Ámeliy jumis Dárilik ósimlikler hám olardı qorǵaw. Jumıstıń maqseti

Ámeliy jumis-6.
Dárilik ósimlikler hám olardı qorǵaw.


Jumıstıń maqseti: Ósimliklerdiń biosfera hám insan tirishiligindegi áhmiyetli studentler sanasına sińdiriw. Ósimliklerdiń qorǵanıwı hám «Qızıl kitap», onıń áhmiyetin jaratıp beriw.. Túrli ekologiyalıq jaǵdaylarda ósiwshi ósimliklerdiń anatomiyalıq h’ám morfologiyalıq iykemlesiw qásiyetleri tiykarında ósimlik túrleriniń ekologiyalıq toparın anıqlaw.
Kerekli ásbap-úskeneler: Túrli ekologiyalıq jaǵdaylarda ósetuǵın dárilik ósimlikler 1.Iytsiygek, 2.Ádiraspan, 3.Boyan, 4.Cherkez, 5.Efedra. lupa, mikraskop, buyım h’ám qaplaǵısh aynashalar, iyne, glitserin, lantset, suw tamızǵısh, filtr qaǵaz, millimetrlerge bólingen sızǵısh, akulyar, mikrometr, xlorid kislotasınıń kontsentrlanǵan eritpesi h’ám floroglyutsin eritpesi.
Teoriyalıq materiallar: Insan tirishiliginde dárilik ósimlikler de áhmiyetli rol oynaydı.
Adamlar áyyemgi zamanlardan baslap tábiyat ǵáziynelerinen paydalana baslaǵanınan berli dárilik shóplerden keselliklerdi emlewde paydalanıp kelingen. Ósimliklerdiń dárilik ózgeshelikleri júdá ázelden belgili. Túrli xalıqlardıń mádeniy estelikleri hám qádimgi qoljazbalar ósimliklerden dárilik qollanbalar sıpatında paydalanǵanlıǵı tuwrısında guwalıq beredi. Bunnan 3—4 mıń jıl ilgeri Indiya, Kitay, A`yemgi Egipet mámleketlerinde shıpabaxsh ósimlikler haqqında maǵlıwmatlar beretuǵın shıǵarmalar jazılǵan. Máselen, xalıqımızdıń ruwxıy miyrası esaplanǵan “Avesto” kitabındada ósimliklerge arnalǵan bólimler bar. “Avesto” da 100 den aslam dárilik ósimliklerdiń ózgeshelikleri bayan etilgen. Otqa sıyınıwshılıq (zoroastrizm) dini ústemlik etken mámleketlerde – Qıtay, Sogdiana, Baqtriya, Midiya hám Xorezmde 1800 qıylı dárilik qollanbalardıń eń kóp qollanılatuǵınları 584 bolıp, solardan 487 ósimlik, 71 haywan hám 26 mineral tábiyatqa iye bolǵan.
X ásir aqırı - XI ásir baslarında Buxara, Samarqand hám Xorezmde ilim-pán rawajlanıp, júdá kóp ilimpazlar jetilisip shıqqan. Áyyemgi Xorezm Mamun akademiyasında is alıp barǵan ilimpazlarda túrli keselliklerdi emlewde dárilik ósimliklerden keń paydalanǵan (172-súwret).
Shıǵısda, atap aytqanda Orta Aziya xalıq meditsinasında Dárilik ósimliklerden paydalanıp emlew boyınsha óz tájriybelerine iye. Dárilik ósimliklerden medicinalıq maqsetlerde paydalanıw boyınsha Abu Ali ibn Sino óziniń dúnyaǵa belgili “Tib nızamları” (“Kitob al-qonun fi-t-tibb”) shıǵarmaların 1002-1023 jıllarda jaratqan. Bul shıǵarma túrli tillerge awdarılıp, házirge shekem óz qádirin joǵaltqan emes. Ibn Sino 811 dárilik ósimlikke sıpatlama bergen. Olardan 526 ósimlik, 125 haywan hám 78 mineral tábiyatına iye bolıp esaplanadı. Sol dárlik ónimlerden 150 túri házirgi dáwirde de qollanıladı. “Tib nızamları” kitabında keltirilgen ósimliklerden 97 túri Ózbekistan regionında ósedi.
Jer sharında ósimlikler dúńyası oǵada bay. Biraq olardıń júdá az muǵdarı adamlar tárepinen paydalanıladı.
Dúnya júzi den-sawlıqtı saqlaw shólkeminiń (VOZ) maǵlıwmatına qaraǵanda dúnya xalıqları 80% tiniń den-sawlıǵı traditsiyalıq dárilik ónimlerden paydalanıwǵa baylanıslı. Jer júzindegi ósimliklerdiń 35 000 nan 70 000 ǵa shekem túrleri, yaǵnıy barlıq ósimlikler dúnyasındaǵı 14-28% túrler hám isletiletuǵın ósimliklerdiń bolsa 35-70% meditsina máqsetlerinde qollanıladı. Sol sebepten dárilik ósimlikler insan organizmindegi túrli keselliklerdi dawalawdın tábiyiy faktorı esaplanadı.

. Áyyemgi Xorezm Mamun akademiyası.

Dúńya júzinde 1500 túr ósimlikten dári-darmaq tayarlanadı. Búgingi kúnde G`árezsiz Mámleketler Awqamı territoriyasında ushıraytuǵın 20 000 túr joqarı dárejeli ósimliklerdiń 2500 túri dárilik qásiyetine iye ekenligi anıqlanǵan bolıp, olardan 250 túrge jaqını ilimiy meditsinada keń qollanıladı. Házirgi kúnde olardan 50 den artıq túri dárilik ósimlik retinde jetistirilmekte.

Házirgi waqıtta Dárilik ósimliklerdiń túri kóbeyip, xalıq meditsinası shıpabaxsh ósimlikler menen bayıǵan. Dárilik ósimliklerdi tabıw hám olardan alkoloidlar alıwda Ózbekistan İlimler Akademiyası «Ósimlik zatları ximiyası» institutınıń xızmeti úlken. Institutta 4000 den artıq ósimliktiń túrli bólimlerinen alkoloid alıw maqsetinde úyrenilinip, olardan 1000 ǵa jaqın tábiy birikpeler ajıratıp alınǵan.
Ózbekistan Respublikası zonasında házir 4500 túrden artıq jabayı ósimlik túrleri bar. Sonnan 600 túriniń dári-darmaqlıq qásiyeti anıqlanǵan bolıp, olardan 50 túri ilimiy meditsinada qollanılmaqta
Qaraqalpaqstanda 300 den aslamıraq dárilik ósimliklerdiń túri bar. Olardan 30 dan aslam túri házirgi waqıtta xalıq meditsinasında hám ilimiy meditsinada qollanıladı. Mısalı iytsiygek, ádiraspan, boyan, cherkez, efedra h.t.b

Qaraqalpaqstanda házirgi waqıtta xalıq meditsinasında qollanılatuǵın, 1.Iytsiygek, 2.Ádiraspan, 3.Boyan, 4.Cherkez, 5.Efedra.

Respublikada sońǵı jıllarda dárilik ósimliklerdi qorǵaw, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw, dárilik ósimlikler jetilistiriletuǵın plantatsiyalar shólkemlestiriw hám olardı qayta islew boyınsha izbe-iz reformalar ámelge asırılıp atır.

Jergilikli floraǵa tiyisli 4, 3 mińnen aslam ósimliklerdiń 750 túri dárilik esaplanıp, olardan 112 túri ilimiy medicinada paydalanıw ushın dizimge alınǵan, sonnan 70 túri farmacevtika sanaatında keń qollanıp atır.
2019 jılda 48 mln AQSh dolları kólemindegi qayta islengen dárilik ósimliklerden alınǵan ónimler eksport etilgen. Mine bunın ózide dárilik ósimliklerdi qorǵaw, olardıń plantaciyalarin shólkemlestiriw, qayta islew arqalı qosımsha baha shınjırın jaratıw zárúr ekenligin kórsetip atır.
Dárilik ósimlikler jetistiriw hám qayta islewdi jáne de rawajlandırıw ushın qolay ortalıq jaratıw, tarawdıń eksport potencialın asırıw, sonıń menen birge, tálim, ilim hám islep shıǵarıw processlerin integraciyalaw maqsetinde Jabayı halda ósiwshi dárilik ósimliklerdi qorǵaw, mádeniy halda jetistiriw, qayta islew hám bar resurslardan u`nemli paydalanıw is-ilajları haqqında 2020 jılı 10 aprel`de 4670 sanlı Prezident qararı qabıl etildi.Qararǵa muwapıq Dárilik ósimliklerdi jetistiriw, saqlaw, baslanǵısh yamasa tereń qayta islew klasterlerin shólkemlestiriw, sonıń menen birge, aymaqlardı dárilik ósimlikler jetistiriw boyınsha qánigeliklestiriw hám joǵalıp ketiw qáwipi astında bolǵan jabayı halda ósiwshi dárilik ósimlikler qáwipsizligin kúsheytiw, olardı tábiyiy plantatsiyalar qurıw jolı menen qayta tiklew ilajları kózde tutılǵan.
Respublika aymaqlarında dárilik ósimliklerdi jetistiriw hám qayta islewge tiyisli ilimiy izertlewlerdiń birden-bir bazasın jaratıw, shet el mámleketlerdiń aldıńǵı ilimiy islenbelerin úyrenip barıw, jetekshi ilimiy mákemeler menen sheriklik ornatıw hám de zamanagóy texnologiyalar, ilimiy islenbelerdi respublikaǵa engiziw hám ámeldegi múmkinshiliklerden nátiyjeli paydalanıwdı kúsheytiw maqsetinde: 2020 jıl 26 noyabrde 49 01 sanlı «Dárivor ósimliklerdi jetistiriw hám qayta islew, olardıń tuqımgershilik qánigesiligin jolǵa qoyıwdı rawajlandırıw boyınsha ilimiy izertlewler kólemin keńeytiwge tiyisli ilajlar tuwrısında » Prezident qararı qabıl etildi. Qararda respublika joqarı oqıw orınlarında biologiya baǵdarlarınıń 3 hám 4-kurslarında oqıp atırǵan intalı studentler quramınan bólek gruppalarda tereńlestirilgen oqıtıw ámeliyatın jolǵa qoyıw hám kadrlarǵa bolǵan mútajlikten kelip shıǵıp, barlıq awıl xojalıǵına qánigelestirilgen kolledj hám texnikumlarda qánigelikler klassifikatsiyasin inabatqa alǵan halda «Dárilik ósimlikler jetistiriw agrotexnologiyası» baǵdarı boyınsha kadrlar tayarlawdı jolǵa qoyıw názerde tutılǵan.

Natiyjeler h’ám juwmaqlar: kestege shól h’ám qurǵaqshiliqqa iye ósimliklerdiń morfologiyaliq h’ám anatomiyaliq qásiyetleri boyinsha alinǵan maǵliwmatlardi toltiriń. alinǵan maǵliwmatlardi analizlep shiǵip, ósimliklerdiń iǵalliliqqa múnásebetine qarap úyrenilip atirǵan ósimlik túrleriniń qaysi ekologiyaliq toparlarǵa kiretuǵinliǵin aniqlań. ósimliklerdiń jasaw jaǵdayina (iǵalliliq dárejesine qarap) iykemlesiwi h’aqqinda juwmaq shiǵariń.