Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc

Mehnat huquqining prinsiplari deganda, qonunlar bilan mustah- 
kamlangan, mehnat huquqi sohasidagi davlat siyosatini ifodalovchi asosiy 
g‘oyalar, rahbariy qoidalar tushunilmog‘i lozim. 
Mehnat huquqining prinsiplarini quyidagi asosiy guruhlarga ajratish 
mumkin: 
1) mehnat bozorini va aholini ish bilan ta’minlashni huquqiy jihatdan 
tartibga solish borasidagi davlat siyosatini ifodalovchi prinsiplar (Mehnat 
kodeksining 58-moddasi); 
2) mehnatning shartlarini belgilashga doir boshqaruv asosini o‘z 
ichiga olgan prinsiplar; 
3) xodimlar mehnatini qo‘llashni tartibga solishni belgilovchi 
prinsiplar; 
4) xodimlar mehnat huquqlarini himoya qilishni ifoda etuvchi 
prinsiplar. 
Mehnat huquqining asosiy prinsiplari O‘zbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasi va huquqning shu sohasiga oid muhim normativ-huquqiy 
hujjatlarda mustahkamlab qo‘yilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 37-moddasida ta’kidlanganidek, «Har bir shaxs 
mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va 
qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir. 

---

36 
Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda 
ko‘rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi». 
Ushbu moddaga asosan har bir shaxs o‘z manfaatlari va erkinliklariga 
asoslanib, qaysi faoliyat bilan shug‘ullanish va qanday kasb tanlashni o‘zi 
hal etadi. Bu qoida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 23-
moddasi mazmuniga muvofiq ravishda kiritilgan. Unda aytilishicha, har 
bir inson mehnat qilish, ish turini o‘z erki bilan tanlab olish, mehnatning 
adolatli va qulay sharoitlarida faoliyat ko‘rsatish hamda ishsizlikdan 
muhofaza etilish, shuningdek biror kamsitishsiz mehnatiga yarasha haq 
olish huquqlariga egadir. 
Shuni ta’kidlash lozimki, mehnatning erkinligi prinsipi uning 
ixtiyoriyligini bildiradi. Ushbu prinsiplarning mazmuni Mehnat 
kodeksining 57-moddasida o‘z aksini topgan. Unga ko‘ra, unumli va 
ijodiy mehnat qilish qobiliyatini tasarruf etish va qonun bilan 
taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug‘ullanish barcha 
fuqarolarning mutlaq huquqidir. Shu bilan birga, ixtiyoriy ravishda ish 
bilan band bo‘lmaslik javobgarlikka tortish uchun asos bo‘la olmaydi. 
Mehnatning erkinligi prinsipining o‘ziga xos ijtimoiy-huquqiy 
xususiyati shundan iboratki, unda fuqarolar bilan davlat o‘rtasida mehnat 
yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar aks etadi. Bunda davlatning 
aholini ish bilan ta’minlashga oid majburiyatlari, mehnatning erkinligi va 
ixtiyoriyligi prinsipini zarur kafolatlar bilan boyitadi. 
Bu prinsiplar Mehnat kodeksining 58-moddasida o‘z ifodasini 
topgan.Unga ko‘ra davlat: 
– ish bilan ta’minlash turini, shu jumladan turli mehnat rejimidagi 
ishni tanlash erkinligini; 
– ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va mehnat 
shartnomasini g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan himoyalanishni; 
– maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yordam 
berishni; 
– har kimga kasbga va ishga ega bo‘lishda, mehnat qilish va ish bilan 
ta’minlash shart-sharoitlarida, mehnatga haq olishda, xizmat 
pog‘onasidan yuqorilab borishda teng imkoniyatlar yaratishni; 
– yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o‘qitishni, mahalliy mehnat 
organlarida yoki ularning yo‘llanmasi bilan boshqa o‘quv yurtlarida 
stipendiya to‘lab, malakasini oshirishni; 
– boshqa joydagi ishga qabul qilinganda moddiy xarajatlar uchun 
qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to‘lashni; 

---

37 
– haq to‘lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli 
mehnat shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi. 
Ish bilan ta’minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shartlari 
hamda mehnat qilish huquqini amalga oshirishning kafolatlari mehnat 
to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda belgilab qo‘yiladi. 
Aholining ishga joylashishiga ko‘maklashish O‘zbekiston Respubli- 
kasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tizimining 
tegishli organlari tomonidan amalga oshiriladi. 
O‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligida mehnatning 
shartlari barcha xodimlar uchun bir xil belgilangan bo‘lishi, cheklashlar 
hamda kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi ko‘zda tutilgan. Jumladan, 
Mehnat kodeksining 6-moddasiga asosan: barcha fuqarolar mehnat 
huquqlariga ega bo‘lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga 
egadir. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati 
va mansab mavqei, dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi, jamoat 
birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik 
qobiliyatlariga va ular mehnatining natijalariga aloqador bo‘lmagan 
boshqa jihatlariga qarab mehnatga oid munosabatlar sohasida har qanday 
cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yo‘l qo‘yilmaydi va bular 
kamsitish deb hisoblanadi. 
Mehnat sohasida uning muayyan turiga oid talablar yoki davlatning 
yuqoriroq ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxslar (ayollar, voyaga 
yetmaganlar, nogironlar va boshqalar) to‘g‘risidagi alohida g‘amxo‘rligi 
bilan bog‘liq farqlashlar kamsitish deb hisoblanmaydi. 
Mehnat faoliyati davomida o‘zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs 
uni bartaraf etish, kamsituvchidan o‘ziga yetkazilgan moddiy va ma’naviy 
zararni undirish to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin. 
Lekin ayrim toifadagi xodimlarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga 
solish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin, ular quyidagilar: 
– xodim bilan korxona o‘rtasidagi mehnat aloqasiga xos; 
– xodim mehnatining shart-sharoitlariga xos; 
– tabiiy iqlim sharoitlari; 
– xodim mehnat qilayotgan joyning alohida huquqiy tartibi; 
– boshqa obyektiv omillar. 
Davlat xizmatchilarining mehnatini tartibga solishning xususiyatlari 
esa qonun bilan belgilanadi. 

---

38 
Mehnatning shartlarini belgilashda mehnat jamoalari, kasaba 
uyushmasi yoki xodimlar vakillik organlarining ishtiroki muhim ahamiyat 
kasb etadi. Ayni vaqtda bu organlar mehnatga oid huquqiy 
munosabatlarning subyektlari sifatida tegishli vakolat va huquqlarga ega. 
Masalan, Mehnat kodeksining 23-moddasiga ko‘ra, xodimlarning vakillik 
organlari quyidagilarga haqli: 
– muzokaralar olib borish, jamoa shartnomalari va kelishuvlari 
tuzish, ularning bajarilishini tekshirib turish, ish beruvchiga korxonada 
mehnat to‘g‘risida normativ hujjatlar tayyorlash yuzasidan takliflar 
kiritish; 
– korxonani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga doir masalalarni ko‘- 
rib chiqishda qatnashish; 
– mehnat nizolarini ko‘ruvchi organlarda xodimlar manfaatini hi- 
moya qilish; 
– ish beruvchi hamda u vakil qilgan shaxslarning qarorlari mehnat 
to‘g‘risidagi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarga zid bo‘lsa yoxud 
xodimlarning huquqlarini boshqacha tarzda buzayotgan bo‘lsa, bu 
qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish. 
Vakillik organlari ijtimoiy mehnat munosabatlarida xodimlarning 
manfaatlarini himoya etishga qaratilgan boshqa xatti-harakatlarni, basharti 
ular qonun hujjatlarida belgilangan qoidalarga zid bo‘lmasa, amalga 
oshirishlari mumkin. 
Xodimlarning vakillik organlari huquqlarining amalga oshirilishi 
korxonada mehnat samaradorligini pasaytirmasligi, o‘rnatilgan tartib va 
ish rejimini buzmasligi kerak. 
Bundan tashqari, mehnat huquqida sohalararo prinsiplarga ham amal 
qilinishi zarur. Jumladan: 
a) fuqarolarning sog‘lig‘i va hayotining har tomonlama muhofaza 
qilinishi; 
b) qariganda, mehnat qobiliyatini yo‘qotganda moddiy ta’minot 
olish huquqining ta’minlanishi; 
d) huquqlar va majburiyatlarning birligi; 
e) faoliyat turini, ish joyini tanlashning erkinligi kabi prinsiplar. 
Mehnat huquqi faqat o‘zigagina xos bo‘lgan tarmoq prinsiplariga ham 
amal qiladi. Ular mehnat huquqi fani va tarmog‘ining o‘ziga xos 
xususiyatlarini ifodalaydi.