Microsoft Word logopedik mashgulotlarni otkazishda oyinlarni tanlash va ularning ahamiyati

Ritmni tarbiyalash. Nutq su’rati nutqning tezlik darajasidir. Nutq 
ritmi esa bo’g’inlar, so’zlarning vaqt jihatidan bir miyorda navbatlashib 
kelishidir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar 
tez ta’sirlanuvchan va tez gapiruvchan bo’ladilar. Ayniqsa oilasida tez 
gapiradigan kishilari bo’lgan bolalarda tez gapirtirishga moyillik ko’proq 
uchraydi. Bunday nutq esa juda zararlidir. Chunki bu yoshda muskullar sust, 
bo’sh bo’ladi, natijada tez so’zlash nutqi yana ham noaniq, mujmal bo’ladi, 
tovushlarning to’g’ri talaffuz etilishiga to’sqinlik qiladi. Bolalar bunday 
nutqdan qo’tilishda juda qiynaladilar. Tarbiyachi logopedning vazifasi esa 
nutqi to’liq rivojlanmagan bolalarda nutq suratining tez rivojlanishiga yo’l 
qo’ymaslik, shoshilmasdan gapirishga o’rgatishdir. 
Nutq ritmining buzilishi bolaning nafas olishi 
takomillashmaganligidan, lozim bo’lgan so’zni darholtopa olmasligidan kelib 
chiqadi. Shuning uchun oiladagi yoki bunday bolalarning yon atrofidagi 
kattalar aniq hamda osoyishta so’zlashishlari zarur.
Nutq to’liq rivojlanmaganmaktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda 
to’g’ri ritm va nutq suratini tarbiyalash uchun tanish bo’lgan she’rlarni doira 
chapak sadolari ostida o’qish, oxista su’ratda ashulali o’yinlarni pauza bilan 
aytib o’ynash, musiqa mashg’ulotlarida ashula aytish, harakat bilan she’rlar 
aytish va shunga o’xshash boshqa usullardan foydalaniladi.
Ovozni tarbiyalash. Maktabgacha ta’lim yoshidagi nutqi to’liq 
rivojlanmagan bolalarda ovoz biroz past, kuchsiz, oz-moz chinqiriq nutqi esa 
bir ohangli bo’ladi. Chunki yosh bolalar bo’g’zi kattalarnikiga qaraganda 
qisqa, tovush pardalari ingichka va kichik xajmda bo’ladi. Tarbiyachining 
eng muhim vazifasi esa bolalar ovozini saqlashdan iborat bo’lib, bolalar 
uchun zararli bo’lgan shovqin-suronli, sovuq van am havoda ashula 
aytishlarga yo’l qo’ymaslikdir. Ovozni tarbiyalash bolaga sekin va qattiq, 
past va baland tovushlar bilan gapirish, o’rtacha ovoz kuchi bilan 

---

33
so’zlashishi, so’zlashganda qisinmaslik, ovozni o’zgartira olish imkonini 
beradi. Bu esa nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar nutqini tarbiyalashda juda 
ham muhimdir. 
Biz bolalarning passiv va aktiv lug’atini boyitib borish bilan birga, 
lug’atida bor bo’lgan so’zlarni to’g’ri talaffuz etishga ham o’rgatib bordik. 
Uch yoshli bolalar nutqi uch va to’rt so’zdan iborat qisqa jumlalardan 
tashkil topadi. Jumlalar sekin asta kengayib va murakkablashib boradi. Bu 
yoshdagi bolalarda mazmunli lug’at hali takomillashmagan bo’ladi. Gaplar, 
so’zlar tartibi doim to’g’ri bo’lavermaydi. Bu yoshdagi bolalar ko’plik va 
birlik sonlarini, qo’shimchalarni noto’g’ri ishlatadilar, kelishik 
qo’shimchalaridan yaxshi foydalana olmaydilar. Masalan: uyda ketaman – 
uyga ketaman, bog’chada boraman – bog’chaga boraman, uyda keldim – 
uydan keldim. Biz ikkinchi kichik guruh bolalarini savollar berishga, 
shuningdek, berilgan savolga so’zlarni o’z o’rniga qo’yib javob qaytarishga 
o’rgatib bordik. 
Ikkinchi kichik guruh bolalari tovushlarni talaffuz etganlarida quyidagi 
kamchiliklarga yo’l qo’yadilar. 
1. S, z, s sirg’aluvchi tovushlar, masalan: a) yetarli darajada aniq 
talaffuz etilmaydi: b) so’zlarda tovushlar tashlab ketiladi (abzi – sabzi, igir – 
sigir, irk - sirk): v) s tovushi f tovushi bilan (savat - tavat) almashtiriladi: z 
tovushi d tovushi bilan (danjir – zanjir), s tovushi t tovushi bilan (tirkul - 
sirkul) almashtirib aytiladi. 
2. Sh, j, ch shippillovchi tovushlar a) yetarli darajada aniq 
talaffuz etilmaydi: b) so’zlarda tashlab ketiladi (apka – shapka, o’ja – jo’ja, 
oy – choy, oynak – choynak) va boshqalar: v) sh tovushi s yoki f tovushi 
bilan almashinadi (sapka – fapka, shapka): j – z yoki v tovushi bilan (zo’xori 
– vo’xori – jo’xori): ch, s yoki t tovushi bilan (soy – toy – choy) almashinib 
talaffuz etiladi. 

---

34
Z, l va r tovushi, a) so’zlarda tshlab ketiladi (avlagi – lavlagi, yedisda – 
rediska ): b) l (“l” yumshoq) tovush sifatida talaffuz etiladi (lyampa – lampa). 
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda lug’at boyligi va mazmunli 
nutq tez o’sadi. Shuning uchun ikkinchi kichik guruh bolalarining nutqini 
tekshirishda eng avvalo ularning lug’at boyligi va mazmunli nutqi qanday 
holatda yekanligiga axamiyat bermog’imiz lozim. Bolaning nutqi kanchalik 
qanbag’al bo’lar ekan, uning mazmunli nutqi ham shunchalik kanbag’al 
bo’ladi. Buning natijasida bir tovushning ikkinchi bir tovush bilan 
almashinishi vujudga keladi. Biz bolalar nutqini o’yin paytida, mashg’ulotlar 
va kundalik hayot jarayonida kuzatib borib, ularning lug’at boyligi yetarli 
emasligini, jumlalarni to’g’ri qo’raolmasligini, tovushlar talaffuzi ravon 
emasligini, duduqlanishini aniqlab oldik. Bunday kuzatishdan so’ng har bir 
bolaning nutqini yakkama-yakka holda maxsus tanlangan materiallar, ya’ni 
bunda tarbiyachi bolalarning ma’noli nutqini mazmunli rasmlar sirg’aluvchi 
tovushlarni (S,Z,S), shipillovchi tovushlarni (Sh,J,Ch), sonor tovushlarni 
(L,R), jarngli tovushlarni (V,B,D,G) tasvirli rasmlar asosida tekshirib bordik. 
Yakka xolda tekshirish natijalarini daftarga yozib borib, shu asosda 
bolalarning nutq holatini aks ettiruvchi nutq jadvalini tuzdik, keyinchalik 
bolalar nutqida bo’ladigan o’zgarishlarni nutq jadvalida belgilab bordik.