Menejmentning tadqiqot usullari
Tadqiqot boshqaruv jarayonining boshlang‘ich bosqichlaridan biri
Download 1.45 Mb. Pdf ko'rish
|
MENEJMENTNING TADQIQOT USULLARI дарслик (1)
|
1.4. Tadqiqot boshqaruv jarayonining boshlang‘ich bosqichlaridan biri
sifatida Istalgan tadqiqot qator omillarning mavjud bo‘lishini nazarda tutadi. Ularning eng muhimlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: tadqiqot metodologiyasi – tadqiqot maqsadlari, yondashuvlari, prinsiplari, mo‘ljallari, ustuvorliklari, vositalari va usullarining yig‘indisi; tadqiqotni tashkillashtirish – reglamentlar, me’yorlar va yo‘riqnomalarda mustahkamlangan funksiyalar va javobgarliklarning taqsimlanishiga asoslangan o‘tkazish tartibi; tadqiqot resurslari – tadqiqotni muvaffaqiyatli o‘tkazish va uning natijalariga erishishni ta’minlaydigan vositalar va imkoniyatlar (axborot, iqtisodiy, inson va h.k.) majmuasi; tadqiqotning ob’ekti (ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sinfiga kiritilgan boshqaruv tizimi) va predmeti (uning hal qilinishi tadqiqot o‘tkazishni talab qiluvchi aniq vaziyat); barcha tavsiflarning o‘ziga xosligini aks ettiruvchi tadqiqot turi; tadqiq etish ehtiyoji – muammoning keskinlik darajasi, uni hal qilishga yondashishda kasb mahorati darajasi, boshqaruv uslubi; 15 tadqiqot natijalari – muammoni muvaffaqiyatli hal etishga, uning mazmunini, manbalari va oqibatlarini tushunishga ko‘maklashuvchi tavsiyalar, model, formula, metodika; tadqiqot samaradorligi – tadqiqot o‘tkazishga sarflangan resurslar va olingan natijalarning mutanosibligi. Boshqaruv, samarali bo‘lishi uchun, ishlab chiqarish va jamiyat, innovatsiyalar, texnologiya va inson o‘zining zamonaviy rivojlanish xususiyatlari va sharoitlarini hisobga olmasligi mumkin emas, u tobora ko‘proq darajada tadqiqotchilik yondashuviga muhtojlik sezmoqda. U boshqaruvning dinamik va istiqbolli bo‘lishini, qarorlar qabul qilishda innovatsion salohiyatning o‘sishini va kasbiy bilimdonlikning oshishini, boshqaruvning ilmiyligini, va pirovardida tashkilot raqobatbardoshligini oshishini aniqlaydi. Ma’lumki, boshqaruvning mazmuni uning asosiy funksiyalarini: oldindan ko‘rish (rejalashtirish), tashkil qilish, nazorat, tartibga solish, muvofiqlashtirish, motivatsiyalash funksiyalarini ochib beradi. Boshqaruvni rivojlantirish jarayonlarida yangi voqeliklar va yangi ehtiyojlar vujudga keladiki, ular ma’lum tarzda boshqaruv mazmunida o‘z aksini topadi. Hozirgi vaqtda tadqiqot ham boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biriga aylanmoqda. U boshqaruvning o‘sib borayotgan dinamikligi va diversifikatsiyalashuvining oqibati, boshqaruvning, boshqaruvda kasbiy bilimdonlik o‘rni va ahamiyati oshishining muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Boshqaruv jarayonida nafaqat boshqaruv ob’ektlarini, balki boshqaruvni o‘zining faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini, tadqiq etilayotgan vaziyat xarakteri, ularni o‘rganish usullari va natijalardan foydalanishning o‘ziga xosligini hisobga olgan holda tadqiq etish zarur. Boshqaruvni tadqiq qilishda turli muammolarni ajratib olishga imkon beradigan har xil vaziyatlar o‘rganish predmeti bo‘lishi mumkin. Tahlil qilish jarayonida turli muammolarning birikmasi vujudga kelishi mumkin. 16 Boshqaruv vaziyatini tavsiflash, ham o‘zining, ham xodimlarning diqqat- e’tiborini unga qaratish – boshqarish san’ati bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy menejer ilmiy xodim bo‘lishi shart emas, biroq u tadqiqotchilik faoliyatining asosiy yo‘llarini egallagan va yangi boshqaruv samaradorligini oshirish omillarini qidirish maqsadida uni tashkil qila olishi kerak. Shunday qilib, bugungi kunda tadqiqot –boshqaruv qarorlarining yuqori sifatini ta’minlaydigan asosiy boshqaruv funksiyalaridan biri, hamda boshqaruvni takomillashtirish vositasidir (kasbiy bilimdonlik, innovatsionlik, motivatsiyalash va h.k). Zamonaviy boshqaruv formulasi – “takomillashib va takomillashtirib borgan holda boshqarish”. Faqat boshqaruv tadqiqotigina, vaziyatni muntazam ravishda kuzatib borishni talab qiluvchi ushbu formulani amalga oshirishga yordam beradi. Boshqaruv tadqiqoti kasbiy tafakkur rivojlanishining ijobiy tendensiyasini aks ettiradi. Ijodkorliksiz kasb mahorati; tadqiqotsiz ijodkorlik; tadqiqotning o‘zi esa, uning yo‘llari, usullari va yondashuvlarini o‘zlashtirishsiz bo‘lishi mumkin emas. Boshqaruv rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari menejerga qo‘yiladigan yangi talablarni ham vujudga keltirmoqda. O‘tmishda menejerning faoliyati, agar u aniq ijrochilikka intilsa, yuqori turuvchi tashkilotlarning farmoyishlari yoki yo‘riqnomalarni, normativlarni bajarishni bilsa, samarali deb hisoblanar edi. Zamonaviy boshqaruvda menejer ish vaqti yoki kuchining tobora ko‘proq qismini tadqiqotlar egallashi kerak. U tadqiqotning ilmiy aparatidan foydalangan holda o‘z faoliyatining muvaffaqiyatli (yoki muvaffaqiyatsiz) bo‘lish sabablarini va uni mustahkamlash yo‘llarini tushunishi zarur. Kelgusida tadqiqotchilik faoliyatining ulushi, taxminimizcha, o‘sib boradi. Bu boshqaruv rivojlanishining ko‘zga ko‘rinarli tendensiyalaridan biri. Hozirgi vaqtda boshqaruvda, odatda, oddiy qarorlar mavjud emas, boshqaruv sharoitlari qiyinlashib, insonning ijtimoiy-psixologik tavsiflari murakkablashib bormoqda. 17 Bugun faqat tajriba va ichki sezgilarga, sog‘lom fikr yoki rasman o‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda qarorlar qabul qilish imkonsiz – inson faoliyati samaradorligi vaziyatlari, muammolari, sharoitlari, omillarini tadqiq qilish zarur, echim variantlarining tobora ortib borayotgan xilma-xilligi va soni orasidan ularni asoslangan tarzda tanlash zarur. Har bir firma doimiy rivojlanishda bo‘lib, bu bir-birining ketidan keluvchi va o‘z vaqtida hal qilishni talab qiluvchi ko‘plab muammolarning vujudga kelishini nazarda tutadi. Ko‘pchilik vaziyatlar va muammolar to‘satdan, keskin paydo bo‘ladi va o‘ylab o‘ttirishga vaqt qoldirmaydi. Ularni o‘z vaqtida hal qilmaslik yoki pisand qilmaslik inqirozga, balki hatto halokatga ham olib kelishi mumkin. Zamonaviy boshqaruvda oldindan ko‘ra bilish, bashorat qilish tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda joriy hodisalarning kelajagini faqat intuitsiyaga yoki oddiy ekstrapolyasiyaga asoslanib bashorat qilish umuman aqlga sig‘maydi. Tadqiqot boshqaruv funksiyasi sifatida, inqirozlarni, to‘satdan ro‘y beruvchi o‘zgarishlarni bashorat qilish, kelajak paradokslariga tayyor turish, muvaffaqiyat imkoniyatlarini baholash uchun zarurki, uni ko‘rish, baholash, amalga oshirish lozim. Kelajakni, faqat hozirgi zamonning barcha, kichik va katta tendensiyalarini yaxshi his etish va chuqur tushunishga tayangan holda ko‘ra olish mumkin. Tadqiqotsiz omadli va ishonchli bashoratlarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvni tadqiq etish boshqaruvning o‘ziga tadqiqotchilik ruhini beradi va demak, uni samarali, barqaror, yashashga qodir, istalgan o‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘lishiga ham olib keladi. Tadqiqot – bu nafaqat zamonaviy menejmentning funksiyasi, balki butun boshqaruv tizimining faoliyat yuritish uslubi, xodimlar faoliyatini tashkillashtirishning muayyan turkumidir (talablar, javobgarlik, motivatsiyalash, me’yorlar). 18 Menejer faoliyatida tadqiqotlar boshqaruvning ilmiyligi va san’atini anglatib, ularni ijodkorliksiz tushunib bo‘lmaydi, ijodkorlikni esa “tadqiqot” tushunchasidan ajratib bo‘lmaydi Mustaqillik ham turlicha – bajarishda, maqsadga yo‘nalgan rivojlanishda, tashabbuskorlik ko‘rsatishda namoyon bo‘lishi mumkin; ishbilarmonlik xulqining muayyan konsepsiyasi bilan cheklangan mustaqillik, tajribaning mustaqilligi, qidiruvning mustaqilligi bo‘ladi. Hozirgi kunda “tadqiqotchilik turdagi menejer”, yoki “kreativ menejer” tushunchasi paydo bo‘lmoqda. Har bir menejer o‘z ishida individuallik belgilarini namoyon qiladi. Biroq har doim qandaydir umumiy narsa mavjudki, u faoliyat va amalga oshirilayotgan sharoitlarning xususiyatlari bilan aniqlanadi. Zamonaviy boshqaruv tadqiqotlarga ehtiyoj sezadi. Ushbu ehtiyoj turli-tuman ko‘rinishlarda – boshqaruvni tashkil qilishda, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish metodologiyasida, firmani qayta tuzishda, inson kapitalini shakllantirishda va h.k.da amalga oshiriladi. “Tadqiqotchilik turkumiga mansub menejer”, yoki “kreativ menejer” tushunchasining paydo bo‘lishi ushbu ehtiyojni amalga oshirish oqibatlaridan biri hisoblanadi. Ularning xususiyati – tashqi va ichki vaziyatlarni baholashda, muammolarni hal qilishda, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda tadqiqotchilik yondashuviga kuchaytirilgan e’tibordir. Tadqiqotchilik turkumidagi menejerning quyidagi sifatlarini ajratish mumkin: dunyoni muammoli his etish, muammolarni, ular go‘yoki mavjud emas deb tuyulayotgan joylarda aniqlash; muammolarni oldini olish (ya’ni, ular qaytadan paydo bo‘layotganida) qobiliyatini shakllantirish; voqelikni, boshqarilayotgan ob’ektning faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini tizimli va keng qamrovli idrok qilish; 19 antinomlik – o‘z nuqtai nazaridan farqli va hatto unga zid bo‘lgan qarashlarni qabul qilish, tushunish va ulardan foydalanish qobiliyati; ekspressivlik – axborot tanqis bo‘lganda to‘g‘ri xulosalarni chiqarish qobiliyati; muammolarga munosabatni va ularning bahosini belgilaydigan rivojlangan psixologik o‘z-o‘zini boshqarish; jamoa turli a’zolari funksiyalarini o‘xshatib takrorlash qobiliyati; insonlar tabiatini aniqlash imkonini beradigan psixologik o‘tkirlik. Ziyraklik psixodiagnostika yordamida qoplanadi; fikrlashning innovatsionligi va inersiyasizligi, rasmiy, odatiy, tekshirilgan, an’anaviy narsalar chegarasidan tashqariga chiqish qobiliyati; jozibadorlik – moddiy yoki ma’muriy majburlash vositalarini qo‘llamagan holda kishilarni birgalikdagi faoliyatga jalb qilish qobiliyati; faoliyat sharoitlari o‘zgarganda yoki butunlay yangi masalalarni hal qilishga o‘tganda psixologik jihatdan tez qaytadan shaylanish qobiliyati; nafaqat hokimiyat va mas’uliyatni, balki o‘zining liderlik obro‘sini ham boshqalarga o‘tkazish qobiliyati; kishilarni faoliyatga rasmiy subordinatsiya asosida emas, balki “soyaga o‘tish” yo‘li bilan jalb qilishni nazarda tutadigan latent (yashirin) rahbarlik qilish qobiliyati, maslahat va yordam olish uchun murojaat qila olish qobiliyati. Barcha ushbu sifatlar ajralgan holda emas, balki jamlangan holda mavjud bo‘ladi. Aynan shu tadqiqotchilik turkumidagi menejerning xususiyatlarini tavsiflaydi. Vaziyatni yozish va tadqiq qilish jarayonining o‘zi tadqiqotchilik turdagi menejerning shakllanishiga yordam beradi. Turli manbalardan axborot to‘plash muammolarni chuqurroq ko‘rish, tashkilotlarda insonlarning o‘zaro munosabatlarining murakkabligi va ko‘p ko‘rinishli ekanligini boshqalardan ertaroq anglash imkonini beradi; vaziyatni yozma shaklda tavsiflash voqelikni tizimli idrok 20 qilishga, turli nuqtai nazarlarni tushunishga ko‘maklashadi; vaziyat tahlili tadqiqotchilik ko‘nikmalarini rivojlantiradi, boshqaruv faoliyatiga qiziqishni shakllantiradi, mansab bo‘yicha ko‘tarilishni motivatsiya qiladi, xulosa va tavsiyalarni ifodalash tahliliy, umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantiradi va h.k. Tafakkur (fikrlash) – bu faol, voqelikni inson ongida aks ettirish jarayoni bo‘lib, u bilimlar, intuitsiya (ichki sezgi), odatlar va ko‘nikmalarga tayanadi hamda aniq vaziyatda inson xulqini belgilaydi. Tafakkur hayotiy faoliyat – tajriba to‘plash, ta’lim olish, kasbiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida shakllanadi, o‘zgaradi va rivojlanadi. U muayyan darajada shaxsning individual xususiyatlariga bog‘liq, lekin ta’lim jarayonlari, iroda kuchi, maxsus mashqlar, keskin vaziyatlar, salomatlik ahvoli ta’siri ostida hamda ko‘p darajada atrofda sodir bo‘layotgan jarayonlarni chuqurroq tushunib olish va olingan bilimlardan amaliyotda tashkilotni rivojlantirish maqsadlarida ham, shaxsiy maqsadlarda ham foydalanish istagiga bog‘liq ravishda ancha keng miqyosda o‘zgarishi mumkin. Tafakkur jiddiy darajada inson faoliyati muvaffaqiyatini oldindan belgilaydi. Masalan, menejerning faoliyati asosan insonlar bilan ishlash, ularning faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirish va moslashtirish, unga bo‘ysunuvchi xodimlar tomonidan bajariladigan boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan bog‘langan. Qarorlarning sifati, ularni amalga oshirish ko‘p jihatdan fikrlash xarakteri va turiga bog‘liq. Menejerning asosli va real maqsadlarni ilgari surgan holda kishilarni jipslashtirish, birlashtira olishi uning o‘ziga bo‘ysunuvchilarga o‘z obro‘sining kuchi, kasbga oid bilimlari bilan ta’sir ko‘rsata olish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Download 1.45 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|