning eng yuqori cho’qqisiga ko’tarildi. 
Bir qator mashhur tadbirkorlar o’tmishini tahlil etish natijasida aniqlandiki, 
ularning ko’pchiligi oilada to’ng’ich farzand bo’lib o’sishgan.Darhaqiqat, oilada 
to’ng’ichlik o’z mavqeiga ko’ra ma’lum mas’uliyat ham demakdir. O’zbek oilalaridagi 
ko’pbolalik sharoiti to’ng’ich farzandga ota-onaga madadkor bo’lish, kichiklarga 
rahnamolik qilish va nazoratni o’z bo’yniga olishini taqozo etadi. Bu esa 
shakllanayotgan shaxsning tashkilotchilik va nazoratga bo’lgan imkoniyatini yanada 
oshiradi, kelgusi faoliyatida o’z-o’zini idora eta olish qobiliyatini shakllantiradi.
Hayot tajribasi bu- inson tajribasi va uning boshqaruv faoliyatida namoyon 
bo’lishi ikki asosiy masala orqali tahlil qilinadi. Birinchidan, yuqori bo’g’in rahbari 
uchun boshqaruv tajribasi zarur, shuningdek, ulardan hayotiy tajribaga ega bo’lish ham 

---

108 
talab qilinadi.Ikkinchidan, o’rta bo’g’in rahbarida o’z sohasi bo’yicha kamida uch 
yillik tajriba bo’lishi lozim.Bu toifa rahbar tajribasini tahlil etar ekanmiz, asosiy e’tibor 
kasb sohasiga qaratiladi. Qobiliyat haqida gapirilganda odatda psixologiya fanida 
qobiliyatning umumiy va maxsus turlari ko’rsatiladi. Umumiy qobiliyatlar shaxsning 
har qanday faoliyatga kirishishida muvaffaqiyat uchun imkoniyat yaratsa, maxsus 
qobiliyat faqat ayrim yo’nalishdagi faoliyat turida muvaffaqiyatga erishish usuli 
bo’ladi.Uslub shunday umumiy qobiliyat turkumiga inson aqlini, ya’ni intellektni 
kiritish mumkin.Rahbar intellekti qanchalik yuqori bo’lishi kerak, degan savol, albatta, 
bahsdan xoli emas. Ba’zi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o’ta yuqori intellekt yuksak 
rahbarlik malakalarini amalga oshirishga xalaqit berar ekan. Shunday deyishning 
asoslaridan biri – qaror qabul qilishda haddan tashqari aql ishlatish bu jarayonni yanada 
cho’zib yuborishi mumkin. Shuning uchun boshqa bir qator tadqiqotchilar, rahbarda 
nazariy aqldan ko’ra, amaliy aql rivojlangan bo’lishi kerak, degan to’xtamga kelishadi. 
Lavozim talablari turli bo’g’in rahbarlari uchun turlicha aqliy salohiyat 
zarurligini ta’kidlaydi.Yuqori bo’g’in rahbarlari yorqin ifodalangan ijtimoiy 
intellektga ega bo’lishlari shart. Ular tashabbuskor, muloqotga boy, yuksak siyosiy va 
ijtimoiy mavqega ega, ishga aloqadar tanish-bilishlari ko’p, intuitsiyasi rivojlangan va 
tashkilot faoliyatining qaerga yo’nalishini tezda payqab olishlari kerak.
Har qanday tashkilotdagi asosiy og’irlikni o’ziga oluvchi o’rta bo’g’in 
rahbarlarida esa maxsus qobiliyat ko’proq rivojlangan bo’lishi lozim. Ular ishga 
diqqat-e’tiborli, mas’uliyatli, hajmdagi miqdoriy va sifat ma’lumotlarini tahlil etish 
qobiliyatiga ega shaxslardir. Biz ham o’z tadqiqot ishimizda rahbar qobiliyatining 
ayrim xususiyatlari haqida amaliy jihatdan yoritib berishga harakat qildik 
Zamonaviy rahbar qanday, uning qobiliyatiga xos psixologik komponentlar 
qanday nomoyon bo’ladi kabi savollarga javob berar ekanmiz, zamonaviy rahbar 
jamoa ishlab chiqarishida boshqaruvchi, diplomat, yetakchi, murabbiy, innovator 
bo’lishi lozim va bu esa rahbarning sifat strukturasiga kiradi.
1. Boshqaruvchi – rahbarning bu funksiyasi an’anaviy hisoblanib, boshqaruvchi 
vazifasini bildiradi. Boshqaruvchi rahbar xalol, o’z so’zidan chiqadigan: yuksak kasb 
maxoratiga ega bo’lib, ish yo’zasidan muomala qilish ko’nikmalarini o’zlashtirgan 

---

109 
notiq, maslaxatchi, pedagog va o’z navbatida ruhiyatchi mahoratiga erishgan bo’lishi 
lozim.
2. Diplomat – rahbar so’nggi o’n yillar davomida, ayniqsa keng yoyilgan 
boshqaruv malakalari va ko’nikmalari orasida bularning avvalo mo’zokaralar olib 
borish bilan bog’liq xillarni tilga olib o’tish lozim. O’rta va oliy bo’g’in funksional 
rahbarlari hozirgi kunda o’zlarining ish vaqtlarini asosan odamlar bilan aloqa bog’lash 
va bu aloqalarni kengaytirishga, ish sohasidagi aloqalarni chuqurlashtirish, 
shartnomalar, bitimlar to’zish, baxslarni xal qilish, xukumat bilan o’rnatilgan 
munosabatlarni yo’lga qo’yishga sarflaydilar. Hozirgi sharoitda har xil vositachilar 
ishlarida menejerlarning ishtirok etishi tobora ko’proq zarur bo’lib qoldi.Mana 
shularning hammasi uchun kishida alohida, ya’ni diplomatlarga xos kobiliyatlar 
bo’lishi kerak. 
3. Yetakchi – rahbar. Zamonaviy rahbar menejerlik ishlaridan tashqari 
yetakchilik ishlari bilan ham shug’ullanadi. Menejer va menejment xususidagi 
Amerika nazariyotchilari har bir menejer yetakchi bo’lishi kerak degan shiorni ilgari 
suradilar. Menejerlik vazifasi bilan yetakchilik vazifasi bir ma’noni anglatmaydi. 
Bizda menejerlik vazifasi deyilar ekan, ko’pincha biznesning moddiy kenja tizimi 
faoliyatini ishlab chiqarish resurslari, muomalalar, texnologik jarayonlarni quvvatlab 
borish uchun zarur bo’lgan jami professional harakatlar tushuniladi. Bu vazifani yaxshi 
uddalash uchun menejer insonlarni o’ziga ergashtirib borish qobiliyatiga ega bo’lishi, 
ya’ni yetakchi vazifasini bajarishi lozim 
4. Murabbiy rahbar - ishlab chiqarish jarayonlari murakkablashib borgani sari 
xodimlarga qo’yiladigan talablarni oshiradi. Bir tomondan xodimlarning texnologik 
bilimlarini oshirish extiyoji paydo bo’lsa, ikkinchi tomondan ularda hayot faoliyatining 
ma’naviy tomonlarini kamolotga yetkazish zaruriyati tug’iladi.Murakkablashib 
borayotgan texnika – texnologiya mutaxassislarga o’zluksiz kasb – ta’lim berib borish 
zaruriyatini tug’dirish xech kimda shubxa uyg’otmaydi. Buning uchun bu ishga 
talaygina mablag’larni sarflashga to’g’ri keladi. Lekin xodimlarni ma’naviy tomondan 
kamolotga yetkazish borasida sustkashlik qilindi va shuning uchun ishlab chiqarishda 
ham zarar ko’rilmokda. Vaholanki, xodimlarning yaxshi tarbiya ko’rganligi, yuksak 

---

110 
ma’naviy axloqqa ega ekanligi iqtisodiyotning ijtimoiy mintaqasidan o’tib borishi 
uchun xal qiluvchi shart bo’lib hisoblanadi. 
Yuqorida samarali boshqaruv faoliyatini amalga oshirish uchun zarur shaxs xislatlarini 
keltirib o’tdik. Bu xislatlarni bilish, rahbar ularni o’zida shakllantirishga intilishi, 
so’zsiz, uning boshqaruv mahoratini yanada yuqori pog’onalarga olib chiqadi va 
tashkilotning ko’zlangan maqsadga yo’nalishini tezlashtiradi.