Mexnat huquqi reja

3.Ish vaqti, dam olish vaqti va ish xaki.
Ish vaqti-bu xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mexnat shartnomasi shartlariga muvofik uz mexnat vazifalarini bajarishi lozim bulgan vaqtdir.
Xodim uchun ish vaqtining normal muddati xaftasiga kirk soatdan ortik bulishi mumkin emasligi O’zbekiston Respublikasining mexnat kodeksi va BMTning Bosh Assambleyasining «Ish vaqtini xaftada kirk soatgacha kiskartirish tugrisida»gi 48-konvensiyasida kursatilgandir.
Olti kunlik ish xaftasida xar kungi ishning muddati yetti soatdan, besh kunlik ish xaftasida esa sakkiz saotdan ortib ketmasligi kerak.
Mexnatga oid konun xujjatlarida ayrim toifadagi xodimlar uchun ularning yoshi, sogligi xolati, mexnat shartlari, mexnat vazifalarining uziga xos xususiyatlari va uzga xolatlarini inobatga olib, mexnatga tulanadigan xakni kamaytirmasdan, ish vaqtining kiskartirilgan muddatlari belgilangan.
Ular kuyidagi toifadagi xodimlar uchun:
- un sakkiz yoshga tulmagan xodimlar ( MKning 242-moddasi)
-1 va 11-gurux nogironi bulgan xodimlar (MKning 220-moddasi)
-nokulay mexnat sharoitlaridagi ishlarda band bulgan xodimlar (MKning 117-modda)
-aloxida tusga ega bulgan ishlardagi xodimlar (118-modda)
-uch yoshga tulmagan bolalari bor, byudjet xisobidan moliyaviy jixatdan ta’minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar (MKning 228-prim modda).
Bundan tashkari mexnat konun xujjatlari asosida xodim bilan ish beruvchi urtasidagi uzaro kelishuvga binoan ishga kabul kilish davrida yoki keyinchalik xodim va ish beruvchining sharoitidan kelib chikkan xolda tuliksiz ish kuni yoki tuliksiz ish xaftasi belgilab kuyilishi mumkin.
Bayram kunlari arafasida kundalik ish muddati barcha xodimlar uchun kamida bir soat kiskartiriladi. Xodimlar kundalik ish faoliyatining soat 22-00 dan to 6-00 gacha tungi vaqt xisoblanadi. Agar xodim uchun belgilangan kundalik ish muddatining kamida yarmi tungi vaqtga tugri kelsa, tungi ish vaqti muddati bir soatga, xaftalik muddati xam shunga muvofik ravishda kiskartiriladi.
O’zbekiston Respublikasining «Xotin-kizlarga kushimcha imtiyozlar tugrisida»gi konunga kura: Bolalarni tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratish xamda Xotin-kizlarni mexnatdan manfaatdorligini oshirish maksadida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi karori bilan «uch yoshga tulmagan bolalari bor byudjet xisobidan ta’minlanadigan davlat muassasalari va korxonalari xamda tashkilotlarida ishlayotgan ayollarga mexnatga tulanadigan xakni kamaytirmagan xolda ish vaqtini xaftasiga uttiz besh soatdan oshmaydigan kiskartirilgan muddati belgilangan.¹⁰
Shuningdek, xodimlarga kundalik ish vaqtidan tashkari ishlash ish vaqtidan tashkari ish xisoblanadi. Bu ishlarga fakat xodimning roziligi bilan jalb etiladi. Ish vaqtidan tashkari ishning eng kup muddati MKning 125-moddasiga kura: surunkasiga ikki kun davomida turt soatdan va yiliga bir yuz yigirma soatdan ortik bulmasligi kerak. Ish beruvchi xar bir xodimning xakikatdan ishlagan ish vaqtidan tashkari ishlagan vaqtini uz vaqtida anik xisobga olib borishi talab etiladi.
Aloxidagi tusdagi va nokulay mexnat sharoitidagi ishlar turi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi karorlari asosida belgilanadi.
Dam olish vaqti xodim mexnat majburiyatlarini bajarishdan ozod kilingan vaqt bulib, bu fakat xodim uchun axamiyatga ega bulgan xodisa bulmay, balki ijtimoiy axamiyatga ega bulgan vrkelikdir. Davlat va jamiyat demokratligi xamda insonpavarligi kup jixatdan fukarolarga dam olish huquqiberilganligi, bu huquqlardan amalda foydalanish imkoniyati ta’minlanganligi bilan ulchanadi. Ubekiston uz mustakilligiga erishganidan sung dam olish vaqtiga oid xalkaro konvensiyaga kushildi, uz milliy konunchiligini xalkaro andozalarga muvofiklashtirishga erishdi.
Mexnatga oid konun xujjatlarida dam olish vaqtining kuyidagi turlari kayd kilingan:
-ish kuni davomidagi dam olish vaqti.
-ish kunlari orasidagi dam olish vaqti.
-ish xaftalari orasidagi dam olish vaqti.
-bayram kunlaridagi dam olish vaqti.
-yillik mexnat ta’tillari. Xodimlarni dam olish vaqtida ishga jalb etishga konun yul kuymaydi. Lekin ayrim xollarda ish beruvchi xodimning roziligini olgan xolda ortikcha ish xaki tulash sharti bilan jalb etilishi mumkin. Ma’lumki, yillik mexnat ta’tili xodimning kafolatlangan dam olish vaqtining asosiy shaklidir. Barcha xodimlarga asosiy ishi saklangan xolda xar yili 15 ish kunidan kam bulmagan mikdorda yillik mexnat ta’tillari berilishi belgilangan. Kushimcha mexnat ta’tili berish konunchilik xujjatlarida, ular asosida esa ichki me’yoriy xujjatlarga binoan belgilanadi. Mexnat kodeksining 143-moddasida ta’tillarni berish tartibi, 144-moddasida ta’tillarni berish vaqti va navbatiga oid, 145-moddasida ta’tilni uzaytirish yoki uni boshka muddatga kuchirish, keyingi moddalarida esa ta’tilni kismlarga bulib foydalanish, chakirtirib olish, ta’tillar uchun xak tulash va ijtimoiy ta’tillar ularning turlari, shuningdek, ish xaki saklanmagan xolda beriladigan ta’til, bolani parvarishlash ta’tili xakidagi koidalar aks ettirilgandir. Foydalanilmagan ta’tillar uchun kompensasiya tulanadi.
Ma’lumki, bozor iktisodiyotiga utilishi bilan ish xaki axolining asosiy daromad manbalaridan biri bulib kolayotgan xozirgi davrda mexnatga xak tulashni huquqiy tartibga solish muxim axamiyatga egadir. MKning 153-moddasiga kura mexnat xakining mikdori ish beruvchi bilan xodim urtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mexnat xaki konun xujjatlari bilan belgilangan eng kam mikdordan kam bulishi mumkin emas va uning eng kup mikdori biron-bir tarzda cheklanmaydi.
Mexnatga xak koida tarikasida, pul shaklida tulanadi. Mexnatga xakni alkogoli maxsulotlar va tamaki maxsulotlari, shuningdek, ruyxati O’zbekiston Respublikasi Xukumati tomonidan belgilangan boshka tovarlar tarzida tulash takiklanadi.
Ish vaqtidan tashkari ish, dam olish kunlari ishlaganlik, tungi vaqt uchun xar bir soatiga kamida 1,5 baravar mikdorda xak tulanadi. Mexnatga xak tulash muddatlari xar yarim oyda bir marta tulanishi lozim. Ish xaki xodimga odatda uzi ishlagan ish xonada tulanadi.
O’zbekiston Respublikasi Mexnat kodeksining 164-moddasida mexnat xakidan ushlab kolish xolatlari va koidalari kayd etilgan. Bundan tashkari xodimlarga tulanadigan kafolatli va kompensasiya tulovlari xam mavjuddir. Bu xolatlarga oid koidalar MKning X-bob 165-173-moddalarida kursatilgandir.