Microsoft Word Laboratoriya 1 узб

Batareya tutandirish tizimi past tok negizi bo’lgan 21-akkumulyator 
batareyadan (1.1-rasm), generatordan, 12-tutandirish katushkasidan, 5-o’zgichdan, 8-

---

tutandirishni qo’shishidan, 16-yuqori taqsimlagichdan, 19-tutandiruvchi elektr 
svechalaridan va qo’yi yana yuqori tok o’tkizgichlardan turadi.
1.1-rasm. 
Batareya 
tutandirish 
tizimining 
sxemasi: 
1-uzgichning 
richagi; 2-qo’zg’aluvchi kontakt; 3-
qo’zg’almaydigan kontakt; 4-kulachok; 
5-úzgich; 6-kondensator; 7,15 va 18-
simli 
o’tkizgichlar; 
8-tutandirishni 
qo’shadigan; 9-qo’shimcha qarshilik 
(rezis-tor); 10-birlamchi o’ram; 11-
ikkilamchi 
o’ram; 
12-tutandirish 
katushkasi; 13-katushka o’zagi; 14-
qo’shuvchi; 
16-taqsimlagich; 
17-
elektrodlar; 
19-uchqunli 
tutandirish 
svechasi; 20-tok taqsimlagich plastinali 
rotor; 21-akkumulyator batareyasi; 22-
ampermetr.
Batareya tutandirish bir tok o’tqizgichli tok manbasini va tok talab 
etuvchilarini biriktiradigan tizimdan turadi. İkkinchi tok o’tkizgichi sifatida bir-biri 
bilan biriktirilgan dvigatelning detallarining korpuslari xizmat qiladi. Akkumulyator 
batareyasining, generatorning va boshqa ham elektr energiyasini talab etuvchilaridan 
teskari chiqimlari (klemmalari) o’z-aro bog’liq bo’lgan va massa bilan birikkan, al 
ung shiqimlari ulardan ajiratilgan.
Tutandirish qo’shilganida 5-o’zgichning kontaktlari past tok 21-akkumulyator 
batareyasidan yoki generatordan zanjir bo’yicha yuboriladi: akkumulyator 
batareyasining ung chiqimi ampermetrga 8-tutandirishning 22-qo’shish 9-qo’shimcha 
qarshilik (rezistor
гa) 10-birlamchi o’ram tutandirishning 12-katushkasiga 1-
rıchagta
ги 2-qo’zg’aluvchi va 3-qo’zg’almaydian kontaktlar 5-o’zgichka, 21-
akkumulyator batareyasining teris chiqimi massa
гa o’tadi.
Qo’yi joylarda tok 10-birlamchi o’ram bo’yicha o’tib uning o’ramlari 
tevaragida asta-sekin ketma-ketlik bilan o’suvchi magnit maydonini hosil qiladi.
Aylanishi 4-kulachok 5-o’zgichning 1-richagini itarib ajiratganda 2-va 3-
kontaktlar ajiraladi, 12-tutandirish katushkasining 10-birlamchi o’ramida
ги tómen 
tok uziladi va uning g’ildiragi magnit maydoni yuyilip ketadi. Yo’qotilayotgan 
magnit maydoni 12-tutandirish katushkasining 10-birlamchi va 11-ikkinchi 
o’ramlarining aylanmalarini kesib ótadi. Shu tufayli birlamchi o’ramda elektr 
qo’zg’atadigan kuchning uzilganini indukciyalanishi 200…300 V, al bir qancha kóp 
aylanmalarga ega ikkilamchi o’ramda 18…20 kVt bo’ladi. İkkilamchi o’ramda
ги 
kernewlilik ishchi aralashmani tutandirish darajasidagi 19-svecha elektrodlarining 
orasida uchqunli razryadni hosil qiladi.

---

Yuqori kuchleniswde tok zanjiri 12-tutandirish katushkasining 11-ikkilamchi 
o’ramidan, 15-yuqori kuchlanishdagi tok o’tkizgichdan, 20-rotorning kómirli 
elektrodidan, 16-taqsimlagich qopqog’idagi 17-bir elektrodtan, markaziy elektr 
svechasining 18-tok ótkizgichidan, svechaning yon elektrodidan, massa-21-
akkumulyator batareyasining teris chiqimidan, akkumulyator batareyasining o’ng 
chiqimi–22-ampermetrdan, 
tutandirishning 
8-qo’shadigan, 
9-rezistordan, 
tutandirishining12-katushkasining 10-birlamchi va 11-ikkilamchi o’ramlaridan iborat.
4-kulachok 1-rıchagning bo’rtigidan tushganida uzgich kontaktlari qaytadan 
suyiqlanadi. Elektr qoz
ǵatuvchi kuchining o’zilganidan indukciyalanishi birinchi 
o’ramda
ги tokning yo’qolishi jarayonini pasaytiradi va 2, 3-kontaktlar orasida 
ushqinlatishga olib keladi, ularni okislandiradi va buzadi. Elektr qo’zg’atuvchi 
kuchining ózligidan indukciyalanishining tasirini kamaytirish uchun uzgich 
kontaktlariga parallel qilib 6-kondensator qo’shiladi. Bu kontaktlar ajiratilgan paytda 
ózligidan indukciyalan
гan tok bilan zaryadlanadi, so’ngidan teskari yo’nalishda 
zaryadsizlanib past kuchlanishdag zanjirdagi tokning yo’qolishini tezlashtiradi, 
shuning uchun magnit oqimini va tezlashtiradi, natiyjada ikkinchi zanjirda
ги elektr 
qo’zg’atuvchi kuch ortadi va uzgich 2,3-kontaktlari kuyishidan saqlaydi. 
Tutandirish katushkasi 12-ózakga 10-ikkilamchi va uning sirtiga 9-birlamchi 
o’ram o’ralgan transformator shaklida bo’ladi (1.2-rasm). O’ram qatlamlarining 
orasiga izolyaciyalovchi qo
ǵoz yotqizilgan. İkkilamchi o’ramning bir uchi 1-chiqim 
klemmasi bilan, al ikkinchi– birlamchi o’ram bilan ulangan. Birlamchi o’ramining 
uchlari 4 va VK klemmalari bilan ulangan.