Ámeliy jumis Dárilik ósimlikler hám olardı qorǵaw. Jumıstıń maqseti

Qorıqxanalar.
Sabaqtıń maqseti: Talabalardıń tábiyattı qorǵawda eń keń tarqalǵan formalarınan biri qorıqxanalar h’aqqındaǵı bilimlerin keńeytiw.
Sabaqtıń tárbiyalıq áh’miyeti: Talabalarda tábiyattıń eń dıqqatqa alınatuǵın gózzal orınların qádirlewge úyretiw h’ám olarǵa estetik tárbiya beriw.
Paydalanatuǵın qurallar: Qorıqxanalarǵa tiyisli súwretler, fotosúwretler, kesteler, bukletler, Ózbekstan Respublikasınıń ekologiyalıq kartası.
Teoriyalıq material. Qorıqxanalar - ayriqsha qorǵalatuǵin tábiyiy territoriyalardin` eski hám qatan` tártipke iye tu`ri bolıp, belgili bir tu`r haywandi yamasa o`simlik yaki ekosistemani qorǵao` ushin du`zilgen boladi. Qorıqxanalardin` ulio`ma maydani 209607,3 ga. O`zbekstan respublikasinda 9 qorıqxana bar.
Chatkal` taw-toǵayli biosfera qorıqxanasi – Tashkent oblasti, Parkent hám Axangaran rayonlarinda jaylasqan bolıp, 1947-jılı du`zilgen. Oblast` hákimiyati qaramaǵina alinǵan. Eski qorıqxanalardin` biri esaplanadi. Qorıqxananin` ulio`ma maydani 35724 ga, sonnan 6586 ga toǵay menen qaplanǵan. O`simlik du`n`yasi 1060 tu`r o`simlikti o`z ishine aladi, al haywanat
du`n`yasi 221 tu`r su`t emizio`shiler, quslar, reptiliyalar, amfibiyalar hám baliqlardi o`z ishine aladi. Su`t emizio`shilerden siyrek ushirasatuǵin tu`rlerden tyan`–shan` ayio`i, barslar bar. Siyrek hám ayriqsha qorǵao`ǵa alinǵan 23 tu`r quslar bar.
Gissar arshali – tawli qorıqxanasi 1983-jılı Kashkadár`ya oblasti, Yakkabaǵ hám Shaxrisabz rayonlari territoriyasinda jaylasqan. O`zbekstan Respublikasi Mámleketlik tábiyatti qorǵao` komiteti qaramaǵina alinǵan. Maydani 80986 ga, sonnan toǵay menen 12203 ga, jaylao` 27450 ga di iyeleydi. Bul jerde 253 tu`r haywanlar, sonin` ishinde O`zbekstan Respublikasi Qizil kitabina kirgen snejniy bars, tyan`-shan`skiy buriy medved`, turkestanskaya ris`, sredneaziatskaya vidra tirishilik etedi. Siyrek ushirasatuǵin quslardan 24 tu`ri bar. 870 tu`rden aslam o`simlik tu`rleri bar.
Zaamin arshali – tawli qorıqxanasi 1926-jılı Jizaxoblastinda du`zilgen bolıp, Zaamin hám Baxmal` rayonlari territoriyasinda jaylasqan. O`zbekstan Respublikasi Awılhám suw xojaliǵi bas basqarmasi qaramaǵina alinǵan. Maydani 26840 ga, sonnan 11322 ga toǵay menen qaplanǵan. O`simlik du`n`yasi 694 tu`rdi o`z ishine aladi. Haywanat du`n`yasi 37 tu`r su`t emizio`shilerdi, 132 tu`r quslardi qamtiydi.
Baday-toǵay qorıqxanasi 1971-jılı Qaraqalpaqstan Respublikasi Beruniy rayoni territoriyasinda du`zilgen. O`zbekstan Respublikasi Awılhám suw xojaliǵi bas basqarmasi qaramaǵina alinǵan. Qaraqalpaqstan Respublikasi Beruni hám Kegeyli rayoni territoriyasinda Ámio`dár`yanin` to`mengi aǵisinda jaylasqan. Maydani 6462 ga, sonnan 70% toǵayliqlardan ibarat. O`simlik du`n`yasi 103 tu`r o`simlikti o`z ishine aladi; omirtqali haywanlar dizimine 160 tu`r haywanlar kiredi. 1970- jillardin` aqirinan baslap qorıqxanada Buxara suwının iqlimlastirio` isleri alip barilmaqta. Ámio`dár`yanin` suwının` azayio`i nátiyjesinde qorıqxanada o`simlik du`n`yasinin` qisqario`ina alip kelmekte. Nátiyjede qorıqxananin` toǵay payda etio`shi tiykarǵI o`simliklerinen toranǵil kemeyip ketti hám jin`ǵilliqlardin` maydani asip ketti. Qorıqxananin` ko`plegen miynetleri nátiyjesinde bul jerde buxara suwını qálpine keldi dep aytio`ǵa boladi. Házirgi o`aqitlari bas saninin` asio`i nátiyjesinde qorıqxana territoriyasinan da shiǵip ketio` jaǵdaylari ushiraspaqta.
Qizilqum sho`l-toǵay qorıqxanasi 1971- jılı du`zilgen bolıp, Buxara oblasti, Romitan rayoni hám Xorezm oblasti Drujba rayoni territoriyasinda jaylasqan. O`zbekstan Respublikasi awıl hám suw xojaliǵi bas basqarmasi qaramaǵina alinǵan. Maydani 10311 ga, sonnan 5144 ga toǵay menen qaplanǵan, 6964 ga sho`listanliqta jaylasqan hám 3177 ga dár`ya an`ǵarinda.
O`simlik du`n`yasi 103 tu`rdi; haywanat du`n`yasi: 197 tu`r quslardi, 37 su`t emizio`shi, 23 – reptiliyalardi o`z ishine aladi. Tiykarǵi qorǵalatuǵin ob`ekti buxara suwını esaplanadi.
Zarafshan dalali-toǵayli qorıqxanasi Samarqand oblasti, Bulungur hám Djambay rayonlari shegerasinda Zarafshan dár`yasina jaqin jerde jaylasqan bolıp, 1975 jılı du`zilgen. O`zbekstan Respublikasi Awılhám suw xojaliǵi bas basqarmasi qaramaǵina alinǵan. Qorıqxana maydani 2352 ga, sonnan 868 ga toǵay menen qaplanǵan. O`simlik du`n`yasi 308 tu`rdi, omirtqali haywanlar bolsa 240 tu`rdi o`z ishine aladi. Toǵay payda etio`shi aǵashli-putali o`simlikler
qorıqxanada 18 tu`rdi o`z ishine aladi. Solardan təbiyiy o`sio`shileri toran`ǵil, jiyde, tal, oblepixa, jin`ǵil, qalǵanlari jasalma o`sirilgen toǵayliqlar esaplanadi. Qorıqxananin` tiykarǵi qorǵalatuǵin tu`ri zarafshan qirǵao`ili bolıp tabiladi.
Nurata taw-jan`ǵaqzarli qorıqxanası 1975-jılı du`zilgen bolıp, Jizax oblastinin`, Farish rayoninda jaylasqan. O`zbekstan Respublikasi Awılhám suw xojaliǵi bas basqarmasi qaramaǵina alinǵan. Qorıqxana maydani 17752 ga, sonnan 2529 ga toǵay menen qaplanǵan. O`simlik du`n`yasi 660 dan 900 shekem tu`rdi o`z ishine aladi. Haywanlardan 246 tu`ri bar, sonnin` ishinde O`zbekistannin` Qizil kitabina kirgen Severtsova qoyi, jirtqish quslar, seriy varan, sredneaziatskaya kobra h.t.b. bar.
Kitab geologiya qorıqxanasi 1979-jılı du`zilgen bolıp, Qashqadár`ya oblastinin`, Kitab rayoninda jaylasqan. Ol O`zbekstan Respublikasi mámleketlik geologiya komitetine qarasli bolıp, maydani 5378 ga. Bul jerde qazilma organikaliq qaldiqlardan jiyindilar saqlanǵan. Házirgi o`aqitta 486 tu`r haywanlardin` jasao`i aniqlanǵan. O`simlik du`n`yasi 500 den aslam tu`rge iye. Haywanat du`n`yasi 21 tu`r su`t emizio`shi hám 120 tu`r quslar bar, sonnan O`zbekstan Respublikasi Qizil kitabina kirgenleri (berkut, borodach, orel-karlik ) de bar.
Surxan tawli-toǵayli qorıqxanasi 1987-jılı du`zilgen bolıp, Surxandár`ya oblastinin`, Termez hám Sherabad rayonlari territoriyasinda jaylasqan. O`zbekstan Respublikasi Awılhám suw xojaliǵi bas basqarmasi qaramaǵina alinǵan. Maydani 23802,3 ga bolıp, 800 den aslam o`simlik tu`rleri, 290 tu`r qus, 37 tu`r su`t emizio`shiler tirishilik etedi. Ayriqsha qorǵao`ǵa alinǵan tu`rler vintorogiy kozel, gorniy baran, polosataya giena hám peredneaziatskiy leopardlar esaplanadi. Reptiliyalardan seriy varan, sredneaziatskaya kobra, poperechnopolosatiy
volkozub hám afganskim litorinx bar.
Metodikalıq usınıslar:
Talabalardıń bilim h’ám kónlikpelerin anıqlaw.
Tábiyattı qorǵawdıń túrli formaları h’aqqındaǵı bilimlerin h’ám karta menen islesiw bólimlerin anıqlaw, oqıwshılar menen soraw-juwap ótkeriw.
II Jańa materialdı úyreniw,
1 Qorıqxanalar h’aqqında túsinik.
2. Qorıqxanalardıń maqseti h’ám wazıypaları.
3 Ózbekstandaǵı qorıqxanalar.
III Bilimlerin bekkemlew.
Qorıqxanalar h’aqqındaǵı túsiniklerdi bekkemlew. Bunıń ushın qollanbanıń sorawlarına juwap beriledi.
MÁmleket Qorıqxanaları

t/s	Qorıqxana atı	Qánigelesiw	Maydanı (ga)
1	Baday toǵay	toǵay qorıqxanası (Qaraqalpaqstan)	6481
2	Qızıl qum	Toǵay qorıqxanası (Buxara walayatında)	3995
3	Nurata	Taw - toǵay qorıqxanası (Nurata taw dizbesi)	22537
4	Zarafshan	Toǵay qorıqxanası (Samarqand)	2066
5	Aral payǵambar	Toǵay qorıqxanası (Surxandárya )	3094
6	Zamin	Túrkistan taw dizbesi (Taw - toǵay qorıqxanası)	15600
7	Ugom Chatqal milliy baǵı	Taw - toǵay qorıqxanası	35256
8	Xisor	Taw - toǵay qorıqxanası	76889
9	Koxintangtaw	Taw qorıqxanası (Surxandárya)	43500

Paydalanǵan ádebiyatlar:

1.Peter Rellero, Dinah Zike. Ecology. USA. 2005. (darslik)
2.William P.Cunningham, Mary Ann Cunningham. Principles of Environmental Science. New York. Mc Graw Hill education, 2017. Pp.308
2. Тўхтаев А.С. Экология. Ўқув қўлланма. Tошкент, 1998.
3. Эргашев А. “Умумий экология” дарслик. Tошкент 2003.
4. Ergashev A., Ergashev T. “Ekologiya, Biosfera, va tabiatni muhofaza qilish” darslik. Toshkent 2005.