Microsoft Word Kurs ishi Ozod 2015


II BOB. ZAMONAVIY BOSQICHDA XITOYNING MARKAZIY OSIYO


Download 205.36 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/7
Sana09.01.2022
Hajmi205.36 Kb.
#263999
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
xitoyning markaziy osiyodagi strategik manfaatlari

II BOB. ZAMONAVIY BOSQICHDA XITOYNING MARKAZIY OSIYO 

BILAN ALOQALARI HAMDA UNING MINTAQADAGI MANFAATLARI 

 

2.1. Xitoy Xalq Respublikasining Markaziy Osiyo davlatlari bilan iqtisodiy,  

siyosiy va madaniy sohalardagi hamkorligi 

 

Xitoyning Markaziy Osiyodagi siyosatiXitoy o’zining uzoq muddatga 



ko’zlangan iqtisodiy srategiyasini ishlab chiqishi hozirgi zamonning muhim bir 

jihatidir. Bu strategiya XXR jahon iqtisodiy markazlaridan biriga aylanishiga 

yo’naltirilgan. Shu tariqa, Xitoy yirik davlatlar bilan strategik sherikchilik 

munosabatlarini rivojlantirishga va ayni paytda ko’p tomonlama diplomatiya orqali 

o’zaloqa-munosabatlarining mintaqaviy va global ahamiyatini oshirishga 

intilmoqda. 

Ko’rinib turibdiki, Xitoyning Markaziy Osiyodagi tutgan o’rni har jihtadan 

faollashishi uning strategik dasturi  yo’nalishlaridan biridir. Budungi kunda 

Markaziy Osiyodagi Xitoy manfaatlari ikki sohaga ajratishimiz mumkin: xavfsizlik 

masalasi va iqtisodiy faollik. Tahlillilchilarning fikricha, hozirda Xitoy milliy 

xavfsizligi uchun Markaziy Osiyoda quydagi tahdidlar mavjud: 

¾  XXR hududidagi uyg’ur ayirmachiligi; 

¾   mamlakat ichida va tashqarisidagi diniy ekstremizim va terorchilik, 

giyohvandlik savdosi 

¾  mintaqada Amerika harbiylarining joylashuvi. 

Hozirgi paytda XXR Sintszyan-Uyg’ur muxtor o’lkasida (SUMO’) barqaror 

holatni saqlashga qaratilgan. SUMO’ning ko’pchilik aholisi musulmon-uyg’urlari 

bo’lib, ular bir necha marta mustaqil Uyg’ur davlatini tuzmoqchi ekanligini 

bildirishgan. Hali XX asr boshlarida etnik va diniy o’zligini saqlab qolish 

maqsadida Sharqiy Turkiston islom harakati tuzilgan edi. Biroq o’tgan asrning 90-

yillaridan boshlab bu harakat mustaqillik uchun Pekin hokimiyati bilan 

kurashishda teroristik usullardan foydalana boshladi. Ma’lumki, Markaziy Osiyo 

mamlakatlarida ko’plab uyg’urlar yashashadi, ularning qator madaniy-milliy va 



21 

 

madanaiy-diniy mazmundagi tashkilotlari ish olib boradi. Bular Xitoy uchun jiddiy 



ahamiyatga egadir

20

.  



Tahlillarga ko’ra, yuqorida ko’rsatilgan jihatlarning barchasi Xitoy hukmron 

doiralari Markaziy Osiyo davatlarinimahalliy uyg’urlarga nisbatan o’z siyosatini 

keskinlashtirshga undashi uchun asos bo’ladi. Bugungi kunda xitoy-qozoq bitimi 

imzolangan bo’lib, unda xitoylik musulmonlar orasida targ’ibot olib bormaslik 

to’g’rida majburiyatlar ko’rsatilgan. 2004-yilda XXR bilan Qozog’iston o’rtasida 

“O’zaro jinoyatchi-fuqarolarini almashish” to’g’risida shartnoma tuzilgan. Unga 

ko’ra tomonlar bir bilan ikkala davlat sudlari jinoyatchi deb topgan fuqarolarini 

almashishi shartdir. Sir emaski, bu birinchi galda uyg’ur ayirmachilarini XXRga 

topshirish bilan bog’liqdir. Qolaversa, Xitoy hukmron doiralarinig urunishlari 

sharofati bilan Sharqiy Turkiston islom harakati xalqaro jamiyatda terorchi 

tashkilot deb ko’rsatilgan. Bu esa rasmiy Pekinga zaruriyat tug’ilganda harakat 

a’zolariga nisbatan qattiq qo’l choralar ko’rishga imkon berardi. 

Markaziy Osiyo va Afg’oniston davlatlaridagi notinch holatning o’zi Xitoyni 

ancha xavotirlantiradi.Birinchi navbatdabu terozrizm, diniy ekstremizm va 

giyohvand savdosi muammolari bilan bog’liqdir. Ularning barchasi Xitoyni 

Rossiya va MO davlatlari bilan samaraliroq hamkorlik qilishga undamoqda, 

xususan Shanxay hamkorlik tashkilot doirasida. 

MO mamlakatlarida amerika harbiy bazalarining joylashganligi alohida o’rin 

tutadi.  Xitoy uchun bu holat ham geostrategik, ham geosiyosiy jihatdan jiddiy 

to’siqdir. Qolaversa, ularning uzoq muddatli istiqboli rasmiy Pekinni umuman 

qoniqtirmaydi. Pekin hukmron doiralari MO davlat boshliqlarini o’z 

mamlakatlaridagi amerikaning mavjudligining miqyosi va shakllarini 

o’zgartirishga ishontirishga imkon qadar harakat qilishmoqda. Buning yaqqol dalili 

sifatida 2006-yil Ostonadagi sammit qarorini keltiraylik. Sammitda 

Qirg’izistondagi “Gansi” bazasining aniq muddati belgilanishi kerak deb takidlab 

o’tilgan. Bundan tashqari, shu masala Bishkek sammitida ham o’rtaga tashlanishi 

ehtimoli katta. Biroq XXR rahbariyati mintaqda AQSHga to’la qarshi chiqish 

                                                            

20

 "http://easttime.ru/analitic/3/8/103.html" 




22 

 

uchun yetarli kuchga ega emasligini anglab, SHHT doirasida mintaqaviy xavfsizlik 



tizimini yaratishni afzal ko’radi. 

Rasmiy Pekin mintaqdagi uzoqni ko’zlovchi iqtisodiy maqsadlari sari intiladi. 

Xitoy manbalariga ko’ra, hozirda XXRda MO respubliklari bilan hamkorlik qilish 

bo’yicha xitoylik tadbirkorlarning qatnashuvi bilan idoralararo kengash tuzilgan. 

Yoqilg’i quvurlari va boshqa komunikatsion liniyalarni qurilishi neft maxsuotlarini 

yirik ist’emolchisi bo’lgan Xitoy uchun alohida ahamiyat kasb etadi. XXR jahonda 

enrgetika resurslarini import qilish bo’yicha AQSH va Yaponiyadan keyin  3-

o’rinda turadi. Taminlarga ko’ra, 10 yildan so’ng Xitoy Yaponiyadan o’zib ketadi, 

2020-yilda uning neftga bo’lgan ehtiyoji 380-400 mln. tonnani tashkil etadi. 

Mamlakatning o’z manbalari faqatgina 170-180 mln. tonnaga teng. 

Xitoy energetika sohasiga kiritayotgan sarmoyalarining katta qismi 

Qozog’istonga to’g’ri keladi. Xitoyning yirik energetikachi kompaniyalaridian biri 

“CNPC” 20 yil davomida 43 mlrd. dollar mablag’ kiritish sharti bilan 

“Aktobemunaygaz” qozoq neft kompaniyasining  82% aksiyasiga egalik qilmoqda. 

2005-yilda CNPC “QozMunGaz” kompaniyasi bilan Kaspiydagi Darxon konini 

o’zlashtirishda qatnashish haqida memorandum imzolashgan. O’shanda Xitoy 

Kanadaning “PetroQozog’iston” kompaniyasi aksiyalari to’liq paketini qo’lga 

kiritgan edi. Bundan tashqari, boshqa bir yirik kompaniya CNOOC 

Qozog’istondagi Britaniyaning “BP Group” kompaniyasining 8,3% aksiyasiga ega 

bo’lgan. 

Xitoy mintaqadan gaz import qilishga katta e’tibor qaratmoqda. 

Ma’lumotlarga ko’ra, Xitoy 2020-yilga qadar gaz qazib olishni 3 baravar (100-115 

mlrd kub. m.gacha) ko’paytirishni rejalashtirgan. 2006-yil 3-aprelda XXR va 

Turkmaniston o’rtasida kelishuv imzolagan. Unga ko’ra Xitoy 30 mlrd. kub. metr 

hajmda turkman gazini 2009-yilda Turkmaniston – Xitoy gazquvuri ishga 

tushurilishidan boshlab 30 yil mobaynida  xarid qilishi belgilangan.  

Bu sohada Xitoy O’zbekistonga nisbatan kam e’tibor qaratadi. Buning asosiy 

sabablaridan biri MO davlatlariga qaraganda O’zbekistonda chet el sarmoyalari 

faoliyati uchun qattiqolroq siyosat yuritilishidir.  



23 

 

MO mamlakatlariga Xitoy o’z sarmoyalarini faol kiritayotgan yana bir muhim 



javha bu transport infrastrukturasidir. Hozirgi vaqtda temir yo’llar va boshqa 

turdagi transport infrastrukturalarini qurish bo’yicha bir qator qo’shma loyihalar 

ustida ish olib borimoqda. Bularing hammasi kelgusida Xitoyning MO davlatlari 

bilan aloqlarini yanda rivojlantiradi.  

 

Xitoyning mintaqada olib borayotgan iqtisodiy siyosatining bosh 



maqsadlaridan biri bu MO davlatlari bilan savdo-sotiqni rivojlantirshdir. Bugun 

MO davlatlari tashqi savdosining 9% XXRga to’g’ri kelmoqda. Xitoy tashqi savdo 

aylanmasida ularning ulushi atiga 0,4%ni tashkil etadi. XXR mintaqada 

Qozog’iston va Qirg’iziston bilan eng yirik tijorat aloqalarini o’rnatgan. 

MO davlatlariga XXR asosan mashinalar va qurilmalarni (65%), hamda oziq 

ovqat va ist’emol tovarlarini (30%) chiqaradi. O’z navbatida, mintaqa 

mamlakatlari XXRga hom-ashyo va energetika resurslarini sotishadi. 

So’ngi yillarda Xitoy tomon mintaqa mamlakatlari bilan iqtisodiy 

hamkorlikni rag’batlantirish bo’yicha bir qator takliflarni ilgari surdi. Xususan 

SHHT doirasida erkin savdo zonasi va mintaqaviy infrastrukturani yaratish, shu 

orqali o’zaro savdo-sotiqni o’stirish, tarifdan tashqari to’siqlarni qisqartirish va 

bartaraf etish; transport, qishloq xo’jaligi, yengil-tekstil sa’noati, energetika, 

telekomunikatsiya sohasida yirik loyihalarni hayotga tadbiq etish. Hozircha MO 

davlatlari bu takliflar bo’yicha yagona yechimga kelishmagan. Ularning bozorlari 

nafaqat xitoy import tovarlari bilan to’ldiriladi, balki  mahalliy maxsulotlar o’z 

bozorlaridan siqib chiqariladi. Bundan tashqari, mamlakatlardagi qonuniy va 

noqonuniy mehnat migratsiyasining oshishi, hamda joylardagi xitoy diasporasining 

o’sib borishi xavotirga sabab bo’lmoqda. 

Hozirgi kunda MO davlatlari bilan XXRning ikki va ko’p tomonlama 

aloqalari jadal rivojlanishi kuzatilmoqda. Ammo bunday munosabatlarni mutlaqo 

optimal deb aytaolmaymiz. Umuman olganda, hozircha aniq emaski, kimga bu 

aloqalardan ko’proq naf keladi? 

  Xitoy va Markaziy Osiyoning hozirgi munosabatlari mazmunini belgilovchi 

omillar


Markaziy Osiyo va Xitoy o‘rtasidagi munosabatlar ko‘p jihatli doimiy, 




24 

 

tarixiy, geosiyosiy hodisa bo‘lib, to‘rt muhim omil bilan belgilanadi. Birinchisi - 



geografik omil. Markaziy Osiyo va Xitoy shunchakichegaradosh emas. Xitoyning 

g‘arbiy qismi Markaziy Osiyoning geografik mintaqa sifatida keng tarqalgan 

talqiniga kiradi. Buqism, yoki Sinszyan-Uyg‘ur avtonom rayoni - hatto fanda 

SharqiyTurkiston deb ham ataladi. Vaholanki, G‘arbiy Turkiston – 

MarkaziyOsiyoning turkiy tilida so‘zlashadigan qismidir. Ikkinchi omil - 

Xitoyning miqyosi, uning mintaqa va dunyomiqyosidagi obro‘si. Xitoy - BMT 

asoschilaridan biri, Tashkilot Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi. Xitoy 

boshqa xalqaro tashkilotlarda ham faol ishtirok etadi, ular orqali 

jahondagivaziyatga ta’sir ko‘rsatadi. Xitoy YeXHT bilan bevosita aloqa 

o‘rnatishga harakat qilmoqda. 1955 - yilgi Bandung konferensiyasidanso‘ng Xitoy 

xalqaro munosabatlar amaliyotida tinch-totuv yashash prinsiplariqaror topishining 

tashabbuskorlaridan biriga aylandi. Uommaviy qirg‘in quroliga, ko‘p sonli, yaxshi 

jihozlangan va o‘rgatilganqurolli kuchlarga, keng miqyosda jangovar harakatlar 

olibborish tajribasiga, qurolli kuchlarni qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasigaega 

bo‘lgan qudratli harbiy davlat maqomini olgan. Shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi 

vaqtda Markaziy Osiyomamlakatlariga Xitoy tomondan xavf mavjud emas. Boz 

ustiga, Markaziy Osiyo va Xitoy rahbarlari o‘rtasidagi oxirgi 

muzokaralarjarayonida o‘zaro ishonchni mustahkamlashga qaratilgan 

muhimbitimlar imzolandi. Shu jumladan hozirda mavjud chegaralarning daxlsizligi 

va hududlar bo‘yicha hech qanday da’vo yo‘qligi tanolindi.Uchinchi omil - 

Xitoyning iqtisodiy taraqqiyoti. Ma’lumki, Xitoy jahonning iqtisodiy jihatdan 

taraqqiy etgan eng yirikdavlatlaridan biriga aylanib bormoqda. Xitoy - ulkan va 

toborakattalashib borayotgan bozor. U chetdan kelayotgan juda ko‘ptovarlarni 

iste’mol qilishga qodir. Ayni vaqtda, u boshqa mamlakatlarga ko‘p turdagi arzon 

iste’mol mahsulotlari yetkazib beradi.Markaziy Osiyo va Xitoyning geografik 

jihatdan yaqinligi ularo‘rtasida savdo aloqalarining istiqbollari porloq 

ekanligidandalolat beradi.Umuman olganda, Xitoy Markaziy Osiyo bilan iqtisodiy 

hamkorlikdanjuda manfaatdor. Uning manfaatlari savdo aloqalarinirivojlantirish 

bilangina cheklanmaydi. Ular strategik, iqtisodiyomillar - tabiiy va energetik 



25 

 

resurslar, sanoat va mehnatsaloqiyati, ushbu mintaqa orqali G‘arb bilan bog‘lanish 



istiqbollaribilan bog‘liq.To‘rtinchi omil - Xitoyning davlat-siyosiy xususiyatlari. 

Bumamlakat - Osiyodagi eng qadimgi va yashovchan davlat tuzilmalaridanbiri. 

Xitoy davlat-siyosiy tizimi takomillashganiga qaramay,an’anaviy markazlashgan 

davlatchilikning asosiy prinsiplarini saqlab qolgan. Shu holat hamda mamlakat 

so‘nggi yillarda qo‘lgakiritgan va kiritayotgan ulkan yutuqlar qit’aning boshqa 

mamlakatlaridakatta qiziqish uyg‘otmoqda.Shuni nazarda tutish kerakki, Xitoy 

yigirmanchi asrning dastlabkiyillaridayoq davlatchilikning dunyoviy shaklini 

tanlagan vaSun Yatsen amalga oshirgan isloqotlardan so‘ng respublika boshqaruv 

shakliga o‘tgan Osiyodagi birinchi davlatlardan biridir.Beshinchi omil - Xitoynng 

demografik xususiyati. Tug‘ilishni

 

cheklash bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-



tadbirlarga qaramay, Xitoy aholisi o‘sishining mutlaq ko‘rsatkichi o‘rtacha 

kattalikdagidavlat aqolisi soni bilan barobar. Mamlakat iqtisodiyot sohasidaulkan 

yutuqlarni qo‘lga kiritayotganiga qaramay, aholining katta qismi muhtojlikda kun 

kechirmoqda. Natijada juda ko‘p xitoyliklar har yili yaxshi hayot izlab chet elga 

chiqib ketmoqdalar.Rivojlangan mamlakatlarda emigratsiyaning cheklanishi 

yangimintaqaviy siyosiy muammolar bilan birga Markaziy Osiyo davlatlariva 

Rossiyani Xitoy fuqarolarining bir qismi tabiiyravishda kelib o‘rnashadigan 

zonaga aylantiradi. Shu tariqamahsulot eksportiga Xitoyning ijtimoiy-demografik 

muammolariniqo‘shni mamlakatlarga eksport qilish qo‘shiladi. Oltinchi omil - 

Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagimadaniy aloqalarning 

qadimiyligi. Din va tilda farqlarkattaligi tufayli madaniy aloqalar bevosita 

bo‘lmagan, chunkiMarkaziy Osiyo doim islom tafakkurining bir qismi bo‘lib 

kelgan,Xitoy esa o‘z Uzoq Sharq yoki Xitoy tafakkur tarziga egabo‘lgan. Shunga 

qaramay, fan va madaniyat sohasida faol aloqaqilish kanallari mavjud 

bo‘lgan.Markaziy Osiyoning mustaqil davlatlariga nisbatan Xitoy

 

tashqi siyosati 



nisbatan asta-sekin, lekin izchil rivojlanib bordi.Xitoy o‘zining «ta’sirchan» qismi - 

Sinszyan-Uyg‘ur avtonomrayoni bilan chegaradosh mintaqada biron-bir uchinchi 

taraf o‘zta’sirini o‘rnatishidan manfaatdor emas. Boz ustiga, tarixiy va madaniy 

jihatdan Sinszyan Markaziy Osiyo bilan uzviy bog‘liq,geografik jiqatdan esa uning 




26 

 

tarkibiy qismidir. Mintaqada boshqa davlatlar o‘z ta’sirini o‘rnatishidan 



manfaatdor bo‘lmasada,Pekin bu masala yuzasidan ochiq va qattiq ixtilofga 

kirishish niyatida ham emas. Uning strategiyasi mintaqa bilan hamkorlikniizchil, 

bosqichma-bosqich rivojlantirishdan iborat. Shu bois XitoyMarkaziy Osiyoning 

barqaror rivojlanishidan manfaatdordir,chunki beqarorlik, bir tomondan, 

tartibsizlik uning g‘arbiy hududlarigao‘tishiga, ikkinchi tomondan esa, mintaqaga 

uchinchi taraf«ortiqcha jalb qilinishi»ga sabab bo‘lishi mumkinligini inobatga

 

oladi.


 

 

 



 

Pekin Markaziy Osiyo mamlakatlarida sekulyarizmning 

mustahkamlanishidan va ular bilan Xitoyda «uch yovuz kuch» deb 

ataladiganxalqaro terrorizm, etnik separatizm va uyushgan jinoyatchilikka qarshi 

kurashda hamkorlik qilishdan manfaatdordir. Xitoybu masalada O‘zbekistonning 

pozisiyasini yuksak baholaydi va unga «ishonchli hamkor» sifatida 

qaraydi.Xitoyning savdo va moliya ekspansiyasi strategiyasi MarkaziyOsiyoning 

istiqbolli va o‘sib borayotgan bozorini chetlab o‘tolmaydi. Birgina 2004 – yilning 

o’zida XXR Shanxay Qamkorlik Tashkiloti a’zolariga, ya’ni amalda mintaqa 

mamlakatlariga imtiyozli savdo krediti sifatida 900 mln. dollar ajratganini e’lon 

qilgan edi. Xitoy mintaqaningenergetik resurslaridan foydalanishdan 

manfaatdordir. U Qozog‘istondan Sinszyan-Uyg‘ur avtonom rayoniga neft quvur 

yo‘lio‘tkazishga katta mablag‘lar ajratgan. Shu bois Markaziy Osiyobilan 

transport-kommunikatsiya aloqalarini kengaytirish Xitoy uchun ustuvor ahamiyat 

kasb etadi. Bundan tashqari, yangi marshrutlar Yevropa hamda O‘rta va Yaqin 

Sharqqa olib boradigan transportyo‘llarining muqobil variantlarini vujudga 

keltirishga xizmat qiladi. 

 


Download 205.36 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling