Microsoft Word Kurs ishi Ozod 2015
Xitoy tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlari va prinsiplari
Download 205.36 Kb. Pdf ko'rish
|
xitoyning markaziy osiyodagi strategik manfaatlari
|
1.2. Xitoy tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlari va prinsiplari Muammolarni yechishning kuch ishlatishga asoslanmagan, ancha tejamli va shu bilan bir vaqtda samarali yo‘llarini doimiy ravishda izlash, shuningdek ayrim davlatlar bilan alohida munosabatlarga urg‘u berish Xitoy tashqi siyosatining muhim xususiyati hisoblanadi. Shunga mos ravishda, u yoki bu diplomatik yurishlarni tayyorlayotganda tahliliy ishning muayyan qismi jahonda mavjud ziddiyatlarni, ulardan mamlakat manfaatlarida foydalanish imkoniyatlarini o‘rganishga bag‘ishlanadi. Xitoy barcha davlatlar bilan tinch hamkorlikni 5 prinsipi asosida aloqalarni rivojlantiradi 12 . Ular quydagilar: ¾ davlatlar suverenitetini o’zaro hurmat etish; ¾ davlatlarning hududiy yaxlitligi; ¾ bir - biriga hujum qilmaslik; ¾ davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; tenglik va o’zaro manfaatli hamkorlik.
Xitoy tashqi siyosatda quydagilarga amal qiladi: a) xalqaro munosabatlarning barcha yo’nalishlari bo’yicha Xitoy mustaqil va erkin o’zining siyosatini tanlaydi; b) Xitoy harbiy kuch va gegemoniyaga qarshi chiqadi. Davlatlar bloklariga yoki yirik derjavalar bilan hech qanday strategic aloqalar o’rnatmaydi; c) Xitoyning tashqi siyosat maqsadlari xalqaro dunyo holatini yaratish va butun dunyoda tinchlik mavjudligini taminlash.
12 http://www.febras.ru/partnery/kitaj/197-vneshnyaya-politika.html 13
Xitoyning boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalar o’rnatish prinsiplari:1949-yil 1-oktabr kuni XXR hukumati: “Mazkur hukumat XXRning barcha xalqlar irodasini ifoda etuvchi yagona qonuniy hukumatidir. Mazkur hukumat dunyoning har qanday hukumati bilan diplomatik aloqalar o’rnatishga rozi, agar ikkinchi tomon tenglik, o’zaro foyda va hududiy suverenitetni hurmat qilish prinsiplari asosida a’loqalarni o’rnatishga rozi bo’lsa” e’lon qiladi. XXR qaysidir davlat Tayvanni davlat sifatida tan olsa u davlat bilan diplomatik aloqalarni uzadi 13 .
chiqadi. Odatda bu mamlakat jahonda yuz berayotgan voqealarni baholashga ham shoshilmaydi, ko‘pincha fursat poylashga yoki betaraflikka asoslangan pozisiyani egallaydi. Xitoy tashqi siyosatining so‘nggi ikki o‘n yillikdagi tashqi siyosatining tadrijiy rivojlanish jarayonini ma’lum darajada sxematizm bilan davom etayotgan bir nechta o‘zgarishlar va almashayotgan o‘zaro nisbatlar sifatida ifodalash mumkin. Bunda tashqi siyosatning milliy istiqlolni ta’minlovchi “turg‘un” holati bilan uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan “faolligi” o‘rtasidagi jiddiy farqni e’tiborga olish talab etiladi. XXRning takliflari va tashabbuslari xalqaro hamjamiyat tomonidan tobora keng ma’qullanmoqda va qo‘llab-quvvatlanmoqda, Xitoyning jahonda yirik davlat sifatidagi o‘rni, ahamiyati va rolini ma’qullagan va baholagan mamlakatlar soni kundan-kunga ko‘payib borayotir. Bugungi kunda Xitoy dunyoning 161 davlati bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan 14 . XXRning bugungi tashqi siyosati mamlakatning hozirgi ichki siyosati va strategik vazifalari bilan uzviy bog‘liq. O‘zgarishlarning mohiyati quyidagi qoidalarda aks etadi: Birinchi. Xitoy rahbariyati 25 yil mobaynida amalga oshirilgan “islohotlar va ochiqlik” siyosatining natijalarini sarhisob qilar ekan, faqat YaMMning miqdor ko‘rsatkichlarini ko‘paytirishga qarab mo‘ljal olishdan voz kechdi.. Yangi kurs
13 http://www.febras.ru/partnery/kitaj/197-vneshnyaya-politika.html 14
bundan buyon ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uyg‘un muhitini yaratishga yanada ko‘proq e’tibor qaratilishini anglatadi 15 . Ikkinchi. Xitoy butun dunyoda kuzatilayotgan globallashuv jarayoniga uyg‘un qo‘shilishi, jahon iqtisodiy tizimidan o‘rin olishga qaratilgan harakatlarini yanada faollashtirishi lozim. 2001- yilda XXR Butunjahon savdo tashkiloti (BST)ga qabul qilindi.
Xitoy bozoriga AQSh eksportining 22%, Germaniya eksportining 28%, Yaponiya eksportining 32% to‘g‘ri keladi. XXI asrning dastlabki yillari Xitoy iqtisodiyoti uchun umuman olganda samarali bo‘ldi. 2014-yilda Xitoyning yalpi ichki mahsuloti 10 mlrd 360 mln AQSh dollarini tashkil etdi 16 . 2013-yilda Xitoy tashqi savdo aylanmasi 4.16 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi 17 . Xitoy elektronika va informatika ishlab chiqarish bo‘yicha AQShdankeyin ikkinchi o‘ringa chiqdi. Uchinchi. Xitoy rahbariyati xalqaro vaziyatga baho berar ekan, hozirgi vaqtda tinchlik va rivojlanish muammosi hali-hanuz jahon siyosatining eng muhim yo‘nalishi bo‘lib qolmoqda, deb hisoblaydi. Xitoy kompartiyasi markazko‘mi yangi voqelikni hisobga olib 2003 - yilning oxirida mamlakatni tinch yo‘l bilan tiklash * tashqi siyosiy konsepsiyasini ishlab chiqdi va rasmiy darajada ilgari surdi. Bu konsepsiyaga quyidagi bandlar kiradi: a) XXR faqat tinch yo‘l bilan qayta tiklanishi mumkin. Xitoylik ekspertlar so‘nggi besh yuz yil mobaynida yetakchi davlatlarning yuksalish va tanazzulga yuz tutish davrlari tarixini qiyosiy tahlil qilib, mazkur mamlakatlar gegemoniyani asosan urushlar natijasida qo‘lga kiritgan va boy bergan, degan xulosaga keldilar. Xitoy Osiyoda va jahonda yetakchi rol o‘ynash bilan bir qatorda, ba’zan mag‘lubiyatga ham uchragan. b) XXR hozirgi tinch xalqaro vaziyat yaratayotgan imkoniyatlarni qadrlashi lozim.Xitoy oldida bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ikki vazifa turibdi: u mazkur imkoniyatlardan o‘z iqtisodiyoti va ijtimoiy infratuzilmasini samarali
15 Чжунго циннянь бао. – Пекин, 2004. – 15 апреля. 16 Ereport.ru 17 http://tass.ru/ekonomika/878251 * Сўзма-сўз таржимада: «Хитой тинч йўл билан тикланади» − «Хэпин цзюеци». 15
rivojlantirish uchun foydalanishi va shu bilan bir vaqtda tinchlikni mustahkamlashga o‘zining bor kuch-g‘ayratini yo‘naltirishi kerak. 2004 - yilga kelib XXRda chet el investisiyalari ishtirokidagi korxonalar soni qariybyarim millionga yetdi. Amalda investisiyalashtirilgan kapital miqdori 500 mlrd. dollardan oshib ketdi. Jaqonning 500 yirikkompaniyasidan 400 dan ortig‘i Xitoyda investisiyalashtirilganloyiqalarga ega. v) Xitoy rivojlanish jarayonida o‘z kuchiga tayanadi. U o‘z taraqqiyot yo‘lini mustaqil tanlashi, keng ko‘lamli Xitoy ichki bozoriga, ishchi kuchining bitmas- tuganmas zaxiralariga, aholi to‘plagan ko‘p miqdordagi valyuta va mablag‘larga, yangi sotsialistik tuzumning samaradorligiga va xitoy xalqining qudratli ijodkor kuchiga tayangan holda o‘z ichki va tashqi siyosatini shakllantirishi lozim.
g) Xitoy o‘z qobig‘iga o‘ralish siyosatini olib bormasligi kerak. Uyg‘onish tashqi dunyoning tadrijiy rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq. Xitoy bundan buyon ham “islohotlar va ochiqlik” siyosatini olib borishi zarur. Xitoyning uyg‘onishi – uzoq davom etadigan tarixiy jarayon. Bugungi kunda u o‘z yuksalish jarayonining dastlabki bosqichida turibdi. Uyg‘onish uchun hali ko‘p vaqt kerak. Xitoyning uyg‘onishi boshqa mamlakatlarga tinch va unumli rivojlanishni kafolatlashi lozim
18 . To‘rtinchi. XX asrning 80-yillaridan e’tiboran Xitoy tinchlikparvar tashqi siyosatni yanada faol olib bora boshladi. Mamlakat xalqaro maydonda o‘z mavqei va imkoniyatlariga mos keluvchi rolni o‘ynash niyatida. Mamlakatni modernizatsiya qilish vazifasini samarali amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan tinch xalqaro vaziyatni saqlash Xitoy hukumati tashqi siyosatining uzoq muddatli maqsadi hisoblanadi. Bu intilish quyidagilarda o‘zining aniq ifodasini topadi. Faol tashqi siyosat Xitoyga “islohotlar va ochiqlik” yo‘lidan olg‘a siljish va mamlakatni modernizatsiya qilish vazifasini bajarishga ko‘maklashadi. U kuch ishlatishdan voz kechishnigina emas, balki ham mintaqaviy darajada, ham dunyo miqyosida tinchlikni qo‘llab-quvvatlashda faol ishtirok etishni ham nazarda tutadi. XXR
18 Давлат кенгаши раиси Вэй Цзябао хитойлик ва чет эллик журналистлар учун матбуот конференциясида // Жэньминь жибао. – Пекин, 2004. – 15 март. 16
buyuk davlatlarning birortasi ham harbiy ustunlikka erishishga intilmasligi va harbiy bloklar tuzish siyosatini olib bormasligi, balki o‘zaro ishonch, o‘zaro manfaatdorlik, tenglik va hamkorlikka asoslangan xavfsizlik yangi konsepsiyasini hayotga tatbiq etishi g‘oyasini ilgari suradi 19 . Xitoy tashqi siyosati quyidagi asosiy belgilar bilan tavsiflanadi: - XXR barcha xalqaro masalalar bo‘yicha o‘z nuqtai nazari va siyosiy kursini mustaqil ravishda shakllantiradi; - u hech qanday ittifoqlarga qo‘shilmaydi va yirik davlatlar yoki mamlakatlar bloklari bilan biron-bir strategik munosabatlar o‘rnatmaydi; - gegemonizmga va kuch ishlatish siyosatiga qarshi chiqadi; - XXR tashqi siyosatining maqsadi butun dunyoda tinchlikni himoya qilish va mamlakatni modernizatsiya qilishga qulay shart-sharoitlar yaratuvchi tinch xalqaro vaziyatni yaratish hisoblanadi; - XXR barcha mamlakatlar bilan tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi; - “uchinchi dunyo” mamlakatlari bilan birdamlik va hamkorlikni mustahkamlash, qo‘shni mamlakatlar bilan yaxshi qo‘shnichilik do‘stona munosabatlarini rivojlantirish Xitoy tashqi siyosatining tamal toshini belgilaydi. XXR tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq xalqaro munosabatlar tizimini yaratish hamda yangi xalqaro siyosiy va iqtisodiy tartib o‘rnatish taklifini ilgari surmoqda. Xitoyni ichki siyosati uning tashqi siyosatini belgilashga ta’sir etadi, albatta. Bu to’g’rida to’xtalmay iloji yo’q. Xitoylashuvga qarshi globallashuv Xitoy iqtisodiyoti chet el sarmoyalariga jiddiy bog’langan. Mamlakatdagi taxminan 60% tovarlarni AQSH, Yevropa, Yaponiya, Tayvan va Korealarning yetakchi kompaniyalari ishlab chiqarmoqda. Jahonda faoliyat yuritayotgan 500transmilliy korporatsiyadan 470 tasi Xitoyda ish yuritishadi. Bu korporatsiyalar o’z maxsulotlarini boshqa mamlakatlarga eksport qilib, XXRning tashqi savdosiga
19 Цзян Цзэминь. ХКП XVI Бутун Xитой съезди ҳисоботи. – Пекин, 2002. – Б. 43. 17
jiddiy ta’sir ko’rsatishadi. Ayni paytda ular Xitoy YIMning 37%ini tashkil etishadi. Xitoy tovarlari dunyoni egallagani sari u import qiluvchi mamlakatlar iste’moliga qaram bo’lib boryapdi. Bunga yorqin misol qilib AQSH – Xitoy tovarlari uchun eng yirik bozor-mamalakat bo’lib, shuning uchun ham bu davlat bilan o’rnatilgan munosabatlar holati Xitoy diplomatiyasining bosh omiliga ayalanganligini keltirish mumkin. Amerika iste’mol bozoridan ayrilish natijasida Xitoy iqtisodiyoti keng miqyosdagi inqirozga yuz tutadi, chunki ulkan hajmdagi tovarlarni tezda boshqa bozorlarga qayta yo’naltirish jiddiy muammo bo’ladi. Ayni paytda Xitoy - ilg‘or texnologiyalarni faol o‘zlashtirayotgan mamlakat.Buyuk Britaniyaning o‘zida 38 ming xitoylik talaba taqsilolmoqda. AQShda xitoylik talabalar soni bundan ham ko‘p. Siyosiy munosabatlarning globalashishi ham Xitoy imkoniyatlariga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Misol uchun, Tayvan XXR va AQSH o’rtasidagi geosiyosiy o’yinning subyektiga aylandi. AQSH bilan yaqin savdo-iqtisodiy va moliyaviy aloqalarini hisobga olgan holda, Xitoy u bilan Tayvanni deb munosabatlarini keskinlashtirshga borarmidi. Biroq Xitoy uchun eng katta masala bu ommaviy muammoga aylangan terorchilik va ekstremizmlardir. Mamlakat beqarorliklar bilan o’ralib qolgan: MO davlatlari, Afg’oniston, Pokiston, Hindistonlar notinchilik keltirib chiqarish xavfi bilan tahdid qilmoqdalar. Aynan Xitoyning g’arbiy va shimolliy-g’arbiy hududlarida kambag’allik avj olgan. Shu hududda mustaqillikga davo qilayotgan Sintzsyan-Uyg’ur avtonom o’lkasi va Tibet joylashgan. Bularning bari “buyuk xitoy qo’zg’oloni” uchun qulay zamin bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham Xitoy vaziyatni normallashtirishga urunmoqda. Xitoycha sotsialistik bozor iqtisodiyoti Sobiq Sovet Ittifoqining yakuni kabi holatga tushmaaslik uchun Xitoy hukmron partiyasi bozor iqtisodiyoti isloxotlarini o’tkazishga qaror qildi. Biroq bu isloxotlarning mevasini asosan Xitoy byurokratiyasi va unga yaqin ijtimoiy doiralar ko’rmoqdalar. Xitoylik komunistlar
18
va hukumat ishchilari amalda kapitalistlarga aylanishdi. Ular zavod, korxonalarni xususiylashtirib, o’zlashtirishdi. Yuz millionlab xitoylik ishchilar va dexqonlar hali ham sotsialistik tizim ostida yashamoqdalar. Yakka partiyaviylik Xitoy byurokratiyasiga ulkan mehnatkashlar ommasini bo’ysundirish uchun kerakdir. Bu mehnat ommasi past ish xaqi olishi va ijtimoiy kafolatlardan forig’ligi tufayli katta qo’shimcha daromadli tovarlarni ishlab chiqaradi. Bu esa Xitoy milliy burjuaziyasiga misilsiz daromadlar keltiradi. Ijtimoiy tengsizlik oshib bormoqda. Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasining so’ngi ma’lumtlariga ko’ra boylar va kambag’allar orasidagi tafovut kengayib bormoqda. Xususan jamiyatning boy vakillarining 10% mamlakat barcha xususiy aktivlarining (pul vositalari) 40% egalik qilishadi. Mavjud hokimiyat ushbu holatni bartaraf etishga ojizdir. Rasmiy Pekin ijtimoiy tabaqalanishning o’sib borishi jamiyat barqarorligiga jiddiy ziyon yetkazishi mumkin. Shuning uchun boy va kambag’allar daromadi o’rtasidagi tafovutni qisqartirish eng ustuvor masala deb qaralmoqda. XXR hukumati hattoki mamlakatning iqtisodiy su’ratlarini o’sishini pasaytirb bo’lsada bu masalani hal etishga tayyorlanmoqda. Xitoyda ijtimoiy kafolatlar deyarli yo’q bo’lib, fuqro ishidan ayrilsa, butkul qashshoqlikka tushib qoladi. Xitoylik ishchilar va dexqonlar hech qanday kasab uyumasi, yudik huquqlarga ega emaslar. Oxirgi yillarda vaziyat yomonlashmoqda. Bu aholining norozilik namoyishlari ko’payishi va kengayishiga (100ming kishi – 2005-yilda) olib kelmoqda. Bu mamlakat barqarorligiga bevosita xavf soladi. Sog’liqni saqlash sohasidagi inqiroz shundan darak beryapdi. Xitoy rasmiy hodimlari shu sohada isloxotlar o’tkazish muvaffaqiyatsizlikga uchraganini bayon etishdi. Bugun Xityoning yarim aholisining tibbiy xizmatdan foydalanishga qurbi yetmaydi. Hukumat va jamiyatning xavfli kasalliklar oldidagi kuchsizligi Xitoy xavfsizligiga ichkaridan kelayotgan tahdiddir. Mamlakat bakteriologik qurol bilan sodir etiladigan terorchilik hujumi oldida ojiz bo’lib qolmoqda. 19
Xitoyning bosh muammolari Davlat rahbariyati qiyin masala oldida turibdi, ya’ni qanday qilib Xitoyning jadal iqtisodiy o’sishini saqlab qolgan holda, rivojlanib borayotgan siyosiy va ijtimoiy beqarorlikdan qutilib qolish. Xitoy ichki siyosiy maydonida “rivojlansih” konsepsiyasi (iqtisodiy o’sish asosiy maqsad) va “farovon jamiyat” ta’limoti (ijtimoiy ruxdagi qarashlarni ilgari surish) tarafdorlari o’rtasida keskin bahs-munozaralar ketmoqda. Hozircha rivojlanish tarafdorlari g’olib kelmoqdalar. Ular mamalakat barqarorligiga xavf solayotgan bosh tahdid ijtimoiy tengsizlik emas, balki past iqtisodiy o’sish su’ratlari (yiliga 8% kamroq) deb takidlashadi. Shunday qilib, Xitoy o’z iqtisodiy o’sishini qurbon qilib, fuqarolariga yaxshi hayot darajasini ta’minlashi mumkin. Milliy mafkura – qutilish yo’liXalq ommasini bilashtirish uchun milliy g’oya kerak. Xitoy rahbariyati bosh milliy mafkura, ya’ni dunyoning eng qudratli davlatiga aylanish g’oyasini targ’ib etish orqali bunga erishmoqda. Xitoy XXI asrning eng kuchli davlatiga aylanishi uchun o’zining iqtisodiy ko’rsatgichlari bo’yicha yetarlicha imkoniyatlarga egadir. Iqtisodiyotning yiliga 10% o’sib borishi, 1trillion dollarlik valyuta zahiralari, butun dunyo bo’ylab Xitoy maxsulotlarining tarqalib ketganligi… Biroq bunday qudratu-zabardastliklar oddiygina ijtimoiy huquqlarga ham ega bo’lolmagan yuz millionlab xitoyliklarni shafqatsiz va qattiq qo’llik bilan ishlatish evaziga erishilmoqda. Bunday hisoblashimiz uchun qanday asoslar bor? Gap shundaki, har qanday davlat kabi, Xitoy ham jahongir qudratli davlat bo’lishi uchun, jiddiy ichki muammolari va tashqi ta’sirdan ozod bo’lmog’I kerak. Aynan shunday sharoitda AQSH XX asr mobaynida taraqqiy etgan edi. U paytda globallashuv jarayonlri AQSHga kuchli ta’sir etmas edi, cheksiz ummonlar bilan qolgan yerlardan ajralib turishi qudratli dengiz mamlakati bo’lgan Amerika uchun xavfsizlikni ta’minlovchi yana bir ustunlik edi. Xitoy misolida ushbu ustunliklarni kuztaolmaymiz. Kuchayib borayotgan globallashuv mamlakatning tashqi dunyodan yanada qaram qilib qo’ymoqda. Xitoy beqaror mintaqada joylashgan, mamlakatning ichida bo’lsa ijtimoiy tengsizlik o’sib bormoqda.
|
