Microsoft Word 5-mavzu korxonaning aylanma mablag\222lari reja

Aylanma mablag’lar 
Aylanma fondlar 
Muomala fondlari 
Is
h
la
b
c
h
iq
ar
is
h
z
ax
ir
al
ar
i 
(x
o
m
-a
sh
y
o
v
a 
m
at
er
ia
ll
ar
, 
y
o
rd
am
ch
i 
m
at
er
ia
ll
ar
, 
y
o
q
il
g
’i
, 
e’
ti
y
o
t 
q
is
m
la
r,
a
rz
o
n
v
a 
te
z 
es
k
ir
ad
ig
an
b
u
y
u
m
la
r 
T
u
g
al
la
n
m
ag
an
i
sh
la
b
c
h
iы
ar
is
h
K
el
as
i 
d
av
r 
x
ar
aj
at
la
ri
O
m
b
o
rd
ag
i 
ta
y
y
o
r 
m
a’
su
lo
tl
ar
X
ar
id
o
rg
a 
jщ
n
at
il
g
an
, 
le
k
in
tщ
la
n
m
ag
an
m
a’
su
lo
tl
ar
P
u
l 
m
ab
la
ь
la
ri
Х
is
o
b
-k
it
o
b
d
ag
i 
m
ab
la
ь
la
r 
Me’yorlashtiriladigan 
Me’yorlashtirilmaydigan 

---

mehnat iqtisodini ham keltirib chiqaradi: ish kuchining materiallarni jo’natish, 
yuklash va tushirish, saqlash bilan bog’liq nisbiy harajatlarini qisqartiradi. 
- Moddiy resurslar iqtisodi sanoat mahsulotni tannarxini kamaytirishga xizmat 
qiladi. Hozirgi vaqtda moddiy harajatlar hissasiga ishlab chiqarish harajatlarining 
3/4 to’g’ri keladi. Keyinchalik, fan – texnika taraqqiyoti natijasida mahsulot ishlab 
chiqarish umumiy harajatlarida buyumlashgan mehnat ulushi oshib boradi, 
demakki, mehnat predmetlari va mehnat vositalaridan foydalanishni yaxshilash 
ishlab chiqarishning ijtimoiy harajatlarini tejashning asosiy 
Mahsulot tannarxini kamaytirishga katta taosir etish bilan bir qatorda moddiy 
resurslarni tejash korxonaning moliyaviy holatiga ham ijobiy taosir ko’rsatadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.2-chizma. Aylanma fondlar tarkibi 
5.2. Aylanma mablag’lardan oqilona foydalanish 
Bozor munosabatlariga o’tish soitida bir korxona oldida turgan asosiy 
masalalardan biri – moddiy resurslarni tejash hisoblanadi. CHunki ular foydaning 
o’sishiga bevosita bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish harajatlarining asosiy qismini 
tashkil etadi. Bozor munosabatlari soitida foyda – korxona faoliyatini ta’minlovchi 
asosiy manbadir.
Moddiy resurslarni tejash yo’llari va manbalari farqlanadi. 
Tejash manbalari unga nima hisobiga erishish mumkinligini birdirsa, tejash 
yo’llari yoki yo’nalishlari esa qanday qilib, qanday tadbirlar hisobiga iqtisodga 
erishish mumkinligini ko’rsatadi. 
Aylanma fondlar (100 %) 
Ishlab chiqarish zaxiralarida (70%) 
Ishlab chiqarish jarayonida (30%) 
X
o
m
-a
sh
y
o
v
a 
as
o
si
y
m
at
er
ia
ll
ar
(2
8
%
)
S
o
ti
b
o
li
n
g
an
y
ar
im
t
ay
y
o
r 
m
a’
su
lo
tl
ar
(
1
0
%
) 
Y
o
rd
am
ch
i 
m
at
er
ia
ll
ar
(
8
%
) 
Y
o
q
il
o
i 
v
a 
el
ek
tr
en
er
g
iy
a 
(4
%
) 
Jo
ri
y
t
ao
m
ir
la
sh
u
ch
u
n
e
’t
iy
o
t 
ы
is
m
la
r 
(3
%
) 
T
ar
a 
v
a 
ta
ra
m
at
er
ia
ll
ar
i 
(3
%
)
A
rz
o
n
v
a 
te
z 
es
k
ir
u
v
ch
i 
b
u
y
u
m
la
r 
(1
4
%
) 
T
u
g
al
la
n
m
ag
an
is
h
la
b
c
h
iы
ar
is
h
(1
9
%
)
O
zi
d
a 
is
h
la
b
ch
iы
ar
g
an
y
ar
im
ta
y
y
o
r 
m
a’
su
lo
tl
ar
(
6
%
) 
K
el
as
i 
d
av
r 
x
ar
aj
at
la
ri
(
5
%
) 

---

 Har qanday korxonada moddiy resurslarni iqtisod qilish rezervlari mavjud. 
Rezervlar bu korxonadagi moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash borasida 
korxonada mavjud, lekin ham foydalanilmagan imkoniyatlardir.
Moddiy resurslarni tejash rezervlaridan foydalanish nuqtai nazaridan, ular 3 
guruhga bo’linadi: 
- Milliy iqtisodiyot bo’yicha rezervlar; 
- umumsanoat va tarmoqlararo rezervlar 
- ichki ishlab chiqarish rezervlari (tsexlararo, zavodlar va tarmoqlar); 
Umumsanoat va tarmoqlararo rezervlar – bu shunday rezervlarki, sanoatning 
yetakchi tarmoqlari (qora metallurgiya, mashinasozlik, kimyo sanoati) bilan 
iqtisodiy ishlab chiqarishni ratsional munosabatlarini o’rnatish bilan bog’liqdir. 
Ushbu rezervlar iqtisodiy rayonlar va sanoatning alohida tarmoqlarining 
rivojlanish xususiyatlarini qamrab oladi. Ularning eng muhimlari xalq xo’jaligi 
ahamiyatiga ega. SHu bilan birga, ularni amaliyotga joriy etish ko’lamlari 
chegaralangan bo’lib, asosan o’zaro bog’liq tarmoqlarga yoki yirik sanoat va ishlab 
chiqarish hududiy komplekslarga tarqaladi. 
Umumsanoat va tarmoqlararo rezervlarga quyidagilar kiradi: foydali 
qazilmalarni qayta ishlashga eng yangi samarali usul va tizimlarini joriy etish, 
ularni qazib olishda ilg’or texnologiyalardan foydalanish, mineral xom-ashyoga 
to’liq va kompleks qayta ishlov berishni taominlash, sanoatni ixtisoslashtirish, 
kooperatsiya va turli mulkchilik shakllaridagi korxonalarni barpo qilish va 
rivojlantirish, xalq xo’jaligi va isteomolchi tarmoqlarda moddiy resurslarni tajash 
vazifalarini bajarish maqsadida ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi xom-ashyo va 
konstruktiv materiallar sifatini oshirish, samaraliroq xom ashyo va materiallar 
ishlab chiqarish va boshqalar. 
Ichki ishlab chiqarish rezervlariga texnika, texnologiya va ishlab chiqarish 
jarayonini tashkil etish bilan bevosita bog’liq bo’lgan moddiy resurslardan yaxshi 
foydalanish, mahsulotni takomillashgan turlari va modellarini yaratish, sanoatning 
aniq tarmoqlari mahsuloti sifatini oshirish imkoniyatlari kiradi. 
Hozirgi fan – texnika revolyutsiyasi davrida milliy iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlarida fan – texnika taraqqiyotini jadallashtirishda akatlantiruvchi omil kuch 
bo’lib jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish hisoblanadi. Bu esa ko’p 
hollarda sanoat mahsulotining material sig’imini pasaytirish uchun imkoniyat 
yaratuvchi fan bilan ishlab chiqarish o’rtasidagi organik birlashuv jarayonidan 
kelib chiqadi. 
Ishlab chiqarishda resurslarni tejash rezervlarini qo’llashning asosiy 
yo’nalishlari harakteriga ko’ra ishlab chiqarish-texnik va tashkiliy – iqtisodiy 
yo’nalishlariga bo’linadi. 
Ishlab chiqarish-texnik yo’nalishlarga xom-ashyoni ishlab chiqarish 
isteomoli uchun sifatli tayyorlab berish bilan bog’liq tadbirlar, shuningdek, 
mashina, jixozlar va mahsulotlar loyihalashtirishni takomillashtirish, xom-ashyo va 
yoqilg’idan tejamli foydalanish, yangi texnika va ilg’or texnologiya joriy etish 
kabilar kiradi. 
Xom-ashyoga 
birlamchi 
ishlov 
berish 
tarmoqlarida 
xom-ashyo 
tejamkorligiga erishish uchun birinchi navbatda xom-ashyoga dastlabki ishlov 

---

berish tarbirlari o’tkaziladi. Xom-ashyoni tayyorlash usullariga: koks sanoati 
uchun ko’mir, qora va rangli metallurgiya uchun esa rudalar bilan boyitish, yengil 
sanoatda - paxtani standartlash va tozalash, yog’ochga ishlov berish sanoati uchun 
- daraxt po’stloqlarini quritish kabilarni misol qilib keltirishimiz mumkin. 
Sanoatning ishlov beruvchi tarmoqlarida, yaoni materiali to’rtburchak yuza 
shakliga ega bo’lgan tikuvchilik, payabzal, mashinasozlik tarmoqlarida materiallar 
iqtisodi bichishning ratsional sxemalaridan foydalanish orqali erishiladiki, ular list 
yuzasidan iloji boricha to’laroq foydalanish imkoniyatini beradi.
Ushbu masalalarni joriy etishda iqtisodiy – matematik uslublar va elektron 
hisoblash mashinalari keng qo’llaniladiki, natijada bichishning eng optimal 
sxemalari ishlab chiqiladi. 
Fan – texnika taraqqiyoti soitida sanoatning barcha tarmoqlarida mahalliy va 
ikkilamchi xom-ashyo va materiallar, yoqilg’i – energetika resurslaridan maksimal 
foydalanish katta iqtisodiy samara beradi. Ushbu muammo zamonaviy soitlarda 
ayniqsa dolzarbdir. SHuning uchun metall chiqindisi shakllanadigan va metall 
mahsulotlari isteomol qili-nadigan joylarda kichik quvvatli metallurgiya 
zavodlarini qurish katta real iqtisodiyot amiyatiga egaki, bu transport harajatlarini 
kamaytirish imkoniyatini beradi. Ushbu masalaning ahamiyati shundan iboratki, 
ishlab chiqaruvchi korxonalar va isteomolchi korxonalar orasida to’g’ridan – 
to’g’ri uzoq muddatli aloqalar o’rnatish uchun keng soitlar yaratiladi. 
Moddiy resurslar iqtisodining tashkiliy – iqtisodiy yo’nalishlariga 
quyidagilar kiradi: sanoat mahsuloti material sig’imini meoyorlashtirish va 
rejalashtirish darajasini oshirish, moddiy resurslar sarfining texnik jihatdan 
asoslangan meoyorlarini ishlab chiqish va joriy etish; shuningdek, rivojlanishning 
tezlashishini ta’minlovchi yangi, yanada samarali, xom-ashyo va materiallar, 
yoqilg’i – energetika resurslarini yaratish bilan bog’liq kompleks tadbirlar 
o’tkazish va mamlakat yoqilg’i balansini takomillashtirish. 
Har bir korxonada moddiy resurslarni tejashning asosiy yo’nalishlari – ish 
joylarida (tsex, uchastka, brigada) berilgan miqdordagi xom-ashyo va 
materiallardan yakuniy mahsulot yaratishni ko’paytirishdan iborat. Bu esa ishlab 
chiqarishni texnik jixatdan qurollanganligiga, ishchilar malakasi darajasiga, 
moddiy texnika taominotining to’g’ri tashkil etilganligiga, moddiy resurslar 
zaxiralari va ishlatish meoyorlari miqdoriga bevosita bog’liqdir. 
Ishlab chiqarish jarayonida yo’qotishlarni qisqartirish, barcha mod-diy 
resurslar iqtisodining 15-20% ini tashkil etadi. Buning uchun mahsulotni saqlash 
va tashish qoidalariga qatoiy rioya qilish, taominlash, ishlab chiqarishning keyingi 
qayta ishlov berish jarayoniga yoqilg’i, xom-ashyo va materiallarni tayyorlab 
berishni ratsional yo’lga qo’yish, mehnat jamoasining ish va ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot sifati bo’yicha qarashlarini nazorat qilishni kuchaytirish zarur.