Hindistonni zabt etgan Ost-Indiya kompaniyasi

31-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan Hindistonni zabt etgan Ost-Indiya kompaniyasining tashkil etilishi, o‘limga hukm qilingan Yemilyan Pugachyov hamda iste’fo berishga qaror qilgan Rossiya prezidentiga oid faktlar o‘rin olgan.
Hindistonni zabt etgan Ost-Indiya kompaniyasi
1600-yil 31-dekabr kuni Yelizaveta I ning qarori bilan ingliz Ost-Indiya kompaniyasi aksiyadorlik jamiyati tashkil etilgan. Britaniya Ost-Indiya kompaniyasi xuddi Gollandiya muqobili kabi davlat ichidagi davlat tartibida ishlardi. O‘z armiyasi va Britaniya imperiyasi rivojlanishiga faol ta’sir ko‘rsatish orqali u davlatning ajoyib moliyaviy manbayiga aylangan. Kompaniya inglizlarga mustamlakachi imperiya qurishga yordam bergan. Britaniya Ost-Indiya kompaniyasiga Yelizaveta I asos solgan. Ispaniya bilan urushda qozonilgan g‘alaba va “Yengilmas armada” yakson etilganidan keyin u Sharqdan olib kelinayotgan tovarlar savdosi ustidan nazoratni qo‘lga olishga qaror qiladi.
Kompaniya uzoq vaqtlar Angliya Ost-Indiya kompaniyasi deb yuritib kelingan, XVIII asrdagina Britaniyanikiga aylangan. Uning 125 ta aksiyadorlari orasida qirolicha Yelizaveta I ham bor edi. Umumiy kapitali 72 ming funt sterlingni tashkil etgan.
Ingliz kompaniyasiga Gollandiya muqobilidan oldinroq asos solingan, biroq uning aksiyalari birjaga kechroq chiqarilgan. 1657-yilga qadar har bir muvaffaqiyatli ekspeditsiyadan keyin daromad yoki tovarlar aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlangan, yangi sayohat uchun esa yangidan pul tikilgan. Firma faoliyati 24 kishidan iborat kengash va general-gubernator tomonidan nazorat qilingan. U vaqtlarda inglizlar dunyodagi eng yaxshi dengizchilar hisoblangan. Shu bois Yelizaveta kompaniya muvaffaqiyat keltirishiga ishona olgan.
1601-yilda Ziravorlar orollariga yo‘l olgan birinchi ekspeditsiyani Jeyms Lankaster boshqargan. Navigator o‘z maqsadlariga erishgan: u bir nechta savdo bitimlarini amalga oshirgan va Bantamda savdo nuqtasini ochgan va qaytib kelganidan keyin ritsar unvonini olgan. Sayohatdan u asosan qalampir olib kelgan, bu kam uchraydigan narsa emas edi, shuning uchun birinchi ekspeditsiya unchalik foydali emas deb hisoblangan.
Lankaster tufayli Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasi singaga qarshi profilaktikani amalga oshirish tartibi paydo bo‘lgan. Afsonaga ko‘ra, ser Jeyms o‘z kemasidagi dengizchilarni har kuni uch osh qoshiq limon sharbati ichishga majbur qilgan. Ko‘p o‘tmay, boshqa kemalar Lankaster ekipaji kamroq kasal bo‘lganini payqagan va xuddi shunday qilishni boshlagan. Bu odat butun flotga tarqalgan va kompaniyada xizmat qilgan dengizchilarning yana bir yutug‘iga aylangan.
Yana bir nechta ekspeditsiyalar amalga oshirilgan va ular haqidagi ma’lumotlar bir-biriga zid. Ba’zi manbalar muvaffaqiyatsizliklar haqida gapirsa, boshqalari, aksincha, muvaffaqiyatlardan xabar beradi. Aniq aytish mumkinki, 1613-yilgacha inglizlar asosan qaroqchilik bilan shug‘ullangan: foyda deyarli 300 foizni tashkil etgan, ammo mahalliy aholi mintaqani mustamlaka qilishga uringan ikkita yovuzlikdan gollandlarni tanlagan.
Inglizlar tovarlarining aksariyat qismi mahalliy aholida qiziqish uyg‘otmagan: issiq iqlim sharoitida qalin mato va qo‘y yungi kerak emasdi. 1608-yilda britanlar birinchi marta Hindistonga yetib borgan, ammo asosan u yerdagi savdo kemalarida talonchilik qilib, qo‘lga kiritgan tovarlarni sotish bilan shug‘ullangan.
Bu kabi holat uzoq davom etishi mumkin emasdi, shu bois 1609-yilda kompaniya rahbariyati Hindistonga ser Uilyam Xoukinsni yuborgan — u shoh Jahongirni qo‘llab-quvvatlashi kerak edi. Xoukins turk tilini yaxshi bilgan va shohga yoqib qolgan. Jahongirning talabi bilan Xoukins Hindistonda qolgan va tez orada unvon olgan va uylangan. Bu haqda qiziqarli rivoyat bor: Xoukins go‘yoki faqat nasroniy ayolga turmushga chiqishga rozi bo‘lib, yashirincha ularga munosib qiz topa olmaslikka umid qilgan. Jahongir hammani hayratda qoldirib, kelinning ichidan nasroniy malika topgan, hatto sepi bilan — inglizning qochishga imkoni qolmagan.
Shuningdek, Hindistondagi pozitsiyani mustahkamlashga Jahongir bilan muzokaralar o‘tkazgan ingliz diplomati Tomas Roning o‘rni beqiyos. Ingliz qiroli Yakovning elchisi o‘tinuvchi sifatida emas, balki Britaniyaning rasmiy vakili sifatida kelgandi. Diplomat kompaniyani hech qanday to‘siqlarsiz faoliyat yurishi va shoh himoyasini bilan ta’minlanishiga erishgan. Ro missiyani muvaffaqiyatli bajargan va Jahongirning sevimli insonlaridan biriga aylangan.
Inglizlar mintaqada harbiy harakatlarni olib borib, Gollandiya koloniyalarini egallay boshlagan. 1811-yilda inglizlar Yava orolini egallagan va Ambronni nazorat qilgan, shuningdek, boshqa oldinlari gollandlar bilan savdo qilgan mahalliy vakillar bilan bitim tuzgan.
Gollandiya va Britaniya kompaniyasi XVIII asrdan boshlab Xitoy choyi uchun kurashgan. Xitoy hukumati yevropaliklarga juda ehtiyotkor munosabatda bo‘lgan, ularni faqat bitta port — Guanchjouga kiritgan. Hatto xitoy tilini o‘rgatish ham taqiqlangan.
Inglizlar talab yuqori bo‘lgan Xitoy tovarlarining qimmat narxidan g‘azablangan. Muzokaralar natijasida kompaniya agentlari hech narsaga erisha olishmagan, shuning uchun ular tez orada investitsiya qilingan kumushni chiqarish uchun afyundan foydalanishni boshlagan. Noqonuniy savdo ko‘lami tez o‘sdi — u bir tonnadan boshlanib, minglab tonna bilan yakunlangan.
Xitoyliklar bu xo‘rakka tezda aldangan va imperator jamiyat xavfi ko‘lamini baholagan. Qonunlar va taqiqlarni joriy etish hech qanday samara bermagan. 1833-yili Britaniya Ost-Indiya kompaniyasining Xitoy bilan savdo monopolitatsiyasini bekor qilgan xartiya opium olib kirilishi ortishiga sabab bo‘lgan.
1839-yilda mahalliy hokimiyatlarning sabri tugab, ingliz savdo postidan barcha opiumni musodara qilgan. Bunga javoban inglizlar Hindistondan harbiy kuchlar kelishi bilan urush boshlagan. Xitoy bozorini egallashni niyat qilgan Fransiya va Amerika ingliz qo‘shinlariga yordamga kelgan.
Tez orada Xitoy imperatori opium savdosiga qo‘yilgan taqiqni bekor qilgan, ammo bu ittifoqchilarning rejalariga ta’sir ko‘rsatmagan. Ochiq jangda g‘alaba qozonishni orzu qilgan xitoyliklar partizan urushini turli muvaffaqiyatlar bilan olib bordilar. Mahalliy muvaffaqiyatlarga qaramay, mag‘lubiyatdan qochib bo‘lmagan. 1842-yilda urush ittifoqchilarning g‘alabasi bilan yakunlangan. Imperator savdo uchun beshta port ochgan va inglizlar Gonkong ustidan nazoratni o‘z qo‘liga olgan.