Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc

3- 
§. Mehnat huquqining tizimi va mehnat qonunlarining 
ichki ishlar organlarida qo‘llanilishi 
Mehnat huquqi – bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida mehnat 
bozorining faoliyatini, mulkchilik shaklidan, xo‘jalik yuritish usulidan 
qat’i nazar, barcha korxona, tashkilot, muassasalarda yuzaga keluvchi 
ijtimoiy mehnat munosabatlarini, yollanma mehnatni tashkil etishga oid 
munosabatlarni davlat, jamiyat, ayrim shaxslar manfaatlarini uyg‘un- 
lashtirgan holda huquqiy tartibga solishga qaratilgan huquqiy me’yorlar 
yig‘indisi va tizimidan iborat. 
Mehnat huquqi tizimi – mehnat huquqi normalari bilan tartibga 
solinuvchi ijtimoiy munosabatlarning tabiati va bu normalarning 
ahamiyatiga qarab muayyan izchillikda birlashtirilishidir. Demak, mehnat 
huquqining tizimi deganda, mehnat huquqi normalarining ilmiy 
asoslangan tarzda joylashish tartibi va tasnifi tushuniladi. 
Mehnat huquqining tizimi umumiy va maxsus qismlarga bo‘linadi. 
Umumiy qismda «mehnat huquqi» tushunchasi, predmeti, vazifalari, 
metodlari, asosiy manba va prinsiplari, subyektlari, mehnatga oid huquqiy 
munosabatlar, xodimlar va ish beruvchilarning vakilligi, jamoa 
shartnomasi va kelishuvlari kabi masalalarga taalluqli huquqiy normalar 
tashkil etadi. 

---

14 
Maxsus qismda esa mehnatga oid munosabatlarning alohida jihatlarini 
tartibga soluvchi yoki ular bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarning ayrim 
turlarini tartibga solish jarayonida paydo bo‘lgan masalalar va o‘ziga xos 
boshqa huquqiy normalar tashkil etadi. Ularga: aholini ishga joylashtirish; 
mehnat shartnomasi; ish va dam olish vaqtlari; ta’tillar; mehnatga haq 
to‘lash; kafolatli va kompensatsiya to‘lovlari; mehnat shartnomasi 
taraflarining moddiy javobgarligi; mehnat intizomi; mehnat muhofazasi; 
ayrim toifadagi xodimlarga beriladigan qo‘shimcha kafolat va imtiyozlar; 
mehnat nizolari kabi masalalar kiradi. 
Davlat ijtimoiy sug‘urtasiga oid masalalar ijtimoiy ta’minot huquqiga 
taalluqli bo‘lsa-da, ushbu masalalar ham mehnat huquqi doirasida 
o‘rganiladi. 
Maxsus qism xarakteri jihatdan turlicha bo‘lgan huquqiy normalar, 
ya’ni ijtimoiy munosabatlarning aniq turini tartibga soluvchi normalarni 
o‘zida birlashtiradi. Masalan: mehnat shartnomasi (kontrakti) degan 
institutni tashkil etuvchi normalar mehnat munosabatlarining paydo 
bo‘lishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishini, ish haqi institutini tashkil etuvchi 
normalar esa xodimlar mehnatiga haq to‘lashning tartibi va miqdorini 
tartibga solib turadi va hokazo. 
Mehnat qonunchiligi huquqning bir tarmog‘i sifatida O‘zbekiston 
Respublikasi Mehnat kodeksida aks ettirilgan bo‘lim va boblarda 
ifodalangan tizimlardan iborat bo‘ladi. 
Mehnat huquqining fan sohasi va qonunchilikning tarmog‘i sifatidagi 
tizimlari o‘rtasidagi muayyan farqlar quyidagicha: 
1) mehnat huquqi fan sohasi sifatida qonunchilik amaliyotini 
o‘rganish, umumlashtirish, ilmiy xulosa va tavsiyalar berish, mutaxassis 
kadrlar tayyorlashga yo‘naltirilgan bo‘lsa; 
2) mehnat qonunchiligining tizimi esa mehnatga oid munosabatlarni 
tartibga soluvchi barcha normativ hujjatlarni qamrab oladi. 
Mehnat huquqining fan sifatidagi tizimida huquqiy normalardan 
tashqari, mehnatni huquqiy jihatdan tartibga solish borasidagi Xalqaro 
mehnat tashkilotining konvensiya va tavsiyanomalari, shuningdek 
davlatlararo shartnomalar ham o‘rganiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin shu 
kungacha o‘tgan vaqt davomida bir qancha ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. 
Ichki ishlar organlari kadrlar apparati o‘z faoliyatini atroflicha tahlil etib, 
uni zamon talablariga mos ravishda, yangicha tashkil etdi. Shaxsiy tarkib 
bilan ish yuritishni takomillashtirish maqsadida ko‘plab me’yoriy 

---

15 
hujjatlar ishlab chiqildi va ular bevosita ichki ishlar organlari faoliyatiga 
tatbiq etildi. 
Hozirgi dolzarb vazifalardan biri me’yoriy-huquqiy bazani 
takomillashtirib borib, mavjud sharoitlarni hisobga olgan holda amaldagi 
ko‘rsatma va buyruqlarga o‘zgartirishlar kiritish, zarur bo‘lganda to‘la 
yangilashdan iborat. Negaki hayotimizning barcha jabhalarida islohotlar 
amalga oshirilmoqda. 
IIV Shaxsiy tarkib bilan ishlash xizmati faqat faoliyat ko‘rsatayotgan 
xodimlar bilan ishlash emas, balki safimizga yangi xodimlar qabul qilish 
jarayonini ham qayta ko‘rib chiqib, bu borada ham maqbul variantlarni 
faoliyatga tatbiq etmoqda. Kelgusida xizmatga qabul qilinayotgan 
xodimlar IIV o‘quv markazlarida o‘rnatilgan tartibda ko‘rik-tanlovdan 
o‘tkaziladi. 
Ko‘rik-tanlovda bo‘lajak xodimlarning bilim saviyasi va ishni 
uddalab ketish qobiliyati sinab ko‘riladi. Bu, o‘z navbatida, ichki ishlar 
organlarini layoqatli kadrlar bilan ta’minlashga yordam beradi. 
O‘zbekiston Respublikasining ichki ishlar organlariga qabul qilish 
asosan Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 8-yanvardagi 16-sonli qarori 
bilan qabul qilingan «Ichki ishlar organlarida xizmatni o‘tash haqidagi 
muvaqqat Nizom» talablariga muvofiq, tanlov asosida mavsumiy jamlash 
orqali amalga oshiriladi. 
Ichki ishlar organlariga 18 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan aqlan 
yetuk, ma’naviy pok, qat’iy fikrli, intizomli, jismonan sog‘lom, shaxsiy 
dunyoqarashi jihatidan ichki ishlar organlari oldiga qo‘yilgan vazifalarni 
bajara olish qobiliyatiga ega va ichki ishlar organlari xizmatiga kirish 
xohishi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari qabul 
qilinadilar. Ichki ishlar organlarining saf tizimlariga bo‘yi jihatidan 
erkaklarniki 170 sm dan, xotin-qizlarniki esa 165 sm dan kam bo‘lmasligi 
lozim. 
Ichki ishlar organlarining tibbiyot, moliya-iqtisod, muhandis-texnik, 
ishlab chiqarish, ma’muriy-xo‘jalik tizimlarining o‘rta va katta boshliqlar 
tarkibiga 35 yoshgacha bo‘lgan fuqarolar xizmatga qabul qilinadilar. 
«Mustaqil davlatlar ichki ishlar organlarining o‘zaro hamkorlik qilish 
bo‘yicha Kelishuvi» to‘g‘risidagi o‘zaro shartnomaga asosan, MDH 
davlatlari ichki ishlar organlarining xodimlariga boshqa Respublika ichki 
ishlar organlariga xizmatga o‘tishiga to‘sqinlik qilinmaydi. 

---

16 
Biroq bunday holatlar hozirgi kun talablaridan kelib chiqib hal etiladi. 
Jumladan, «O‘zbekiston Respublikasining Fuqaroligi to‘g‘risida»gi 
qonunining 21-moddasida ko‘rsatilgan talablariga asosan respublika ichki 
ishlar organlari xizmatida bo‘lgan, ammo qonun chiqqanidan so‘ng, 
boshqa respublikaning huquqni muhofaza qiluvchi organlar tarkibida 
xizmat qilgan fuqarolar qonunning ushbu moddasiga asosan O‘zbekiston 
Respublikasi fuqaroligini yo‘qotadi. 
Respublikamiz ichki ishlar organlari xodimlarining MDHning boshqa 
davlatlari ichki ishlar organlari xizmatiga o‘tkazilishi ham 
«Mustaqil davlatlar ichki ishlar organlarining o‘zaro hamkorlik qilish 
bo‘yicha kelishuvi» to‘g‘risidagi shartnomaga asosan amalga oshiriladi. 
Biroq, bunda xizmatning boshqa respublika ichki ishlar organlariga 
o‘tkazilishining sabablari atroflicha o‘rganilib, IIV rahbariyatining 
roziligiga ko‘ra, biror qarorga kelinganidan so‘nggina amalga oshiriladi. 
O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1993- 
yil 8-yanvarda 16-sonli «O‘zbekiston Respublikasi IIOda xizmatni o‘tash 
tartibi haqidagi muvaqqat Nizom» tasdiqlandi. Nizomda asosiy e’tibor 
shaxsiy tarkibning xizmatni o‘tash tartibini normativ asosda boshqarishni 
takomillashtirish, kadrlar tanlash sifatini oshirish imkoniyatlarini 
o‘rganish, xizmatda o‘sishni rag‘batlantirish, shahodatlash chog‘ida 
xodimlarning kasb mahoratlariga xolis baho berilishi, shuningdek oddiy 
xodimlar 
va boshliqlarning xizmatda ko‘tarilishi, xizmatdan 
bo‘shatilishida qonuniylikka amal qilinishini ta’minlash hamda soha 
xodimlarining ijtimoiy himoyasini kuchaytirish masalalariga qaratildi. 
Ichki ishlar organlari O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshga 
to‘lgan, lekin 30 yoshdan katta bo‘lmagan fuqarolari tomonidan ko‘ngilli 
(shartnomaviy) asosda jamlanadi, bunda ular albatta, ko‘rik-tanlovdan 
o‘tadilar. Ular asosan oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining 
bitiruvchilari, Qurolli kuchlarning zaxiraga bo‘shatilgan harbiy 
xizmatchilari bo‘lishlari kerak va o‘z shaxsiy, axloqiy, kasbiy fazilatlari, 
sog‘liqlari, ma’lumot darajalari bilan ichki ishlar organlari xodimlari 
zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishga qodir bo‘lishlari shart. 
Ichki ishlar vazirligining oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga 
o‘qishga 17 yoshdan 25 yoshgacha bo‘lgan, o‘rta ma’lumotli, xizmatga 
kiruvchi nomzodlarga qo‘yiladigan talablarga to‘liq javob beradigan 
fuqarolar, ichki ishlar organlari xodimlari orasidan esa 25 yoshgacha 
bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari qabul qilinadilar. 

---

17 
O‘zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlari safiga xizmatga 
chaqiriluvchilar ichki ishlar organlariga xizmat qilishga qabul 
qilinmaydilar, IIV tizimidagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga 
o‘qishga qabul qilish bundan istisnodir.