Menejment nazaryasi

Asosiy qism
Korporativ boshqaruvning rivojlanishidagi asosiy nazariyalar.
Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari quyidagilar hisoblanadi:
■ agentlik nazariyasi (Agency Theory);
■ sheriklar nazariyasi (Stakeholder Theory);
■ boshqaruv nazariyasi (Stewardship Theory);
■ tashkiliy nazariya (Organization Theory).
Bu nazariyalarning har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz:
1) Agentlik nazariyasida korporativ munosabatlar mexanizmi agentlik xarajatlari vositalari orqali ko‘rib chiqilib, direktorlar va aksiyadorlar o‘tasidagi o‘zaro munosabatlar shartnoma munosabatlari sifatida ifodalanadi. Ko‘rib chiqiladigan vazifalar tipologiyasi quyidagilarga borib taqaladi:
■ “manfiy tanlov” muammosi (ya’ni yaxshi menejerni qanday tanlash);
■ “opportunistik xulq – atvor” muammosi (ya’ni qanday qilib menejerni mulk egasi manfaatlarida ishlashga majbur qilish).
Agentlik nazariyasi doirasida 1976 yil iqtisodchi olimlar Yensen va Mekling tomonidan taklif etilgan model keng tarqalgan bo‘lib, unga ko‘ra agentlik munosabatlari bu — unga muvofiq boshliq qo‘l ostidagi xodimni boshliq manfaatlarida harakatlarni amalga oshirish uchun yollaydigan va qaror qabul qilish huquqlarining bir qismini qo‘l ostidagi xodimga berish ko‘zda tutiladigan shartnomadir. Bundan tashqari, agentlik munosabatlari quyidagilardan iborat bo‘lgan agentlik xarajatlariga olib keladi:
■ mulk egasi va menejer o‘rtasida muloqot o‘rnatish xarajatlari;
■ mulk egasining menejerni nazorat qilish xarajatlari;
■ menejerning o‘zini - o‘zi cheklash xarajatlari;
■ qoldiq yo‘qotishlar.
Model quyidagi asosiy taxminlarga yo‘l qo‘yadi:
■ barcha tashqi aksiyalar ovoz berish huquqiga ega emas;
■ tashqi mulk egalari faqat pul oqimlari yoki boylikning o‘sishi orqali mulkdan foyda oladi (ya’ni sof foyda olmaydi);
■ menejerning ish haqi qat’iy belgilab qo‘yilgan bo‘ladi;
■ modelning dinamik jihatlari tahlildan chiqarib tashlanadi.
Qo‘shimcha taxminlar (keyinchalik susaytiriladi):
■ firma hajmi qat’iy belgilanadi;
■ monitoring va o‘zini - o‘zi cheklash uchun imkoniyat yo‘q;
■ qarz olish uchun imkoniyat yo‘q;
■ risk va diversifikatsiya zarurati e’tiborga olinmaydi.
Natijada quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
■ agar menejer firma kapitalining 100% egasi bo‘lsa, u eng yuqori xarajatlar va eng yuqori foyda tengligidan kelib chiqib (“jamoat uchun eng qulay variant”), qo‘llanadigan harakatlar optimal hajmini tanlaydi;
■ agar menejer firmaning to‘laqonli egasi hisoblanmasa, qo‘llanadigan harakatlar darajasi jamoat uchun eng qulay variantdan past bo‘ladi va firmaning qimmati pasayib ketadi;
■ mulk egasi tomonidan nazorat qilish imkoniyati firma qiymatini oshiradi va nazorat bo‘lmagan vaziyatga nisbatan xususiy foyda iste’molini kamaytirishga imkon beradi.