Metodologiyasi

1 « 0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 
274-b

---

fikricha, o‘rganish obyekti tadqiqotchiga bogliq bolm agan hol­
da o‘z qonuniyatlariga ega bolgan tabiiy fanlarga nisbatan tarix 
fanida tarixchining mushohada yuritishiga hamda voqelikka nis­
batan baho bera olishiga bogliq holda alohida va takrorlanmas 
holat deb tushuniladi.
Marksistlar esa tarixning xususiy bolishi va umumiy taraq­
qiyot qonuniyatlariga alohida yondashishi kerak deb ko‘rsatadi. 
Agar tarix fan bolishi kerak bolsa, u ham (barcha fanlar kabi) 
qonuniyatlariga ega bolishi kerak.
Marksistlar haqida N.Jo‘rayev quyidagi fikrlarni bildirib o‘ta- 
di: — «Marksistik mafkura insonning tarixiy tafakkuri va qarash- 
lari xolis hamda erkin rivojlanishiga, shaxsning ozod yashashi- 
ga, shakllanishiga imkon bermadi. Tarixiy taraqqiyot qonunlariga 
zid bunday g‘oyalar esa uzoq yashamasligi o lm ishdan m alum . 
Chunki bir g‘oyani, konsepsiyani ilgari surganlar o‘z maqsad­
lari, dunyoqarashlari doirasidangina kelib chiqib tarixga yonda- 
shadilar, xolos. Ana shu tufayli tarixga noxolisona qarash, bir 
yoqlamalik tendensiyasi vujudga keladi. Natijada tarix soxta- 
lashtiriladi. Buni ko‘pincha anglab-anglamaymiz, tushunib-tu- 
shunmaymiz»1.
Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilgan- 
ki, ular biri ikkinchisining mazmunini toldirib keladi. Adabiyot- 
larda qayd etilishicha, tarix so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun 
qollanilm oqda, jumladan, ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga 
kelgan voqelik, hayot; olm ishga oid dalil va hodisalar majmuyi
— o‘tmish, kechmish; biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti 
haqidagi fan; jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan; biror ishning ba- 
jarilganligini, biron voqea-hodisaning qachon b o lib o‘tganligini 
ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana2.
Tarix tushunchasi Yevropada dastlab insonni o‘rab turgan 
olamni tushunishning har qanday ko‘rinishiga nisbatan qolla-