Microsoft Word 04 Kishlok xujaligida investitsion jarayonlar

2. Kredit shakllari. 
Kreditning ikkita asosiy: tijorat va bank krediti shakllari mavjud bo’lib, ular ishtirokchilar 
tarkibi, ssuda ob'ekti, dinamikasi, foiz miqdori va faoliyat yuritish sohalari bo’yicha bir-biridan farq 
qiladi. 
Tijorat krediti deb, faoliyat yuritayotgan bir tadbirkorning, tovar uchun to’lovni kechiktirish 
shaklida, ikkinchi tadbirkorga beradigan kreditiga aytiladi. Tijorat krediti veksel bilan 
rasmiylashtiriladi, uning ob'ekti bo’lib esa tovar kapitali xizmat qiladi. U sanoat kapitali aylanmasiga, 
tovarlarni ishlab chiqarish sohasidan iste'mol sohasiga o’tishiga xizmat ko’rsatadi. Tijorat kreditining 
o’ziga xosligi shundaki, bu yerda ssuda kapitali sanoat kapitali bilan birlashib ketgan. Tijorat 
kreditining maqsadi - tovarlarni sotish va foyda olish jarayonini tezlashtirishdir. Bunday kreditning 
o’lchami sanoat va tovar kapitallarining zaxira kreditlari miqdori bilan chegaralangan bo’ladi. Ushbu 
kapitallarning harakati shartnoma bilan belgilangan bo’ladi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab 
chiqaruvchi tadbirkordan, ushbu vositalarni o’z ishlab chiqarishida iste'mol qiladigan tadbirkorga, yoki 
tovar ishlab chiqaruvchi tadbirkordan, tovarlar savdosi bilan shug`ullanuvchi savdo tashkilotlariga. 
Shuni ham ta'kidlab o’tish lozimki, tijorat kreditining imkoniyatlari cheklangan bo’ladi, chunki 
uni faqatgina tovar ishlab chiqaruvchidan olish mumkin. Tijorat kreditining o’lchami cheklangan va u 
qisqa muddatli bo’ladi, kredit oluvchilar esa aksariyat hollarda uzoq muddatli kreditga muxtoj 
bo’ladilar. 
Tijorat kreditining cheklanganligini bank krediti bilan yo’qqa chiqarish mumkin. Bank krediti 
banklar va boshqa kredit-moliya tashkilotlari tomonidan pul ssudasi ko’rinishida taqdim etiladi. Bank 
kreditining ob'ekti bo’lib, ishlab chiqarishdan ozod etilgan pul kapitali xizmat qiladi. Bu yerda ssuda 
shartnomasi oldi-sotdi shartnomasiga bog`liq emas. Qarz oluvchi sifatida xo’jalik, korxona, davlat, 
xususiy sektor bo’ladigan bo’lsa, kreditor (kredit beruvchi) sifatida esa barcha kredit-moliya 
tashkilotlari xizmat qilishi mumkin. Kreditorning maqsadi foiz ko’rinishida daromadga ega bo’lishdir. 
Kredit qaytarilish, muddatlilik va foiz to’lash shartlarida beriladi. 
Yuqorida ta'kidlanganidek, bank krediti tijorat krediti chegarasidan chiqib ketadi, chunki u 
yo’nalish, muddat va kredit summasi bilan chegaralanmagan.Tijorat krediti faqatgina tovar 
aylanmasiga xizmat ko’rsatsa, bank krediti - aholi barcha qatlamlarining pul daromadlari va 
jamg`armalarini kapitalga aylantirgan holda, kapital jamg`arishda ham ishtirok etadi. 
Bank va tijorat kreditlarining dinamikasi ham turlicha. Tijorat kreditining hajmi ishlab chiqarish 
va tovar aylanmasining o’sishiga to’g`ri proporsional tarzda bog`liqdir. Sanoat o’sishi ro’y bergan 
davrda tijorat kreditiga bo’lgan talab va taklif ham oshib boradi, va aksincha. Inqiroz davrida tovar 
ishlab chiqarish va sotish hajmi keskin pasayadi, qarzlarni to’lash uchun esa bank kreditiga bo’lgan 
talab oshib boradi. Iqtisodiy o’sish ro’y berayotganda ham bank kreditiga bo’lgan talab o’sishini 
ta'kidlashimiz mumkin. Shunday qilib bank kreditining ikkilangan xarakteriga guvoh bo’lamiz, undan 

---

118 
bir tomondan mavjud kapitalni o’stirish uchun, ikkinchi tomondan - qarzlarni qoplash uchun 
foydalaniladi. 
Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan, kapital aylanmasini yanada tezlashtiruvchi va, 
kreditga yangi funksiyalarni bergan holda, uning ahamiyatini yanada oshiruvchi kreditning yangi 
shakllari paydo bo’lmoqda. Bunday shakllardan biri sifatida iste'mol krediti xizmat qiladi. Iste'mol 
krediti tijorat (to’lovni kechiktirish imkonini bergan holda tovar sotish) va bank (iste'mol maqsadlariga 
ssudalar berish) krediti shaklida bo’lishi mumkin. Iste'mol kreditining ob'ekti sifatida odatda uzoq 
muddat iste'mol qilinadigan tovarlar (mebel, traktorlar, muzlatgichlar, avtomobillar va h.) va turli xil 
xizmatlar e'tirof etilishi mumkin. Bunda banklar do’konlar tomoniga sotilgan tovar narxini to’liq 
to’laydilar, iste'molchi esa bank ssudasini ma'lum muddat ichida qoplash majburiyatini oladi. Shuni 
ham ta'kidlash joizki, rivojlangan davlatlarda, iste'mol krediti aholi turmush tarzining ajralmas qismiga 
aylanib qolgan. 
So’nggi vaqtda lizing katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Lizing - ishlab chiqarish uchun 
mo’ljallangan mashina, uskuna, qurilma va inshootlarning uzoq muddatli ijarasidir. Lizing bo’yicha 
qarz bir necha yil davomida ketma-ket to’lanib boriladi. Lizing o’z ustunliklariga ega bo’lib, ularning 
asosiysi qimmat uskunani xarid qilish uchun katta mablag`ga ega bo’lish shart emas. Ushbu 
bosqichdagi barcha xarajatlarni lizing kompaniyasi qoplaydi. Lizingni tor ma'nodagi bank operatsiyasi 
deb aytib bo’lmaydi. U moliyalashtirishning bank shakliga juda yaqin bo’lib, savdo-sanoat korxonalari 
tomonidan qo’shimcha operatsiya sifatida amalga oshirilishi mumkin. Ammo, birinchi navbatda, lizing 
bilan maxsus tuzilgan lizing kompaniyalari shug`ullanadi. 
Ob'ektni foydalanish uchun olganda lizing oluvchi mulkchilik huquqi bilan bog`liq 
majburiyatlarni o’z bo’yniga oladi, ammo ob'ektning egasi bo’lib lizing beruvchi xizmat qiladi. Bunda 
lizing ob'ektining yo’qolishi yoki undan foydalanish mumkin bo’lmay qolishi, lizing oluvchini qarzni 
qoplash majburiyatidan ozod etmaydi. Shuni ham alohida ta'kidlash lozimki, ijaradan farqli ravishda, 
lizing oluvchi ob'ektdan foydalanish uchun oylik to’lov to’lamasdan, balki amortizatsion 
ajratmalarning to’liq summasini to’laydi. 
So’nggi vaqtda ipoteka krediti keng tarqalmoqda. Ipoteka krediti - bu ko’chmas mulk kafolat 
ta'minotiga beriladigan uzoq muddatli ssudalardir. 
Hozirgi kunda butun iqtisodiy tizimning normal faoliyat yuritishi uchun davlat va xalqaro 
kreditlar katta ahamiyatga ega. Davlat krediti deb, davlat, mahalliy hokimiyat organlari fuqarolar va 
yuridik shaxslarga nisbatan qarz oluvchi yoki kreditor rolini o’ynaydigan kredit munosabatlarining 
yig`indisiga aytiladi. 
Davlat krediti sohasida markaziy hukumat va mahalliy hokimiyat organlari, odatda, byudjet 
defitsitini qoplash uchun pul mablag`larini jalb qilgan holda, qarz oluvchi rolini o’ynaydilar. Pul 
mablag`larini jalb qilishning asosiy shakli sifatida davlat obligatsiyalari va boshqa turdagi qimmatli 
qog`ozlarini chiqarish xizmat qiladi. Obligatsiyani sotib olgan, bo’sh pul mablag`iga ega shaxslar, 
davlat kreditorlari bo’lib sanaladilar. Bank kreditidan farqli ravishda, kreditor bo’lib faqatgina banklar 
emas, balki sug`urta kompaniyalari, korxonalar va hattoki xususiy shaxslar ham bo’lishi mumkin. 
Shuni ta'kidlash joizki, rivojlangan mamlakatlardagi sug`urta kompaniyalari operatsiyalarining 
yarmini, qimmatli qog`ozlarni sotib olish tashkil etadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, davlat krediti 
xususiydan pul mablag`larini taqdim etish shakli va shartnoma ishtirokchilari bilan farq qiladi. 
Qaytarish, muddatlilik va foizlarni to’lash shartlarida valyuta va tovar resurslarini taqdim etish 
bilan bog`liq bo’lgan, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi kapital harakati, xalqaro kredit deb 
aytiladi. Kreditorlar va qarz oluvchilar sifatida banklar, korxonalar, davlatlar, xalqaro va mintaqaviy 
tashkilotlar xizmat qilishi mumkin. 
Xalqaro kredit shakllarini, kredit munosabatlarining ayrim tomonlarini tavsiflovchi, asosiy 
belgilar bo’yicha turkumlashtirish mumkin. 
Muddat bo’yicha xalqaro kreditlar qisqa muddatli - 1 yilgacha, o’rta muddatli - 1 yildan 5 
yilgacha va uzoq muddatli - 5 yildan yuqori, kreditlarga bo’linadi. 
Maqsadi bo’yicha xalqaro kredit quyidagilarga ajratiladi tashqi savdo va xizmat ko’rsatish bilan 
bog`liq tijorat krediti; boshqa maqsadlar, shu jumladan qarzlarni qoplash, investitsiyalar va qimmatli 

---

119 
qog`ozlarni sotib olishda foydalaniladigan moliyaviy kredit; kapital, tovar va xizmatlarni chiqarishning 
aralash shakllari uchun mo’ljallangan oraliq kreditlar.
Xalqaro kredit quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
- maksimal foydaga erishish uchun, qayta ishlab chiqarishning uzluksiz jarayonini ta'minlash 
maqsadida mamlakatlar o’rtasida ssuda kapitallarini qayta taqsimlash; 
- naqdsiz to’lovlar rivojlanishi natijasida xalqaro hisob-kitoblar sohasidagi muomala xarajatlarini 
tejash; 
- kapital mujassamlanishi va markazlashuvini tezlashtirish. 
Shuningdek, xalqaro kredit, individual jamg`arish chegaralarini ochgan holda, yangi firmalarni 
tashkil etishga ko’maklashadi. Umumlashtirgan holda aytganda, xalqaro kredit, kreditning boshqa 
shakllari bajargan funksiyalarni xalqaro miqyosda amalga oshiradi.