Meva va uruglarning tashqi omillarsiz tarqalishi

1.2 Urug’ning unishi.
Maysaning tuzilishi. Urug’ning unishi uchun ma’lum sharoit bo’lishi kerak. Bularga namlik, harorat va havo (kislorod) zarur bo’ladi. Hamma o’simliklarda ham urug’larning unishini jadal borishi uchun optimal harorat (20-300C) talab etilsa, minimal harorat o’zgaruvchan bo’ladi. O’rtacha harorat va sovuq iqlimda o’suvchi o’simliklar uchun minimal harorat noldan biroz yuqori bo’lishi mumkin (sebargada 0,50C, javdarda 10C, bug’doyda 40C). Subtropik va tropik o’simliklar urug’i uchun 10-20 0C va undan ortiq (g’o’zada 140C, sholida 100C, qovun va bodringda 15-180C). Ba’zi urug’larning unishi uchun o’zgaruvchan harorat qulay hisoblanadi (86-rasm).
Urug’ unishidan oldin suv shimib bo’kadi. Bu paytda urug’ po’sti yorilib, fermentlar yordamida endosperm yoki perispermdagi oziq moddalarni parchalab eriydi. Keyinchalik murtakning oziq moddalarni shimishi ham urug’pallalar yordamida boradi. Murtakning oziq moddalar bilan ta’minlanishi tufayli uning barcha organlari o’sa boshlaydi. Urug’ po’sti yorig’idan yoki chang yo’li orqali murtak ildiz chiqadi va yosh o’simtani tuproqqa biriktiradi. O’simlik mustaqil ravishda tuproqdan suv va mineral moddalarni o’zlashtira boshlaydi.


Loviya (A) va bug’doy (B) urug’larining unishi:
1-asosiy ildiz; 2-yon ildiz; 3-qo’shimcha ildiz; 4-gipokotil; 5-epikotil; 6-urug’pallalar; 7-birinchi barglar; 8-kurtak; 9-koleoptil.

Ildizdan so’ng gipokotil o’sib, egilgan holda tuproq yuzasiga chiqadi. Tuproq yuzasida gipokotil to’g’rilanadi va o’zi bilan birga urug’palla va kurtakni olib chiqadi. Urug’ pallalar tezda yashil rangga kiradi. Urug’pallalar har doim ham tuproq yuzasiga chiqavermaydi.
Ba’zi o’simliklarda gipokotil juda sust o’sadi. Shuning uchun ham urug’pallalar tuproq ostida qoladi. Bunday hollarda ikkinchi bo’gim oraliq ­­– epikotil cho’zilib tuproq yuzasiga kurtakni olib chiqadi. Birinchi tur unish yer ustki, ikkinchisi esa yer ostki o’sish deb ataladi. Yer ustki unish ikki pallali o’simliklarda g’o’za, loviya, sabzi, kungaboqar, lavlagi, bodring va boshqalar uchun xosdir. Yer ostki o’sish eman, no’xat, po’fanak, nastursiya kabi o’simliklarning urug’lari uchun xarakterli (86-rasm).
Shunday qilib, ikki pallali o’simliklarning maysasida quyidagi qismlar ajratiladi: asosiy ildiz, yon ildiz, ildiz bo’yni, gipokotil, urug’palla, epikotil, birinchi chin barg va uchki kurtak.
Bir pallali o’simliklar maysasi boshqacha tuzilishga ega. Bu o’simliklarda popuk ildiz sistemasiga ega. Bunday ildiz sistemasi murtak ildiz maxsus g’ilof-koleoriza bilan o’ralgan. Ildiz koleoriza to’qimasini yorib tuproq bilan ilashadi. Bir necha soat keyin qo’shimcha ildizlarning hosil bo’lishi bilan bo’gliq. Qo’shimcha ildizlar poyaning eng pastki qismidan o’sib chiqadi. Asosiy ildiz uzoq vaqt o’smaydi. Shuning uchun ham qo’shimcha ildizlar orasida ajralib turmaydi. Novda tuproq yuzasiga koleoptil yordamida yorib chiqadi. Tuproq yuzasida koleoptil o’sadi va unda esa maysaning dastlabki haqiqiy barglari ko’zga tashlanib turadi.
Shunday qilib, zigotadan hujayralarning bo’linishi va ajralishi natijasida urug’ murtagi va uning unishidan maysa hamda o’simlikning hamma vegetativ organlari ildiz, poya va burglar shakllanadi.
Daraxt-buta o ‘sim liklarining meva va u ru g ia ri tabiatda ongsiz va ongli ravishda tarqaladi. U lam i ongsiz tarqalishida tashqi tabiiy omillar- shamol, suv, fauna asosiy rol o ‘ynasa, ongli tarqalishida inson yordam ida m a’lum m aqsadni k o ‘zlab sun’iy ravishda tarqatiladi. Mevasi va urug’lari shamol vositasida tarqaladigan daraxt turlari asosan baland b o ‘yli hamda asosiy hosili yuqorigi shoxlarida joylashgan b o ‘ladi. bunday urug‘lar popukchi, qanotchali va o ‘siqli b o iib , shamol yordam ida tarqalishga m oslashgan. Past b o ‘yli daraxtlar-butalar meva va u ru g iard an , asosan hayvonlar yordamida tarqaladi. M eva va urug‘ qanchalik yengil va sathi katta b o is a , havoda shunchalik uzoq vaqt uchib yuradi va ona daraxtdan ancha uzoqlarga tarqaladi. Urug‘lami ona daraxtdan uzoq joylarga uchib borishi, uchishga k o ‘maklashuvchi m oslamalar, qanotchalariga b og'liqdir. Tol, terak va to g ‘teraklaming urug‘lari nihoyatda mayda, yengil va popukli bo ‘lib, sham olda bir necha kilom etrmasofagacha bem alol uchib borib tarqaladi.
Qayin, qandog‘ochlaming urug‘i m ayda va yengil o ‘siqchali b o ‘lib havoda ko‘p ucha olmaydi, ko‘pi bilan 100-200 m m asofaga uchishi mumkin. M asalan, qarag‘ay va qoraqarag‘ayning urug‘lari qanotchali b o ‘lib, 100­150m masofagatarqalishi mumkin. Qayrag'och, shum, zarang, arg‘uvon daraxtlarining mevasi qanotchali bo‘lsada, og ‘irroq, shuning uchun 20-30 m masofaga tarqaladi. Kashtan, qoraqayin, em anning og ‘ir y o n g ‘oqchalari tagiga to ‘kiladi, to ‘kilgan vaqtda yerga qattiq urilib, har tom onga otilib ketib tarqaladi. Soxta kashtan daraxtining o g ‘ir mevasi ham tagiga to'kilganda yerga urilish zarbidan urilib yoriladi va uning yum shoq va silliq urug‘lari turli tomonga sochilib ketadi. Tog1 y o n b ag 'irlarid a o ‘suvchi daraxtlam ing urug‘lari to ‘kilganda qiyalik bo‘ylab ona daraxtdan 100 metrgacha tarqaladi. Agar qanotchali meva va u ru g ‘lar qishda qor qatlami ustiga to‘kilsa, qishki qattiq shamollar ulam i uzoq joylarga tarqatadi. Daraxt-buta o‘sim liklarining meva va urug ‘lari suv orqali ham tarqaladi. Bu holat, ayniqsa, t o ‘qay daraxt-buta o ‘sim liklarida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Evolutsion rivojlanish jarayonida to‘qay o‘simliklarini urugMari suvda chirimasdan uzoq vaqt oqib, nam qirg‘oqlarga kelganda u yerlarda darhol ildiz olib, o‘sha boshlashga moslashgan. Daryolarda suv toshqini vaqtida to‘qaylardan suvga tushgan urug‘lar uzoq jo y larg a oqib boradi va toshqin to ‘xtagach, daryolar suvi pasayib, unda oqib kelgan urug‘lar nam cho‘kindi tuproqqa tushib o ‘sa boshlaydi. Hayvonlar va qushlar iste ’mol qiladigan meva va urug‘lar shu hayvonlar va qushlar yordam ida tarqaladi, hatto ko‘pgina daraxt va buta turlari urug‘larining unuvchanlik qobiliyati oshadi. Buning asosiy sababi ushbu urugMar q ushlam ing ovqat hazm qilish traktida o ‘tib, ovqat hazm qilish suyuqliklaridan ta ’sirlanishidir. Bunday urug'lar yerga tushgach, urug‘ uchun sharoit vujudga kelgach tez va qiyg‘os unib chiqadi. Em an, o ‘rmon yong‘o g‘i, qoraqayin yong‘o g ‘i olmaxon, sichqon va boshqa o ‘rmon hayvonlari yordamida tarqaladi. Grek yong‘og‘ining m evasi asosan qarg‘alar va hakka qushlari yordam ida tarqaladi. Meva va u ru g ‘lam i tarqalishida insoning roli ham katta b o ‘lib, ming yillar davom ida inson doimo m evali va manzarali o ‘sim liklam i saralab, tanlab ju d a ko'plab navlam i yaratgan. Mevalar asosan b ir m am lakatdan ikkinchi m am lakatga olib borilishi natijasida ham tarqaladi. O ‘sim liklam ing m ev a va urug‘lari bu holatda maqsadsiz tarqaladi. X alq x o ‘jaligi uchun m uhim daraxt-buta turlarining urug‘lari ulam i k o ‘paytirish, plantatsiyalarini barpo etish uchun, y a’ni maqsadli tarqatiladi. D araxt-buta o'sim liklarining urug‘lari ulami tabiiy arealidan tashqarida tarqalsa va o ‘stirilsa, bu ulam ing introduksiyasi deb ataladi. Daraxt-buta urug‘lari ulami fiziologikpishib yetilgan davrda tayyorlanadi.
O ddiy q a ra g ‘ay qubbalarini noyabrdan boshlab mart oyigacha terish m um kin v a b ir oy ichida sham ol o ‘tadigan va yo g ‘ingarchilik tushm aydigan joylari 0,3 m qalinlikda yoyib saqlanadi. Em an daraxti m evalari kuzgi birinchi sovuqlardan keyin, oktabr oylarida teriladi. U ning fiziologik pishgan mevasi jig arran g , yaltiroq b o ‘ladi. Zaranglami qanotli u ru g ‘lari sentabr oyida teriladi, va albatta, soya joylarda quritiladi. J o ‘ka urug‘lari sentabr-oktabr oylarida teriladi. Shumtol urug‘lari jig arrang tusga kirgandan keyin teriladi. Daraxtlar va
butalam ing u ru g ‘lari rivojlanishi va pishib yetilish vaqtida katta fiziologik faollik xususiyatlariga ega bo‘ladi. O'rmonning tabiiy tiklanishi (Kavkaz).
Ulaming to ‘qimalari tarkibida jud a ko‘p miqdorda harakatdagi uglevodlar va azot birlashmalari bo‘lib, m evaning yoki urug‘ning pishib yetilish davrida ularda kraxmal, oqsil va y og ‘lar yig‘ila boshlaydi. Urug‘lami yetilish vaqtida ulam ing fiziologik faolligi sekinlashadi, ozuqa m oddalam i k o ‘chib yurishi to‘xtaydi, suvning miqdori kam ayadi. U rug‘lami unib chiqish jarayoni bir necha bosqichdan iborat: so‘rib olish yo‘li bilan suvni o ‘zlashtirish, yutish hujayralarining o ‘sishi va parchalana boshlanishi, ozuqa m oddalar zaxirasini ko‘payishi, o ‘sish nuqtasiga ozuqa moddalami y ig‘ilishi, nafas olish va assim ilatsiyani kuchayishi, hujayralar boMinishini kuchayishi, hujayralami har xil to‘qimalarga va o ‘simlik qism lariga differensiatsiyalashuvi, uruglarning unishi uchun suvdan tashqari kislorod va aniq ijobiy harorat zarur, b a’zi daraxt turlarining urugMari unish davrida yorug‘lik ham talab etadi. Kapilyar nam likka ega b o ‘lgan tuproqda ham m a u m g ‘lari unib chiqishi uchun yetarli darajada suv iste’mol qilishi kerak. Ammo suvning haddan tashqari ko ‘pligi urug‘lami unishini pasaytirishi hatto to ‘xtatib q o ‘yishi mumkin. B a’zi daraxt urug‘lari uzoq vaqt suvda ivitilgandan so ‘ng unish qobiliyatiga ega bo'ladi. Eman daraxti m evasi 6 oygacha suv ostida saqlansa ham unmaydi, lekin yashash qobiliyatini ham y o ‘qotm aydi. Daraxtlam ng urug‘i tuproqda qulay sharoitlami yuzaga kelishi (namlik, issiqlik, kislorod va yorug‘lik) bilan una boshlaydi. U ru g ‘lam i unish jarayoni quyidagicha kechadi: avval namlik ta ’sirida u ru g ‘ bo ‘kadi, y a’ni tuproq nami urug‘ p o ‘stlo g ‘i orqali shimiladi v a suv endosperma va murtak hujayralariga kiradi. Suv shimilishi bilan urug‘m ag‘zidagi enzim fermentlari ta ’sirida endosperm a yoki urug‘palla- lardagi zaxira moddalar eriydi, eritm a m urtak hujayralariga, ya’ni boshlang‘ich ildiz va uchki o ‘sish nuqtasining meristema hujayralariga tarqaladi. Qalin va qattiq po‘sti boMmagan qarag ‘ay, qoraqarag‘ay, shum ning urugMari va emanning yong‘o g ‘i tez b o ‘kadi. Po‘sti qalin b o ‘lgan urug‘lar, jum ladan yong‘oq, kedr, jiy d a va buta o ‘simliklaming urugMari qiyin va sekin 3-4 sutkada bo‘ladi.
Ayrim daraxt va butalaming urugM qattiq p o ‘ stli boMsada, tez bo ‘kadi chunki ulaming qalin tashqi p o ‘stida m ayda teshikchalar boMib, ular orqali suv yaxshi shimiladi. U ru g ‘ b o ‘kkandan so ‘ng tez una boshlaydi, eng oldin ildiz paydo boMadi. O ‘sish uchun qulay sharoit boMsada, oddiy shum, zarang, arg ‘uvon, normushk, grab, olm a, nok, olcha, olxo‘ri, n a ’matak, zirk, chetan, kalina, doMana, krushina, shum u rt kabi daraxtlam ing urug'i k o ‘p yillab unm ay yotadi. U laming p o‘sti qalin b o ‘lib, uzoq vaqt b o ‘kadi. Bunday urug‘lar fiziologik tinim davriga ega b o ‘lib, ular odatda kuzda terilgandan so‘ng darhol tuproqqa sepiladi va u ru g ‘ ekilgan qatorlar usti y o g ‘och qirindisi bilan m u lchalanadi. M ulcha ostidagi tuproqda nam lik b ir m e’yorda saqlanadi va bu holat u ru g ia m i bahorda qiyg‘os unishi uchun zam in yaratadi. Fiziologik tinim davriga ega urug‘lami yaxshi unishi uchun ular ekishdan oldin turli eritmalarda saqlanadi yoki stratifikatsiya qilinadi.
Stratifikatsiya jarayoni quyidagicha: 1 qism u ru g ‘lar 3 qism yuvilgan daryo qumida aralash- tirilib nam holda saqlanadi. Stratifikatsiya muddati 1 oydan 3 oygacha davom etishi mumkin. Stratifikatsiya natijasida urug‘ning po‘sti orqali nam lik shimiladi va unishga tayyorgarlik jarayoni boshlanadi, urug‘lami unish qobiliyati oshadi. N am likdan tashqari urug‘ning unishiga harorat ham katta ta’sir k o ‘rsatadi. Turli o ‘simliklaming urug‘lari unib chiqishi uchun tuproqda har xil harorat zarur bo‘ladi va u muayyan tur u rug'larini biologik talabidan kelib chiqadi. M asalan, o ‘tkir bargli zarangning urug‘i O +6°C, oddiy shumning stratifikatsiyalangan urug‘i +2 +5°C da unib chiqadi. Q arag ‘ayning urug‘i +5+6°C da una boshlaydi. O ‘tkir bargli zarang u ru g ‘i +4+5°C da unadi, lekin urug‘lami qiyg‘os unishi +18+20°C da kuzatiladi. Tuproq harorati +4O°C dan oshganda urugMarni unish jarayoni to ‘xtaydi. Past haroratda unib chiqqan urugMar yuqori va o ‘rtacha haroratda unganlarga nisbatan tez o ‘sadi. Ayrim daraxtlam ing urug‘i daraxtning o'zidayoq unishi mumkin. Havo nihoyatda issiq va nam b o ‘lgan kuz vaqtlarida eman daraxtida ana shu hodisani kuzatish m um kin. Tuproq sharoitlarini urug‘ unish jarayoniga t a ’siri kattadir: agar u ru g ‘ tushgan tuproq kislotali yoki ishqorli bo ‘lishi, u nda kislorod yetishm asligi, m exanik tarkibini og‘irligi ko‘pgina daraxt turlari urug‘larini unishini qiyinlashtiradi va kechiktiradi. U rug‘boshlang ‘ich ildizdan norm al una boshlaydi. Boshlang‘ich ildiz urug‘po‘stining yorilgan jo y idan o ‘sib chiqib (geotropizm ta ’sirida) yerga qarab egiladi va o ‘sib chuqur kirib boradi, so‘ng ildiz b o ‘yni (gipokotil qism i) hosil bo ‘ladi. N inabarglilar, qayin, qandag‘och, shum, terak, tol, zaranglam ing urug'i unishi urug'pallalarini yer yuzasiga chiqishi bilan kechadi. U rug‘pallalar darhol yashil rangga kirib, assimilatsiya jarayo nini bajara boshlaydi. Shundan so‘ng urug‘pallalar o ‘rtasida b o ‘lg ‘usi o ‘simlik rivojlanadigan kurtak o ‘sib poya hosil qiladi. U ru g ‘pallalari qalin b o ‘lib, tarkibida zaxira plastik moddalar ko‘p b o ‘lgan urug‘lar urug'pallalarini yer yuziga ko ‘tarib chiqmaydi (eman, kashtan, grek yong‘og‘i, o‘rmon yong‘og‘i).
U rug‘pallalar o ‘rtasidan rivojlangan poyachada birinchi, ikkinchi va keyingi barglar paydo b o ‘ladi va assim ilatsiya jarayoni boshlanadi.
U rug‘pallalar barglar paydo bo‘lgandan so‘ng sekin qurib tushib ketadi. Daraxt-buta o ‘simliklari uchun vegetativ k o ‘payish va yangilanish xususiyati xos bo ‘lib, bu usulda o ‘sim liklam i k o ‘payishi tabiatda ko‘p uchraydi. Vegetativ ko‘payish usullari o ‘rm onchilikda, b o g ‘dorchilik ishlarida daraxt-buta o ‘sim liklarini xalq xo ‘jaligida m uhim ahamiyatga ega qimmatli turlarini k o ‘paytirishda keng q o ‘llaniladi. Vegetativ k o ‘paytirish usullari orqali kopaytirilgan k o 'ch atlar ota-onalik nasliy belgilarini o'zida to‘liqsaqlab qoladi. Daraxt-buta o ‘sim liklar k o ‘p yillik o‘t o ‘simliklar singari vegetativ ko‘payish uchun yaxshi moslashmagan, chunki ularda ko‘p yillik o‘tlarga xos piyoz, tuganak, jingalak kabi vegetativ organlar mavjud emas. Lekin daraxt-buta o‘simliklari evolutsion taraqqiyot natijasida tinim holatidagi va qo‘shimcha kurtaklardan vegetative ko‘payish xususiyatiga ega bo‘lganlar.
Vegetatsiya davri boshlanishi bilan daraxt-buta o ‘sim liklarining barcha kurtaklari yozilmay, faqat novda uchidagi yirik kurtaklargina yoziladi. Daraxt
shox-shabbasining pastki qism idagi kurtak tangachalari q o itig ‘ida joylashgan mayda kurtaklar tinim holatidagi kurtak deyiladi va ular uzoq vaqt yozilmaydi. Faqat daraxt kesilsa yoki shoxlari mexanikaviy zararlansa, ulardan yangi shoxlar rivojlana boshlaydi. Tinim holatidagi birinchi kurtaklar yuza ildizlar orasida va tananing pastki qismida paydo bo’lib daraxtning butun hayoti davomida saqlanadi. Tananing yuqoriroq qismidagi kurtaklar keyinroq paydo boladi va tananing pastki qism idagi kurtaklardan yosh b o ia d i. Daraxtlaming o‘sishi va tanasini yo‘g‘onlashuvi natijasida po ‘stlog‘idagi tinim holatdagi kurtaklar qurib qolishi mumkin. Bu hodisa ayrim daraxt turlarida tez, boshqalarida esa asta-sekinlik bilan kechadi. Tinim holatidagi kurtaklam ing qurib qolishiga o ‘sish sharoitlari kuchli ta ’sir qiladi: sharoit qanchalik yaxshi b o is a , daraxt tez o ‘sib rivojlanadi, lekin kurtaklar tez quriydi. K urtaklam i qurishini asosiy sababi tez o ‘sish natijasida tinim holatidagi kurtak tananing y og‘ochlik qismidan ko'tarilib, undan uzoqlashadi va oxir-oqibatda tana bilan aloqasi uzilgach u qurib qoladi. Daraxtlar kesilganidan so ‘ng tanasining pastki qismidagi va ildiz bo‘yni yaqinidagi tinim holatidagi kurtaklar ko ‘kara boshlab, yangi novdalar rivojlanadi. Daraxt to‘nkasidagi tinim holatdagi kurtaklardan tashqari ildiz b o ‘ynida va ildizlaridan qo‘shimcha kurtaklar hosil bo’ladi (terak, qayrag‘och, gledichiya, jiyda).
Qo ‘shim cha kurtaklar daraxtlar kesilganda uning to‘nkasidagi kam biyning hujayra qavatlarida hosil bo‘lib, yog‘ochlik va po ‘stloq orasida to‘nka kesigi atrofi bo‘ylab lab shaklida qadoq hosil qiladi. Shu labsim on qadoqda qo‘shimcha kurtaklar hosil bo ‘lib, ulardan novdalar o‘sib chiqadi (qayrag‘och, jiyda, tuxum ak, terak, tol). G ledichiya va tog‘terakda q o ‘shim cha kurtaklar kambiy qavatlarida vujudga kelib to ‘nkasining yon tom onida bo‘ladi, ulardan rivojlangan novdalar o‘stloqni yorib chiqib, bachki novdalarga aylanadi.
Q o ‘shim cha kurtaklar tinim holatidagi kurtaklar kabi daraxtning y o g ‘ochligi bilan m ustahkam bo g 'lan g an bo‘lmaydi. Ular odatda ko ‘p yasham aydi, tez o‘sib, bachki novdalar hosil qiladi. Faqat ildizda yoki gipokotilda hosil bo'lgan qo‘shim cha kurtaklar tog‘terak, kulrang qandag‘ochda k o ‘proq b o ‘lib, qulay sharoitda o ‘sishi mumkin. Tinim holatidagi q o ‘shim cha kurtaklardan tashqari ayrim daraxtlar poyasida ildiz m urtaklari paydo b o ‘lib, qulay sharoitda ulardan q o ‘shimcha ildizlar rivojlanadi. Ildiz m urtaklari poyada o‘zak nurlari kambiyni kesib o ‘tadigan jo y d a p o ‘stloqda vujudga keladi. Ular uzoq vaqt tinim holatida b o ‘lishi m um kin. Ildiz murtaklari kam biyda hosil bo‘ladi, ular o ‘sishdan qism an to ‘xtagan q o ‘shimcha ildizlardir. Ildiz murtagi hosil b o ‘ladigan daraxt va butalar qalam chadan va parxish yo‘li bilan oson k o ‘payadi. Ildiz m urtaklaridan q o ‘shimcha ildizlar o ‘sib chiqishi uchun poyaning shu qismi nam tuproqqa yoki suvga tegib turishi zarur. Shundagina qo‘shimcha ildizlar tez o ‘sib kesilganidan so ‘ng qolgan to ‘nkasidan novdalar rivojlanadi. Bachki novda chiqarib yangilanish ko ‘pchilik yopiq urug‘li (yaproqbargli) daraxt va butalarga xos b o ‘lib, bu to ‘nka va ildiz b o ‘yni oldida tinim holatidagi m urtakning b o ‘lishiga yoki q o ‘shimcha kurtak hosil qila olish chiqadi.
Daraxt xususiyatiga ega b o ‘lishiga bog ‘liq. Ninabargli daraxt turlarida bachkilash xususiyati mavjud emas. Faqat sekvoyya, zamab va ginkgoda tinim holatidagi kurtaklar m avjud b o ‘lib, ulardan bachkilar rivojlanadi va daraxt doimo yosharib, yangilanib turish xususiyatiga egadir. Ammo oqqarag‘ay, qoraqarag'ay va tilog‘och daraxtlarida b a’zan bachkilash hodisasi qayd etiladi. Bargli daraxtlam ing bachkilash xususiyatlari turlichadir. Em an, shum, zarang, qan d ag ‘och, qayrag‘och, grab, nok yaxshi bachkilam aydi, chunki ulam ing tinim holatidagi kurtaklari tez qurib qoladi. Tog ‘terak, tol yaxshi bachkilaydi. Daraxtlami bachkilash xususiyati yoshiga va yashash sharoitiga qarab o‘zgaradi, ya’ni yashash sharoiti qulay b o ‘lsa, daraxt tez o ‘sib rivojlanadi va unda bachkilash xususiyati tez y o ‘qolib ketadi. M asalan, qayin bachki novdalar hosil qilish qobiliyatini 30-35% gacha saqlashi mumkin, noqulay sharoitda rivojlansa, ushbu qobiliyati 130-150 yoshgacha saqlanishi mumkin. Daraxt tanasini po‘stlog‘i qalin va dag‘al bo‘lsa, uning bachkilash qobiliyati sust, po‘stlog‘i yupqalarida kuchli bo‘ladi. Bachki novdalarga xos bo‘lgan morfologik belgilar quyidagilar: bargi yirik, qalin b o ‘lib tez o ‘sadi, chunki ular ona ildizidagi oziq moddalardan yaxshi foydalaniladi. To‘nkadan o‘sib chiqqan bachki novdalardagi ko‘p tanali daraxt hosil bo‘ladi. Bachki novdalardan hosil bo‘lgan daraxtlar urug‘dan o‘sib chiqqan daraxtlarga nisbatan tez o ‘sadi. Ular urug‘da chiqqan yosh o ‘simliklarga nisbatan tez rivojlanadi, lekin ko‘p yashamaydi, yog‘ochi yumshoq bo‘lib, zamburug‘li kasalliklar bilan kasallanadi. Ildiz bachkisi daraxt va butalaming ildizidagi qo‘shimcha kurtakdan o ‘sib chiqadi. Ildiz bachkisi odatda ildizi yer yuziga yaqin gorizontal joylashgan daraxt va buta turlarida hosil bo‘ladi. Ildizlaming yer yuziga yaqin joylashgan qismida to ‘da-to‘da qo‘shimcha kurtaklar hosil bo‘lib, ular bachkilaydi. Ayrim daraxtlaming vertikal joylashgan ildizidan ham bachkilar rivojlanadi. Ildizidan bachkilash to g ‘terak, oqterak, oq akatsiya, tern olchasi, malina, maymunjon, behi, totim, qandag‘och kabi daraxt va butalarda ko‘p kuzatiladi. Ular bachkilash y o ‘li bilan ona daraxt atrofida yangi maydonlami o'zlashtirishi mumkin, ulaming bu biologik xususiyati to g ‘larda o ‘rmon melioratsiyasida qadrlanadi. Ayrim hollarda daraxt va butalaming ochilib qolib zararlangan ildizlaridan bachkilash kuzatiladi (qayrag‘och, dala zarangi, arg‘uvon), qayin va qora qayin nihoyatda kam bachkilaydi, ninabarglilar deyarli hammasi, eman, shum, o ‘tkir bargli zarang ildizi zararlanganda ham bachkilamaydi. Ildizidan bachkilash xususiyatiga ega daraxt va butalaming deyarli barchasi ildizi zararlansa, kesilib ezilib ketsa, bachkilashi kuchayadi, hosil bo‘lgan novdalar tez o ‘sadi va m a’lum vaqtdan so ‘ng ona daraxt ildiz tizimidan ajralib mustaqil o'sim lik sifatida yashay boshlaydi.
O‘simlik novdasini ona o‘simlikdan ajralmagan holda yergategib turgan joyidan ildiz olib ko‘karishi parxish y o ‘li bilan ko'payish deb ataladi. Parxish yo'li bilan ko‘kartirilgan o ‘simlik ona o ‘simlikdan ajralib mustaqil yashay boshlaydi. Parxish y o ‘li bilan ko‘payish xususiyatiga ega daraxt-butalarda yer yuziga yaqin tuproq bilan ko‘milib qolgan novdalarda qo‘shimcha ildiz hosil bo'ladi. Ko‘milgan novdani ildiz olishi uchun albatta soya, havo namligi yuqori boMishi lozim, shunda ildiz olish jarayoni tezlashadi (tok, totim, oddiy shumurt). Ayrim daraxt butalaming yoyilib o ‘sadigan novdalari o ‘sish jarayonida yerga tegib qolsa, ildiz olaveradi va ulardan mustaqil o ‘simlik rivojlanadi (maymunjon, amorfa, oddiy shumurt). Tabiatda skumpiya, o ‘rmon yon g‘o g ‘i, kalina, normushk, uchqat, plyush, biryuchina, araliya kabi daraxt-butalar parxish yo'li bilan ko‘payadi. S u n ’iy parxish usuli quyidagicha: novda ona o ‘simlik tubidan boshlab kovlangan ariqchada yotqizilib tuproq bilan ko‘miladi va novda uchi yer yuzasida qoldiriladi, novdaning ko‘milgan joylaridan ildiz paydo bo‘ladi va mustaqil o ‘simlikning rivojlanish jarayoni boshlanadi. Parxish yo ‘li bilan ko‘paytirilgan o ‘simliklar novdadan ildiz olmaguncha ona o ‘simlikdan ajratilmaydi. Lekin ba’zi daraxt-butalar novdalari mustaqil holda ham ildiz olish xususiyatiga egadirlar.
Tabiatda qalamcha va poyadan ko‘payish oz uchraydi, ular asosan seraam daryo vodiylarida, to ‘qaylarda o'suvchi tol va terakda kuzatiladi. U lam ing sinib tushgan novdalari suv bilan oqib ketadi va yangi yerda loyga ko‘milib qolgan joyidan ildiz hosil qilib yangi o ‘simlik rivojlanadi. Daraxt va butalami qalamchadan ko‘paytirish bog‘dorchilik va o ‘rmonchilik amaliyotida keng qo‘llaniladi, ular genetik bir xil o ‘sim lik ko'paytirish imkonini beradi.