Microsoft PowerPoint 109-20 Nodirxonov Mohirxon

---

“GRUNTLAR MEXANIKASI, ZAMIN VA POYDEVORLAR” 
FANIDAN
MUSTAQIL ISH
109-20 guruhi
Bajardi: Nodirxonov Mohirxon
Qabul qildi: 
Toshkent Arxitektura-Qurilish Universiteti

---

Reja:
1.Poydevor zaminidagi gruntlar
2.Gilli va sochiluvchan gruntlar
3.Gruntlarning suv o`tkazuvchanligi
Mavzu
: 
Bog’lanishli gruntlarning siljishga qarshi
mustaxkamligini aniqlash usullari.

---

•
Poydevor zaminidagi gruntlar o`zining xususiy og`irligi va inshootdan uzatiladigan yuklar ta`sirida, ma`lum
darajada zo`riqgan holatda bo`ladi. Gruntning xususiy og`irligidan hosil bo`ladigan bosim tabiiy bosim
deyiladi. Chuqurlik oshgan sayin bu bosimning qiymati ham ortib boradi. Inshootdan uzatiladigan yuklar
zamindagi gruntda qo`shimcha bosimni yuzaga keltiradi. Tabiiy va qo`shimcha bosimlar ta`sirida grunt 
qatlamlarida normal(s) va urinma(t) kuchlanishlar hosil bo`ladi. Normal kuchlanishlar gruntning zichlanishiga, 
urinma kuchlanishlar esa grunt qatlamlarining o`zaro siljishiga sabab bo`lishi mumkin. Ma`lumki, grunt 
zarrachalari tishlashish yoki ishqalanish kuchlari hisobiga bir-biri bilan o`zaro bog`langan. Agar normal va
urinma kuchlanishlar zarrachalar orasidagi bog`lanish kuchlaridan katta bo`lsa, zarrachalarning o`zaro siljishi
yoki surilishi hisobiga deformatsiyalanish (zichlanish yoki siljish) sodir bo`ladi. Deformatsiyalanishi bo`yicha
gruntlar elastiko-plastik jismlar turiga kiradi. Grunt zarrachalari, ularning sirtidagi bog`langan suv va
qamralgan havo elastik deformatsiyalanadi. Plastik (qoldiq) deformatsiyalanish, asosan gruntdagi g`ovaklar
hajmining kamayishi hisobiga sodir bo`ladi. Bunda, g`ovaklardagi suv yoki havo pufakchalari qisman yoki
butunlay siqib chiqarilishi mumkin. Tashqi yuk ta`sirida grunt zarrachalarining o`zaro siljishi, surilishi va
yanada zichroq joylashuvi natijasida ular orasidagi g`ovaklik kamayib, grunt zichlanadi. Inshootdan
uzatiladigan amaldagi bosim qiymatlarida, grunt qattiq zarrachalarining hajmiy deformatsiyalanishi
(zichlanishi) deyarlik sodir bo`lmaydi, shu sababli, gruntning zichlanishi undagi g`ovaklar hajmining kamayishi
hisobiga yuz beradi. Ma`lumki, serg`ovak va siljishga kam qarshilik ko`rsatadigan gruntlar zichlanuvchan
bo`ladi. Gruntlarning zichlanishga moyilligini aniqlashda ular zarrachalari orasidagi bikr bog`lanish kuchining
qiymati ahamiyatlidir. Tarkibida yuqori qiymatli bikr bog`lanish kuchiga ega bo`lgan qoya gruntlari amalda
zichlanmaydi deb qabul qilingan. 

---

•
Gilli va sochiluvchan gruntlarning zichlanishi jarayonida qattiq zarrachalar o`zaro yaqinlashadi, 
natijada zarrachalar orasidagi bog`lanish kuchi oshadi. G`ovaklari suvga to`yingan gruntlar ma`lum
miqdordagi suvning sizib chiqishi hisobiga zichlanadi. Bu esa o`z navbatida, grunt namligining
kamayishiga olib keladi. Tashqi yuk ta`sirida gruntlarning zichlanishi hamma vaqt plastik (qoldiqli) 
deformatsiyalanish shaklida namoyon bo`ladi. Gilli va sochiluvchan gruntlarga xos bo`lgan bu
xususiyat zichlanish qonuniyatiga bo`ysunadi. Gruntlarning zichlanish qonuniyatlarini maxsus asboblar
(odometrlar, stabilometrlar va h.k.) yordamida o`rganish mumkin. 1-rasmda grunt namunasini
odometrda sinash sxemasi ko`rsatilgan. Odometr tsilindrsimon taglikdan, xalqadan va porshendan
tashkil topgan qurilmadir. Odometrda sinaladigan grunt namunasi suvga to`la to`yingan bo`lish kerak.
Gruntdagi suvning, zichlanish jarayonida erkin chiqib ketishi uchun, odometr tagligi va porshenda
maxsus teshikchalar qoldirilgan. Odometr suvli idish ichiga joylashtiriladi. Gruntni zichlanishga sinash
jarayonida, porshen orqali namunada qo`shimcha bosim hosil qiladigan har xil qiymatlardagi kuch
(N) ta`sir ettirilsa, gruntning cho`kishi (S) kuzatiladi. 

---

•
1 – rasm. Grunt namligini odo-
•
metrda sinash sxemasi: 1–taglik; 2 – rasm. Zichlanish egri chizig`i
•
2–xalqa; 3–porshen; 4–suvli idish

---

•
Odometrdagi namuna faqat vertikal yo`nalishda siqilgani uchun, grunt 
g`ovakligining o`zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin:
•
Dn = S/h , (1)
•
bu yerda
h – namunanig boshlang`ich balandligi. Namunadagi qattiq
zarrachalar hajmi sinov jarayonida o`zgarmasdan qoladi. Agar gruntning
boshlangich g`ovaklik koeffitsientini
е
0
bilan belgilasak va (2.7)-ifodadan r
s
= 
r
d
(1+
е
0
) ekanligini nazarda tutsak, (2.6)-ifodaga ko`ra, namunadagi qattiq
zarrachalarning solishtirma hajmi:
•
m = 1/( 1 + e
0
) . (2)
•
(1)- va (2) formulalar nisbati g`ovaklik koeffitsientining o`zgarishini tavsiflaydi, ya`ni:
•
De = (1 + e
0
) S/h.
•
De = e
0
– e bo`lganligi uchun :
•
e = e
0
- (1 + e
0
) S/h. (3)

---

•
Har xil p = N/A (bu yerda A - namunaning ko`ndalang kesim yuzasi) bosimlardagi g`ovaklik
koeffitsientlari asosida qurilgan bog`lanishga kompression (zichlanish) egri chizig`i deyiladi. 
O`zgaruvchan yuklanishning tabiiy p
g
bosimdan inshootni ekspluatatsiya qilish davridagi p
э
bosimgacha bo`lgan oraliqlarida, zichlanish egri chizig`ini shartli ravishda AV to`g`ri chiziq bilan
almashtirish mumkin. Ushbu holda g`ovaklik koeffitsientining o`zgarishi quyidagicha ifodalanadi: 
•
e = e
0
- m
0
p .
(4)
•
Bunda AV to`g`ri chiziq qiyalik burchagining tangensiga teng bo`lgan m
0
kattalik gruntning
siqiluvchanlik koeffitsienti deb ataladi va uning qiymati:
•
m
0
= ( e
1
- e
2
)/( p
э
- p
g
) . (5)
•
(3) –
ва (4) – ifodalarni taqqoslashdan: 
•
m
0 
p = ( 1 + e
0
) S/h
ёки m
0 
/ (1 + e
0 
) = S/( hp ) . (6)-tenglamaning chap qismi m
v
= m
0
/(1 
+ e
0 
) – nisbiy siqiluvchanlik koeffitsienti deyiladi. Gruntni odometrda sinash natijalari bo`yicha
shuningdek, uning deformatsiya modulini ham aniqlash mumkin. Umumlashgan Guk qonuniga
ko`ra, namunaning vertikal yo`nalishdagi nisbiy deformatsiyalanishi (hajmiy siqilish holati uchun):
•
e
z
= p / E - m ( p
x
+ p
y
) / E . (7)

---

•
(6)-ifodaga ko`ra, nisbiy deformatsiyalanish:
•
e
z
= m
v
p . (8)
•
Odometrdagi grunt yonboshga deformatsiyalanmaydi (e
x
= e
y
= 0), shuningdek p
x
= p
y
. Ushbu holda:
•
p
x
= p
y
= m p / ( 1-m ) .
•
p
x
ning bu qiymatini (7)-ifodaga qo`ysak:
•
e
z
= m
v
p = p (1 - 2m
2
/ (1 - m) ) / E . (10)
•
(10)-ifodadan gruntning deformatsiya moduli: 
•
E = b / m
v
(11) 
•
bu yerda b - gruntning yonboshga kengayish (Puasson) koeffitsienti m ga bog`liq bo`lgan o`lchovsiz
parametr:
•
b= (1 - 2m
2
/(1 - m) .
•
«b» parametrning qiymatlarini har xil gruntlar uchun quyidagicha qabul qilish mumkin: yirik bo`lakli gruntlar
uchun b = 0,8; qumlar va qumok tuproqlar uchun b = 0,74; sog` tuproqlar uchun b = 0,62; gil tuproqlar
uchun b = 0,43.

---

•
Gruntlarning suv o`tkazuvchanligi ularning tuzilishiga, g`ovaklarining miqdori, o`lchami va
shakliga, hamda grunt tarkibidagi suvning turi va holatiga bog`liqdir. Suv o`tkazuvchanlikni
o`rganishda filtratsiya va migratsiya xodisalarini bir-biridan farqlash lozim. Suvning grunt 
tanasi bo`ylab mexanik ta`sirlar (tashqi bosim yoki o`zining xususiy og`irligi) natijasida
harakatlanishiga filtratsiya, fizikaviy-kimyoviy tabiatga ega bo`lgan omillar (elektromolekulyar
tortishish kuchlari, osmotik bosim va h.k.) sababli suv molekulalarining siljishiga migratsiya
deyiladi. Gruntlar mexanikasida asosan filtratsiya hodisasi o`rganiladi. Gruntlar o`zlarining
tuzilishiga bog`liq holda suvni g`ovaklari (sochiluvchan va gilli gruntlarda) yoki yoriqlari (qoya
gruntlarda) orqali o`tkazishi mumkin. Meliorativ qurilish uchun sochiluvchan va gilli gruntlarning
suv o`tkazuvchanlik qonuniyatlarini bilish muhimroqdir. Shu sababli, bundan keyin faqat ushbu
gruntlarning xususiyatlari haqida so`z yuritiladi. Tajribalarning ko`rsatishicha, filtratsiya
xodisasida asosan gravitatsion erkin suv qatnashadi va bunda, uning harakatlanishi laminar 
filtratsiya qonuniga bo`ysunadi.

---

•
Sochiluvchan gruntlar uchun ushbu qonunning matematik ifodasi, 1885 yilda frantsuz
olimi Darsi tomonidan quyidagi ko`rinishda taklif etilgan:
•
v
ф
= 
к
ф
i , (12)
•
bu yerda v
ф
– filtratsiya tezligi; 
к
ф
– filtratsiya koeffitsienti; i – gidravlik gradient.
•
(12)-bog`lanishning grafik ko`rinishi 4-rasmdagi 1–chiziq bilan tasvirlangan.
•
Filtratsiya yo`lida suv bosimining yo`qotilishini tavsiflovchi gidravlik gradient 
quyidagi nisbat bo`yicha aniqlanadi:
•
i = D H/L , (13)
•
bunda D H = H
2
- H
1
– naporlarning farqi; L – filtratsiya yo`lining uzunligi.

---

•
3 – rasm. Filtratsiya koeffitsien-
4 – rasm. Filtratsiya
bog`lanishi:
•
tini aniqlovchi qurilma sxemasi
1 – qumlarda; 2 – gilli
gruntlarda

---

•
Darsi formulasidan filtratsiya koeffitsienti:
к
ф
= v
ф
/ i - ya`ni uning miqdori gidravlik gradient birga
teng bo`lgandagi filtratsiya tezligiga teng. Filtratsiya koeffitsienti odatda m/sutka yoki sm/s larda
baholanadi. Uning qiymati har xil gruntlar uchun katta oraliqlarda o`zgaruvchan bo`lib, qumlar uchun
r10-1... r10-4 sm/s; qumoq tuproqlar uchun r10-3... r10-6 sm/s; sog` tuproqlar uchun r10-5... r10-8 
sm/s; gil tuproq uchun r10
-7
... r 10-10 sm/s (bunda r – 1 dan 10 gacha bo`lgan va tajriba asosida
o`rnatiladigan son). Dala sharoitida, filtratsiya koeffitsientini maxsus qazilgan chuqurchalardan suv
o`tkazish yo`li bilan aniqlash mumkin. Laboratoriya (tajriba) ustaxonalarida esa bu koeffitsient Darsi
qurilmasi, Tim asbobi, Kamenskiy quvurchasi, Dolmatov asbobi, Znamenskiy tomonidan taklif etilgan KFZ 
asbobi va boshqalar yordamida o`rganiladi. 3-rasmda filtratsiya koeffitsientini aniqlashda
ishlatiladigan eng oddiy qurilmalardan birining sxemasi ko`rsatilgan. Tajribalarda grunt namunasidan
sizib o`tadigan suvning tezligi, gidravlika va fizikadan ma`lum bo`lgan quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
•
v
ф
= V/(A t) , (14)
•
bu yerda V – sizib o`tgan suv hajmi; A – grunt namunasining filtratsiya yo`nalishiga tik bo`lgan
ko`ndalang kesim yuzasi; t –sizish vaqti. (12)– va (14)–ifodalarni taqqoslashdan, filtratsiya
koeffitsientini aniqlashning tajribalarda keng qo`llaniladigan quyidagi bog`lanishi kelib chiqadi:
к
ф
= V 
/ (A t i) . (15)

---

•
S.A.Roza, B.F.Reltov , E.M.Dibrov va boshqalarning mayda g`ovakli va tuzilishi zich bo`lgan
gilli gruntlar bilan o`tkazgan tajribalari, Darsi qonuniga biroz o`zgartirish kiritish lozimligini
ko`rsatdi. Bunday gruntlarda suv harakati, ma`lum bir boshlangich gradient i
0
ni yengib
o`tgandan so`ng boshlanar ekan. 4-rasmning 2-chizig`i bilan tasvirlangan ushbu
bog`lanishning VS oralig`ida, filtratsiya tezligi tekis harakat qonuniyatiga buysunadi. Shu 
sababli, zich gilli gruntlarning filtratsiya koeffitsientini aniqlash ifodasi:
•
к
ф
= v
ф
/(i - i
0
) = V/(A t (i - i
0
)) . (16)
•
Boshlang`ich gradient kuzatiladigan gruntlardagi filtratsiya jarayonida, erkin suvdan
tashqari, g`ovak bog`langan suv ham qatnashishi mumkin.

---

•
Filtratsiya jarayonida grunt g`ovaklari bo`ylab harakatlanayotgan suv har xil maxalliy qarshiliklarni
yengib o`tadi. Bunda suvning xuddi har xil diametrli quvurlar tizimidan okib o`tishidagi singari, 
filtratsiya yo`li uzunligining oshib borishi bilan, suv sarfi va mos ravishda gidravlik gradient qiymatlari
kamayib boradi. Ushbu xodisani ilk bor o`rgangan N.Ye.Jukovskiy suv tomonidan grunt qattiq
zarrachalariga ko`rsatiladigan gidrodinamik bosim maxalliy qarshiliklar yig`indisiga teng ekanligini
isbotlab berdi. Gidrodinamik bosim quyidagi ifoda bo`yicha aniqlanadi: 
•
p
w
= g
w
i , (17)
•
bu yerda g
w
- suvning solishtirma og`irligi.
•
Suvning solishtirma og`irligi o`zgarmas qiymat bo`lgani uchun, (17)-ifodadan, gidrodinamik bosim
bevosita gidravlik gradientga bog`liq ekanligi ko`rinib turibdi. Agar suv oqmayotgan bo`lsa (i = 0), 
gidrodinamik bosim nolga teng bo`ladi. Gidrodinamik bosim miqdori grunt zarrachalari orasidagi
bog`lanish kuchlaridan katta bo`lsa, zarrachalarning suv bilan asta-sekin siljishi (suffoziya) yoki
filtratsion yuvilish sodir bo`ladi. 

---

•
Gruntlarning suffoziyaga va filtratsion yuvilishga ustivorligini kritik gidravlik gradient (i
cr
) va filtratsiyaning kritik tezligi
(v
ф,,сr
) orqali baholash mumkin. Ularning qiymatlari amaldagi qurilish me`yorlari va qoidalarida (QMQ da) keltirilgan.
Inshootlar ta`sir zonasidagi gruntlarning bo`zilishi yoki ustivorligining yo`qotilishi, asosan ular qismlarining bir-biriga
nisbatan siljishi natijasida sodir bo`ladi. Tug`on tanasi qismlarining siljishi, suv omborlar, daryolar va kanallar
qirg`oqlarining yemirilishi, inshootlarning keskin cho`kishi va shunga o`xshash xodisalar bunga misol bo`la oladi.
Ma`lumki, siljish darajasi grunt qatlamlarida (kesimlarida) hosil bo`ladigan urinma kuchlanishlar miqdoriga bog`liqdir. 
Gruntning qandaydir bir tekisligidagi urinma kuchlanishlar uning siljishga chegaraviy qarshiligi t
с
erishsa, u holda, ushbu
tekislik bo`yicha grunt qismlarining o`zaro siljishi ruy beradi. Gruntlarning siljishga chegaraviy qarshiligini (siljituvchi
urinma kuchlanishlar qiymatini) baholash grunt namunalarini laboratoriya ustaxonasida yoki gruntni bevosita dala
sharoitida sinash orqali amalga oshiriladi. Laboratoriya ustaxonalarida siljish ko`rsatkichlari grunt namunalarini biror
tekislik bo`yicha qirqish (tekis siljitish), uch yo`nalishda siqish, qanotli (parrakli) tsilindrlar yordamida qirqish, shar yoki
konussimon sirtli bikr shtamplarni gruntga botirish va boshqa usullar bilan sinash yordamida o`rnatiladi. 5- rasmda
amaliyotda eng ko`p ishlatiladigan tekislik bo`yicha siljituvchi (qirquvchi) asbobning sxemasi ko`rsatilgan. Sinash
jarayonida, tsilindr shaklidagi grunt namunasi ustiga vertikal N yuk quyiladi. So`ngra, asbobning harakatlanuvchi
xalqasiga pog`onama-pog`ona oshib boruvchi siljituvchi T kuchlar ta`sir ettiriladi. Sinov aniq siljish sodir bo`lgunga
qadar, gorizontal T kuchni oshirib borish hisobiga davom ettiriladi. Tajribalar N kuchning boshqa o`zgarmas
qiymatlarida ham yuqoridagi tartibda kamida uch marta o`tkaziladi. Bunda, har bir sinovdagi gruntni zichlovchi bosim:
•
p = N / A , (18)
•
bu yerda A – siljish tekisligining yuzasi.

---

•
5 – rasm. Gruntlarni tekis qirquvchi qurilma yordamida siljishga sinash:
•
1 – grunt namunasi; 2 – filtr; 3 – taglik; 4 – harakatlanmaydigan xalqa;
•
5 – harakatlanadigan xalqa; 6 – porshen; 7 – siljishni o`lchovchi indikator
•
•
Gruntning siljishga chegaraviy qarshiligi, har bir sinovda o`rnatilgan siljituvchi T
kuchlarni siljish tekisligi yuzasi A ga bo`lib aniqlanadi:
•
t
с
= T/A . (19)
•
Sinov natijalari bo`yicha t
с
= f (p) bog`lanishining grafigi quriladi (6 – rasm).

---

•
Sochiluvchan gruntlarning siljishga qarshiligi. Sof qum, tosh yoki shag`aldan tashkil topgan gruntlarning
mustahkamligi, asosan ularning qattiq zarrachalari orasidagi ichki ishqalanish kuchlariga bog`liqdir. 
Chunki, zarrachalar orasidagi bog`lanish (tishlashish) kuchlari bunday gruntlarda juda kichik va ularning
ta`sirini inobatga olmasa ham bo`ladi. Sochiluvchan gruntlarning mustahkamligi (siljishga qarshiligi) 
asosan ularning g`ovakligiga bog`liqdir. Sof sochiluvchan gruntlar uchun t
с
= f(p) bog`lanishining grafigi
6 – rasm (a) da ko`rsatilgan va uning analitik ko`rinishi quyidagicha:t
с
= p tg j , (20)
•
•
Bu yerda tgj = f – ishqalanish koeffitsienti; j - ichki ishqalanish burchagi. (20)-bog`lanish 1773-yilda 
frantsuz olimi Sh.Kulon tomonidan o`rnatilgan bo`lib, siljishga qarshilik va normal kuchlanishlar orasida
to`g`ri mutanosiblikni tavsiflovchi ushbu bog`lanish Kulon qonuni deb ataladi. Sochiluvchan gruntlarning
tarkibida ko`pincha, chang va gil singari mayda zarrachalar ham mavjud bo`ladi. Bu esa o`z navbatida, 
grunt qattiq zarrachalarining qisman tishlashishiga olib keladi. Agar bunday gruntni sinash natijalari
bo`yicha t
с
= f(p) bog`lanishining grafigi qurilsa, u 6-rasm(b) dagi kabi ko`rinishga ega bo`ladi. Ushbu
bog`lanishni quyidagicha ifodalash mumkin:
•
t
с
= p tg j + 
с
е
, (21)
•
bu yerda
с
е
– zarrachalar orasidagi bog`lanish miqdorini baholovchi solishtirma tishlashish kuchi. 

---

•
6 – rasm. Gruntlarniing siljishga qarshilik bog`lanishlari: a – sof
sochiluvchan gruntlarda; b – chang va gil aralashmali sochiluvchan
gruntlarda; 
с – gilli gruntlarda

---

•
Tajribalarning ko`rsatishicha, zarrachalari kuchsiz bog`langan sochiluvchan gruntlarda se ning qiymati asosan ularning
g`ovakligiga bog`liqdir. Sochiluvchan gruntlarning siljishga qarshiligi ularning namlanish darajasiga bog`liq emas. Gilli
gruntlarning siljishga qarshiligi. Gil, sog` va qumok tuproqlarda mineral qattiq zarrachalar bir biri bilan u yoki bu
darajada o`zaro bog`langan bo`ladi. Bog`lanish kuchlari o`z navbatida, gruntning namligi va zichlanish darajasiga
bog`liqdir. Bunda namlik ta`siri konsistentsiya ko`rsatkichi orqali, zichlanish darajasi esa g`ovaklik koeffitsienti yordamida
hisobga olinadi.Ko`plab o`tkazilgan tajribalarning ko`rsatishicha, gilli gruntlar zarrachalari orasidagi solishtirma tishlashish
kuchining qiymati, zarrachalari kuchsiz bog`langan sochiluvchan gruntlarnikiga qaraganda birmuncha yuqori bo`lib (6-
rasm, 
с), gilli gruntlarning siljishga qarshiligi:
•
t
с
= p tg j + 
с
•
bu yerda
с – gruntning konsistentsiya ko`rsatkichi va g`ovaklik koeffitsientiga bog`liq bo`lgan solishtirma tishlashish kuchi. 
Qattiq zarrachalar massasi ms ning bo`zilmagan tuzilishli namuna hajmi Vs+Vo nisbati grunt skeletining zichligini bildiradi. 
(2) - ifodadan V
s
+V
o
= ( m
s
+ m
w
)/r. Ushbu holda grunt skeletining zichligi:
•
r
d
= m
s
/(V
s
+ V
0
) = m
s
r/m 
s
(1 + m
w
/m
s
) = r/(1 + w). (4)
•
Gruntdagi g`ovaklar hajmining namuna hajmiga nisbati gruntning g`ovakligi deyiladi. 1-rasmdagi shartli sxemaga ko`ra:
•
n = V
0
/ (V
s
+ V
0
) = [ (V
s
+ V
0
) - V
s
] / (V
s
+ V
0
).
•
(1)- va (4)-ifodalardan: V
s 
= m
s
/ r
s
; V
s
+V
0
= m
s
/ r
d
.
•
Hajmlarning ushbu ko`rinishlarini inobatga olib, grunt g`ovakligining r
s
va r
d
larga bog`liq holda aniqlanadigan quyidagi
ifodasini keltirib chiqarish mumkin:
•
n = (r
s
-r
d
)/r
s
.
(5)

---

•
Namunadagi qattiq zarrachalarning solishtirma hajmi quyidagi nisbat bo`yicha aniqlanadi:
m = V
s
/(V
s
+ V
0
)
ёки m = r
d
/r
s
. (6)
•
(5- va (6) - ifodalardan n + m = 1 ekanligi ham kelib chiqadi.
•
Grunt g`ovakligining namunadagi qattiq zarrachalar solishtirma hajmiga nisbati gruntning g`ovaklik koeffitsienti deb ataladi:
•
е = n/m ёки e = (r
s
-r
d
)/r
d
. (7)
•
Gruntning to`la namlanishi (maksimal namligi) g`ovaklarning suvga to`la to`yingan holatini baholaydi:
•
w
e
= n r
w
/(m r
s
)
ёки w
e
= 
е r
w
/r
s
, (8)
•
bu yerda r
w
=1000 kg/m
3
– suvning zichligi.
•
Gruntning suvga to`yinganligi bo`yicha holatini baholashda namlanish darajasi deb ataladigan ko`rsatkich ishlatiladi.
Namlanish darajasi tabiiy namlikning to`la namlanishga bo`lgan nisbati bo`yicha o`rnatiladi:
•
S
r
= w/w
е
= wr
s
/(er
w
). (9)
•
Namlanish darajasining qiymati 0 dan (gruntlarning quruq holatida) 1 gacha (grunt suvga to`la to`yinganda) o`zgarishi mumkin. Bu 
ko`rsatkich 0 dan 0,5 gacha bo`lsa - grunt kam namlangan; 0,5 dan 0,8 gacha bo`lsa – namlangan, 0,8 dan 1 gacha bo`lsa – grunt 
suvga to`yingan deb qaraladi.
•
Gruntning suvga to`la to`yingan holatdagi zichligi quyidagi ifoda bo`yicha aniqlanadi:
•
r
t
= r
d +
n r
w .
(10)
•
Loyihalash ishlarida ko`pincha grunt tarkibiy qismlarining yoki tuzilish holatlarining solishtirma og`irliklari ishlatiladi. Bu ko`rsatkichlar
mos ravishdagi zichliklarni erkin tushish tezlanishi g = 9,81 m/s
2
ga ko`paytirib aniqlanadi. 

---

•
Ushbu ma`lum qoidaga ko`ra: gruntning solishtirma og`irligi g = gr; qattiq zarrachalarining solishtirma og`irligi g
s
= gr
s
; skeletining
solishtirma og`irligi g
d
= gr
d
; gruntning suvga to`la to`yingan holdagi solishtirma og`irligi g
t
= gr
t
; suvning solishtirma og`irligi g
w
= gr
w
.
Suvga to`la to`yingan gruntlarning holatini baholashda, grunt skeletining suvdagi muallaq holatiga mos keladigan solishtirma og`irligi, 
Arximed qonuniga ko`ra quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:
•
g
d,ef
= g
t
- g
w
(11)
•
(11)-ifodani shuningdek, quyidagi ko`rinishlarda ham yozish mumkin:
•
g
d,ef
= (g
s
- g
w
) / (1+e)
ёки g
d,ef
= (g
s
- g
w
) / (1-n) (12)
•
Sochiluvchan gruntlarning holatini baholashda quyidagi formula bo`yicha aniqlanadigan va gruntning zichlanish koeffitsienti deb 
ataladigan ko`rsatkich ham ishlatiladi:
•
I
d
= (e
max
- e) / (e
max
- e
min
) (13)
•
bunda e
max
, e
min
– gruntning sochilgan va zichlangan holatiga mos keladigan eng yuqori va eng kam g`ovaklik koeffitsientlari; e -
grunting tabiiy holatidagi g`ovaklik koeffitsienti. Zichlanish koeffitsientining miqdoriga bog`liq holda sochiluvchan gruntlarning quyidagi
uch xil holati bir-biridan farqlanadi:
•
g`ovak holatdagi gruntlar -------------------- 0 £ I
D
£ 0,33
•
o`rtacha zichlikdagi gruntlar -------------------- 0,33 < I
D
£ 0,67
•
zich holatdagi gruntlar
---------------------- 0,67 < I
D
£ 1
•
Gruntlarning zichlanish darajasi ularning namligiga ham ko`p jihatdan bog`liqdir. O`zgarmas (standart) zichlovchi ta`sirlarda grunt skeleti
zichligining eng katta qiymatiga ega bo`lish imkoniyatini beradigan namlanish gruntning optimal namligi deyiladi. Bu ko`rsatkichning
qiymatlari har bir grunt turi uchun tajribalar yordamida o`rnatiladi. Optimal namlikning qiymatlari mayda zarrachali va changsimon
qumlarda 8...14 %; qumoq tuproqda 9...20 %; sog` tuproqlarda 1..20 %; gil tuproqlarda esa 16...30 % oraliqlarda o`zgaradi.

---

•
Inshootdan uzatiladigan bosimni o`ziga qabul qiladigan grunt qatlami zamin deyiladi. Bunda tabiiy va sun`iy
zaminlar bir-biridan farqlanadi. Agar poydevor ta`sir zonasidagi gruntdan uning tabiiy tuzilishini
o`zgartirmasdan foydalanilsa, u tabiiy zamin bo`ladi. Sun`iy zaminda esa grunt turli usullar bilan zichlanadi
yoki qotiriladi. Ma`lumki, inshootni juda kamdan-kam holda yer sirti bo`ylab joylashtirish mumkin. Chunki, yer
yuzasidagi gruntlar namlik, harorat, shamol, o`simlik dunyosi, inson faoliyati natijalari va shunga o`xshash
omillar ta`sirida o`zlarining shakli va tuzilishini doimiy ravishda o`zgartirib turadi, natijada ularning yuk 
ko`tarish qobiliyati ko`pincha unchalik yetarli bo`lmaydi. Bundan tashqari yer sirti bo`ylab quriladigan
inshootning ustivorligi ham birmuncha kam bo`ladi. Yuqorida bayon etilgan omillar inshootni yer sathidan biroz
quyiroqda joylashtirish zarurligini ko`rsatadi. Inshootni zaminning ishonchli qatlami bilan bog`lovchi uning yer
osti yoki suv ostida joylashadigan qismiga poydevor deyiladi. Poydevor inshootdan tushayotgan yukni o`ziga
qabul qiluvchi va uni zaminga uzatuvchi hamda zaminning ustivorligini ta`minlovchi konstruktsiyadir. Zamin va
poydevorlarni loyihalash va barpo etish bilan insoniyat juda qadim zamonlardan beri shug`ullanib keladi. 
Eramizdan bir necha ming yillar ilgari ham Xitoy, Hindiston, Yunoniston, Arabiston, Markaziy Osiyo va
Yevropaning taraqqiy etgan mamlakatlarida zaminga ko`p yuk uzatuvchi muhtasham bino va inshootlar
barpo etilgan. Misol tariqasida Nil daryosi sohilida bundan 4,5 ming yil avval qurilgan, zaminga 120 N/sm2 
bosim uzatuvchi Xeops piramidasini keltirish mumkin. Zamin va poydevor turlarini tanlash hamda ularni qurish
haqidagi ma`lumotlar eramizdan bir asr ilgari yashab o`tgan rimlik me`mor Vitruviyning «Arxitektura haqida
o`nta kitob» asarida ham yozib qoldirilgan. Agar tarixga nazar tashlasak, O`zbekiston hududida yashagan
xalqlar ham qadimdan ishonchli poydevorlarni qurish bo`yicha katta tajriba va bilimlarga ega bo`lganligiga
guvox bo`lamiz. Bobokolonimiz Abu Rayxon Beruniy o`zining geologiya va qurilishga oid asarlarida zamin
tayyorlash ishlariga jiddiy e`tibor bilan yondoshish zarurligini alohida ta`kidlab o`tgan. Ajdodlarimizning
poydevorsozlik bo`yicha bilim va tajribalari darajasini Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur va ulardan
keyingi davrlarda qurilgan inshootlar misolida ham ko`rish mumkin.

---

•
ADABIYOT
•
1.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. – T., O`zbekiston, 1999.
•
2.Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlash-tirish yo`lida. – T., O`zbekiston, 1999.
•
3.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T., 
O`zbekiston, 1997.
•
QMQ 2.02.01-98. Bino va inshootlar zaminlari. – Toshkent, 1999.
•
5.QMQ 2.01.07-97. Yuklar va ta`sirlar. – Toshkent, 1998.
•
6.Frolov N.N. Proektirovanie osnovaniy i fundamentov gidromeliorativnx soorujeniy. M.: Kolos, 1985.
•
7.Silkin A.M., Frolov N.N. Osnovaniya i fundament. M.: Kolos, 1987.
•
8.Tsitovich N.A. Mexanika gruntov. M.: Stroyizdat, 1983.
•
9.Rasulov X.Z. Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar. T.: O`qituvchi, 1993.
•
10.Ashrabov A.A., Zaytsev Yu.V. Qurilish konstruktsiyalari. T.: O`qituvchi, 1988.
•
11.Dalmatov B.I. Mexanika gruntov, osnovaniya i fundament. M.: Stroyizdat, 1986.
•
12.Pesikov Ye.S. Proektirovanie fundamentov gidrotexnicheskix soorujeniy. T.: TIIIMSX, 1989.
•
13.Gidrotexnicheskie soorujeniya. - http: //WWW. Vozrojderie. ru/gidroteh. htm.
•
1Gidrotexnicheskie soorujeniya. – Stroitelstvo.-http: //vesi. ru/Map/ts/ts. 20Ya NNPS. htm

---