Microsoft Word 1-lekciya doc

Birinshi gonotsitlerdin` migratsiyası. Ba`rinende burın gonotsitler jınıs bezleri salınaman 
degenshe sol jınıs bezleri salınatug`ın orıng`a barıp jetiwi kerek. Geypara wakıtları gonotsitler 
amniot embrionının` zarodıshtan tıs bo`limine jınıs bezinen uzaqqa salınadı yamasa gidroidlıq 
poliplerde koloniyanın` qa`legen bo`limine baradı. 
Qa`dimgishe birinshi gonotsitler, sonday-aq rezervlik interstitsiallıq tiptegi kletkalar 
o`zinshe ha`reketleniwge uqıplı. Biraq interstitsiallıq kletkalar jolının` ayrım bo`limleri ha`reketsiz 
gastrallıq quwıslıqta suw ag`ımı menen, al tawıq zarodıshının` gonotsitleri embrionallıq qan 
tu`tikleri - qan ag`ısı menen ha`reketlenedi. Solay etip tawıq zarodıshı gonotsitleri keleshektegi o`z 
ornına jınıs bezleri diywalı arqalı jılısıp kiredi. Bul da`wirde bezler baslang`ıshı bo`lip 
shıg`aratug`ın ximiyalıq zat mukoplisaxaridlerdin` o`zine tartıwı menen ha`reketi iske asadı. Bul 
jerde xemotaksis qublısı arqalı kletka joqarıg`a ximiyalıq zatqa qarap ha`reketlenedi. Bunday 
qubılıs spermatozoidlardıda ha`reketlendiredi.
Birinshi gonotsitler da`wirinde atalıq ha`m analıq jınıs kletkaların ayırıp bolmaydı. 
Bulardın` ayırmashılıg`ı jınıs bezlerine kirgennen keyin belgili boladı. Jınıstın` genetikalıq 

---

9 
determinatsiyası ha`mme waqıt turaqlı ha`m birotala emes ayrım hawanlarda jınıs garmonlardın` 
ta`sirinde aldın anıqlang`an bolıwı mu`mkin.
 
6. Atalıq jınıs bezleri ha`m spermatogenezdin` izbe-iz rauajlanıw basqıshları 
 
Haywanlarda jınısıy kletkalar ma`yeklikte - ma`yek kletkaları, tuqımlıqta - spermatozoidlar 
jetilisedi. 
Jınıslıq kletkalar (gametalar) du`zilisi, quramı ha`m o`lshemi menen somatikalıq 
kletkalardan keskin parq qıladı. 
Tuqımlıq jup organ bolıp, bul to`menen qurılıslı haywanlarda dene-quwıslıg`ında bolıp, al 
joqarı du`zilistegi haywanlarda belgili organ qaltashada jaylasqan.
Solay etip jınıs kletkaları arnawlı organ jınıs bezlerinde rawajlanadı. 
Tuqımlıqlar dene quwıslıg`ında bolg`anda vitserallıq qabat qatlamı menen jabılg`an boladı. 
Olar tuqımlıqtın` ko`p iyilgen mayısqaq jipsheli tutastırıwshı toqımalıq qabıg`ı menen tıg`ız 
birigedi. Bul qabıqtan organnın` ishine redial ayırıwshı diywallar kirip, olar tuqımlıqtan iyilip 
oyılg`an jerine kelip onın` o`simshesi tuqımlıqka kelip turadı. Ishki basım kwsheygende beloklıq 
qabıq sozılıp onın` tuqımlıq suyıqlıg`ı o`simshege ag`adı. Tuqımlıq iyrek, tuqımlıq tu`tikshelerinen 
turıp, olar tuyıq baslanıp ha`m oy ta`repkes baratug`ın ulıwma tu`tikke birigedi, al keyin tuqım alıp 
ju`riwshi tu`tigine birigedi. Har bir tu`tikshe tutastırıwshı toqımalıq qabat penen jabılg`an. 
Tu`tiksheler arasında jumsak tutastırwshı toqımalar jatadı ha`m onda qan ıdısları, nervler 
boladı. 
Tuqımlıq tu`tiksheleri diywalı bir-biri menen aralasqan jınıs ha`m somatikalıq kletkalardan 
turadı. Kletkalardın` keyingi qa`liplesiwi na`tiyjesinde jınıs kletkalarınan spermatogoniyalıq 
epiteliya, al somatikalıqtan follikulyarlıq Sertoli kletkaları payda boladı ha`m iyrek tu`tikshelerdin` 
tegisligi diywalında spermatogenez protsessii o`tedi. Spermatogeniya kletkaları bir qansha mayda 
bolıp tu`tikshelerdin` periferiyasında toplanadı. 
Bir qansha waqıtlardan keyin spermatogeniya kletkaları mitoz bo`liniw uqıplılıg`ın jog`altıp 
1-ta`rtiptegi o`siw stadiyasına o`tedi. Olar u`lken bolıp tu`tikshe diywalında bir qansha oraylıq 
jag`dayda jatadı. Bunnan keyin pisiw stadiyası yamasa meyoz bo`liniw boladı. Iyrek 
tu`tikshelerdin` ishki diywalında spermatidalar bir neshe qabat bolıp turadı. Bular 
spermatotsitlerden kishi bolıp yadrosının` bir qansha ashıq bolıwı menen ayrıladı. 
Spermatidalar spermatozoidlarg`a aylanıw protsessinde follikulyarlıq kletkalardın` 
tsitoplazmasın o`zine tartıp tu`tik quwıslıg`ına qarap du`mpeksheler payda bola baslaydı ha`m 
ishindegi spermatozoidları menen ol masakka usag`an tulg`anı payda etedi. 
Spermatogenez qubılısı gipofizdin` fallikulastimullawshı garmonı menen iske asadı. Jınıs 
bezlerin gipofizdin` lyutenizatsiyalawshı garmonları stimullaydı. Eger gipofizi alıng`an 
haywanlarg`a fallikulanı stimullawshı garmondı jibersek spermatogenez qayta tiklenedi. 
Tuqımlıqtın` o`simshesine tuqımlıq suyıqlıg`ı toplanıp sekretsiyalıq bo`liniw ha`m sorılıw 
protsessleri boladı.
O`simshe shıg`arıwshı jin`ishke tu`tikshelerden du`zilgen. Bunın` diywalında epiteliya 
ha`m tutastırıwshı toqıma qabatları boladı. Biraq epiteliya kletkaları o`simsheli bolıp onın` lipidleri 
boladı, al basqa kirpiksheleri joqarı tu`tikshe quwıslıg`ına tamshı ta`rizli sekretti bo`lip shıg`aradı.
Bul kletkalar qattı deneshelerdi tutıwg`a uqıplı. Alıp shıg`arıwshı tu`tiksheler o`simshe 
tu`tigine birigedi. 
Tuqımlıqqa qarag`anda o`simshede qan ıdısları az, al limfatikalıq ıdıslar ko`p. Tuqım alıp 
ju`riwshi tu`tiktin` ag`ımı silekeyli bolıp kirpikshesiz epiteliya menen jabılg`an. Agımnın` distallıq 
(quwıslıqtan uzaqlasqan bo`limi erkektin` jınıs organının qosımsha bezi bolıp esaplanadı, ha`m 
onın` sekreti spermatozoidlar ushın awkatlıq ortalıq boladı. Bulshıq et qabıg`ı ishki saqıyna ta`rizli, 
sırtqı uzınsha tegis bulshıq et jipshelerinen turadı. Bul jipshelerdin` reflektorlıq qısqarıwı 
na`tiyjesinde izbe-iz qısqarıw bolıp sekret ag`ım ıdısına shıg`ıp sperma menen tez aralasadı.
Ha`reketke keltiriwshi nerv aqırları, qan ıdısları ha`m bulshıq et u`stine, al seziwshi nervler 
silekeyli bulshıq et qabıqları ha`m ıdıslar u`stinde shaqalanıp jatqan boladı. 

---

10 
Erkektin` jınıs organı tuqım shıg`aratwg`ın tu`tigi tiykarında qosımsha bezler ornalasıp, bul 
tuqımlıqtın` kuwıqshaları ha`m qısqarıwshı bezleri. Bul bezler menen bo`lingen sekretler 
o`simshede uzaq bolg`an spermatozoidlardın` xa`reketlerin tezletedi ha`m analıq jınıs jolındag`ı 
qıshqıl ortalıqtı neytrallaydı. Tuqımlıqtın` duzilis xızmetlik birligi tuqımlıq tu`tiksheleri bolıp bir-
biri menen birigedi ha`m su`t emiziwshilerde spermatogeniyalar uzınına ornalasadı. Olar nervler, 
awqatlandırıwshı qan ıdısları bar, tutastırıwshı toqıma menen qorshalg`an boladı. Ha`r bir 
iyreklengen tuqımlıq nayları spermatogenlik epiteliyadan turıp bulardın` quramına joqarı 
follikulyarlıq ha`m olardı qorshag`an tu`rli rawajlanıw stadiyasındag`ı jınıs kletkaları kiredi. 
Ha`r bir oram tuqmılıq tu`tikshelerin orawshı ha`m ayırıp turıwshı tutastırıwshı toqıma 
qabıg`ı menen qaplanıp tu`rli bo`limlerge bo`linip turadı. Jınıs kletkaları arnawlı organ jınıs 
bezlerinde rawajlanadı. 
Limfatikalıq sistema qan alıp ju`riwshi sistemanın` tuyıq emes bo`limi bolıp, o`zinde tu`ssiz 
limfanı, aq qan da`neshelerin alıp ju`redi. Spermatozoidlar tuqmılıqta, al ma`yek kletkaları 
ma`yeklikte rawajlanadı. Spermatozoitlar erkektin` jınısıy pisiwinin` barlıq da`wirlerinde 
ko`beyedi. 
Spermatogenez protsessii birinshi jınıs kletkası spermatogeniyalardan baslanıp 4 da`wirge 
bo`linedi: 1. Ko`beyiw da`wiri. 2.O`siw da`wiri. 3.Pisip jetilisiw da`wiri. 4.Formalanıw da`wiri. 
Spermatogenezdin` birinshi da`wirinde spermatogeniya kletkaları kariokenez jolı menen 
bo`linip ko`beyedi. 
Spermatogenezdin` rawajlanıw tsiklına spermatogenez delinedi (sperm-tuqım, genesis-
rawajlanıw). 
Ekinshi da`wirinde spermatogeniya kletkaları o`sedi ha`m 4-120 ha`m onnanda 
ko`birekma`rtebe ulkeyedi, o`sedi so`ytip 1 ta`rtiptegi spermatotsit payda boladı, xromosomalar 
jaqınlasıp eki eselenedi yamasa 4 ke ko`beyedi. 
U`shinshi pisiw dwirinde spermatotsitler eki ret bo`linedi. Bunın` birinshi bo`liniwi 
reduktsion reducopeducera - keyingi qaytıw yamasa kishireyiw yamasa meyoz, al ekinshi akvatsion 
yamasa qa`dimgi mitoz menen bo`liniw bolıp esaplanadı. Bul eki bo`liniw retlesip, yadroda u`lken 
quramalı o`zgeris boladı. 
Meyozdan yamasa reduktsion bo`liniwden keyin 1-ta`rtiptegi spermatotsitler II-ta`rtiptegi 
eki spermatotsitlarg`a, al ekinshi ekvatsion bo`liniwden keyin II ta`rtiptegi spermatotsitten tag`ı eki 
spermatidalar payda boladı.
Bularda follikulyarlıq kletkalarg`a usag`an awqatlandırıwshı - sertoli kletkaları bolıp, onın` 
u`stinde jas spermatoidlar otıradı. 
To`rtinshi formalanıw yamasa qa`liplesiw da`wirinde:
1. Spermatidalar spermiyag`a yamasa spermatozoitlarg`a aylanıp yadro suwın jog`altadı 
ha`m tıg`ızlanadı. Xromatin tıg`ızlanıp ha`m sintetikalıq ha`llengen boladı.
2. Tsentrosoma kletkanın` aqırında yadrog`a jaqın proksimal ha`m ekinshisi keyinirek distal 
tsentriol ko`sherlik sabaqshag`a aylanıp onda mitoxondriyalar ha`m bir tsentroldan turadı.
3. Distal tsentroldan qamshı o`se baslaydı. Spermatozoidtın` submikroskopiyalıq du`zilisi 
qamshı sıyaqlı bolıp 10 jup nayshalardan turadı. Kletka orgenellalarının` jaylasıwı o`tip. Apparat 
Goldji tıg`ızlanıp qalpaqshag`a jaqın jaylasqan yadrog`a jabısıp akroblastı yamasa akrosomdı 
payda etedi, bul kletkanın` apikal aqırında tuqımlanıw uaqtında arnawlı fermenent-gialurondozanı 
bo`lip shıg`aradı, bul tuqımlanıw protsessine mu`mkinshilik beredi. Do`n`gelek qurtlardın`, shayan 
ta`rizlilerdin` spermatozoidlarında qamıshılar bolmaydı. 
4. Solay etip qa`liplesken spermatozoid tsitoplazma, mitoxondriya, bas, moyın, dene, quyrıq 
bo`limlerinen turıp, adamda 60-70 mkm, al ten`iz kirpisinde 40 mkm, ayrım nasekomalarda 12 mm 
ge deyin baradı. 
Spermatozoidlarda auqatlıq zat az bolıp ha`reketshil bolıp tez o`ledi, mısalı: forelde 
spermatozoidı 30 sekundta, kolyuchkada 30-45 minutta suwg`a tu`skennen keyin o`ledi. 
Omırtqalılarda spermatozoidlar analıq jınıs jollarında qoyda 30-36 saatdan keyin, sıyırda 25-30, 
qoyanda 8-12 saatlarda, adamda 5-8 kunnen keyin, tauıqta 30-40 ku`nnen keyin o`ledi. 

---

11 
Spermatogenez protsessi pitgennen keyin bir spermatogoniyadan to`rt spermatozoidlar 
payda bolıp, onın` 50% bir, al 50% ekiinshi tuqım quwıwshılıq o`zgesheligine iye. Bulardın` 
ha`reketi oraylıq ko`sherlik oq sabaqshasının` qısqarıwı menen bolıp bir qansha tez ha`reketi rN 7,6 
ha`m 30-35
0
S da boladı.