Microsoft Word Оразымбетова М

Пайдаланыл2ын 1дебиятлар` 
q. Халы3 шайырлары. ХIХ 1сирди4 а3ыры ХХ 1сир басында2ы 
3ара3алпа3 шайырларыны4 шы2армалары. Н., {№ара3алпа3стан}, qoiw. 
w. Пахратдинов !. ХIХ 1сирди4 а3ыры ХХ 1сир басында2ы 3ара3алпа3 
1дебияты тарийхы. Н., {Билим}, qooy. 
e. №ара3алпа3 1дебияты тарийхы. Саба3лы3. Н5кис. qoit. 
Сора7лар 81м тапсырмалар. 
q. Анна3ул лирикаларында миллий ма3таныш сезимлерини4 берили7и 
w. Шайырды4 демократиялы3 ой-пикирлери
e. {К5к 5зек бойы}, {Бармекен} 3осы3ларына к5ркем тал3ы 

---

 
 №УЛМУРАТ №УРБАНАЛЫ УЛЫ. 
Ж о б а с ы 
q. Шайырды4 5мири 81м д5рети7шилигини4 6йренили7 тарийхы 
w. №улмурат шайырды4 философиялы3 81м дидактикалы3 
мазмунда2ы
3осы3лары 
e. Поэзиясында2ы д17ир шынлы2ыны4 с67ретлени7 5згешелиги 81м
{Он то2ыз} шы2армасы 8а33ында. 
Таяныш 
с5злер. 
№улмуратты4 
лирикалары, 
философиялы3, 
дидактикалы3 3осы3лар, тарийхый шы2армалары, т1рийип жанры 8а33ында, 
шайырды4 т1рийиплик 3осы3лары. 
№улмурат №урбаналы улы ХIХ 1сирди4 екинши ярымында ХХ 1сирди4 
биринши шерегинде жасап, ж1мийетлик 5мирди4 ашшы-душшысын к5п 
к5рген, 3ара3алпа3 хал3ыны4, белгили шайырларыны4 бири болып 
есапланады. 
№улмурат №урбаналы улы qirt-жылы №о4ыратты4 С5рк5л деген жеринде 
ту7ылады. Оны4 6йи орта 8аллы хожалы3лардан бол2ан. Ол жас гезлеринен 
баслап-а3 3осы3лар жаз2ан. №улмуратты3 к5п 3осы3лары 81зирги к6нге шекем 
са3ланып 3алма2ан. №айтыс бол2ан 7а3ты qowy-жыл деген ма2лы7матлар бар. 
Белгили фольклорист №.Айымбетовты4 к5рсети7ине 3ара2анда, {№улмурат 
шайыр барлы3 шы2армасын китап 3ылып 3олдан жазып 3оя берген. %зи тири 
7а3ытта 5зини4 3олжазбасын 8еш кимге бермеген, ол 3олжазбалар qowy-wi-
жыллары су7 алмада су7ды4 астында 3ал2ан}
1
деп к5рсетеди. Бул шайырды4 
шы2армаларыны4 бизи4 д17иримизге толы3 келип жетпе7ини4 тийкар2ы 
себеплерини4 бири усы 7а3ыялар2а байланыслы. 
№улмурат шайыр аты менен елге оны4 {Залымлар исин 6детти}, {№аш3ыл 
ма3сымнан жыра33а}, {К5ри4}, {Айекешке}, {Жубы ким}, {Йуришим}, 
{№1лендерге}, {№ызлар}, {Бегди4 к5к аты}, {Ж6з басы}, {Демишлер}, 
{Яранлар}, {Пал7анлар}, {Бардур}, {Не пайда}, {Ш181рбай}, {Он то2ыз} 
атлы шы2армалары ке4 тарал2ан. Оны4 бул 3осы3лары шайырды4 3ол 
жазбасы ар3алы емес, ал 81р кимни4 ядында 3ал2анлары, жыра7, ба3сы, 
3ыссаханларды4 репертуарлары ар3алы са3ланып 3ал2ан. №улмурат шайырды4 
5з заманында талантлы шайыр бол2анлы2ынан дерек берету2ын 3осы3лары 
бар. Онда т5мендегидей 5ткир философиялы3 3атарларды ушыратамыз` 
Адамны4 5мири булт киби 5тер, 
Булт к5шкен саяда 3андай иш питер, 
1
№.Айымбетов {Халы3 даналы2ы}. №3-стан. Баспасы. Н-qoyi-ж.

---

А3ыл бул дуньяны4 анжамын етер, 
А3ма3лы2ым шул бийпар7а йуришим.-
({Йуришим} yr-бетте) 
деп к5рсетеди. 
Шайырды4 пикиринше, адам дунья2а бийкар2а шы3пайды. Дунья2а адам 
болып кели7 - бул дуньяны4 ра7ажланы7ына 6лес 3осы7дан ибарат. Сонда сен 
адам болып есапланаса4. Болмаса 5мир булт киби к5шип баратыр2ан бир 
81дийсе. Демек, жердеги инсанны4 тиришилиги к5зди ашып-жум2анша 5тип 
кетеди, 81р бир 31демимизди а3ыл2а му7апы3 басы7ымыз керек деген 
философиялы3 пикирлерди орта2а салады. 
Шайыр 5мирди к5шип баратыр2ан булт3а те4ейди. Булт келеди кетеди, 
5мир де келеди, кетеди. Шайырды4 пикиринше, буннан пайдалан2ан 
пайдаланып 3алады. Ал, пайдаланба2ан к5п 5ткен 5мирлерине 5кинеди. 
Керекли 7а3ытларда 81рекет етип 3алы7ымыз керек, сонда 2ана 81мме 
ра7ажланы7 баш3ышларына к5териледи. 
Не себептен налыш етип йы2лаян, 
М1рдикарлы3 етип белим ба2лаян, 
!жел о3ы таяр, билм1н ша2лаян, 
Шуны билмей шунша надан болушым.- 
{Йуришим} yt-бет. 
деп к5рсетеди. 
Шайырды4 бул философиялы3 пикирлери На7айы, Ма3тум3улыларды4 
дунья 8а33ында2ы ойлары менен 6нлес келеди. %мирге итибарлы 3ара7шылы3 
барлы3 тиришиликти4 дереги екенлигин ескертеди. 
№улмурат шайырды4 {№1лендерге} деген ж1не бир 3осы2ы бар. №осы3 
шы2ыс поэзиясы д1ст6ринде жазыл2ан. №осы3 тематикалы3 3урылысы 
бойынша 81р есикке барып тилени7ши №1лендер 8а33ында жазыл2ан. Бира3 
буны4 бас3аша сыры бар` М1селен,
Илтимасым сизге №1лендер ша8ым, 
Бий1деплик 3ылма2аймыз, аты4 ким 
Бий1деплик болса, кешир г6на8ым, 
Яна илтимасым 8асыл заты4 ким (yt-бет)
Бул шу7ма3та2ы 3атарлар дидактикалы3 18мийетке ийе екенин сеземиз. 
Я2ный бизи4 1деп-икрамлылы2ымыз 21рипти 3орла7 емес, оны 86рметле7ге 
3аратыл2ан. Соны4 ушын шайыр да есикке келген №1лендерге` 
Илтимасым, сиз №1лендер ша8ым 
Бий1деплик 3ылма2аймыз, аты4 ким- 
деп оннан кеширим сорап с5йлеседи. Есикке келген №1лендерди {шахымЁ} -
деп 3абыл етеди. Оны №1лендер деп 3арамай, оны {ша8} деп с5йлеседи. Егер 

---

усы аты4ызды сора2анымда айып болса мени кеширег5р, деп 5тиниш етеди. 
Ол есикке кирген дий7ананы, оны дий7ана болы7ына 3арамастан, ол е4 17еле 
адам бол2анлы2ы ушын оны4 инсанлы3 86жданын жо3ары 3ойып с5йлеседи. 
Кейинги 6ш-т5рт 3атары
{Бий1деплик болса, кешир г6на8им, 
Яна илтимасым, 8асыл заты4 ким - деп сорайды. 
Бунда инсанды 86рметле7, 86жданды 86рметле7, 1сиресе, т1ркий дунья деп 
ж6рген адамларды т5беге к5тери7 - халы3 1деп-икрамлылы2ыны4 за4ы.
№улмурат шайырды4 {Он то2ыз} шы2армасын тарийхый жырлар 3атарына 
киргизи7ге болады. {Он то2ыз} шы2армасы 3ыссаханлар о3ы72а 3олайланып 
жазыл2ан шы2арма деген пикирлер айтылып келинбекте. Бул шы2арма qii0-
жыллары Таллы3 болыслы2ында К6лен болысты4 сайланы7ына халы3ты4 
к5пшилиги наразы болып к5терилис шы2ар2анына, сол к5ретилисти 
басла7шылардан он то2ыз адам тут3ын2а алынып, Т5ртк6л 3аласына сол 
д17ирдеги 81кимият алдында терге7ге алып келгенлигин с5з ети7ге арнал2ан.
#улмурат шайыр бул {Он то2ыз г6н1кар} адамны4 8а3 екенин айта келип, 
оларды4 жолда к5рген а7ыр азапларын с67ретлеп, оларды4 атларын бирим-
бирим 3осы33а салып, ба8алы ма2лы7матлар береди. 
{Алламурат, Ш1рип бенен ол су8бат, 
Молла Те4ел, №1лек пенен ол :лпет 
!рип ма3сым, К1рам, Тиле7, Му8аммет. 
!зелден деп тур2ан Молла Ахметий. 
Таздан Есен, Оразалы менен Файзулла 
Ата у2лы-2оша3 жигит Муртаза, 
Нурдан Тиле7мурат таздан Насурылла 
Он то2ыздан бири *идай, Исмети 
Бас3а жигитлерди4 атын билмедим, 
Еситпедим я 5злеринк5рмедим, 
№алай болды4ыз деп 8алын сорамадым. 
Ким иске шаталса, бардур 2айратым.- 
({Халы3 
шайырлары}) 
to-
бетте. 
деп к5рсетеди. 
№улмурат шайырды4 бул шы2армасы бол2ан 7а3ыядан со4 жазылма2ан, тап 
сол 7а3ыя бол2ан 7а3тында жазыл2ан десек те болады. Шайырды4 бул 3осы2ы 
халы33а ке4 тарап кеткен. Себеби, ол халы3 3ай2ысын, халы3 басына т6скен 
а7ыр мусаллатты дурыс жаз2ан. Сол себепли 3осы3 5з д17иринде халы3 
3ай2ысын жырла2ан тарийхый 3осы3 болып есапланады. 

---

Сол д17ир шайырларыны4 к5пшилигинде Ма3тум3улы, я !жинияз 
шайырдан бас3а бир еки шу7ма3 3осы3лар келтирип болып, бул 5зинен 
бурын2ы к5шири7 емес, ал 5зинен бурын2ы2а 86рмет пенен 3ара7, исти соннан 
басла7 ол д17ир 1дебиятыны4 71киллери ушын д1ст6р болып тарал2ан. Бул 
3убылыс №улмурат шайырда да айры3ша к5ринеди.
М1селен, №улмурат шайыр {Он то2ыз} 3осы2ын басла7 ушын !жинияз 
шайырдан 6ш шу7ма3 3осы3ты кириспе етип 3ойыпты. Бул оны 5злестирген 
емес, ал !жинияз2а 86рмет пенен 3ара2анлы2ы. Бул 3убылыс оны4 бас3а 
д5ретпелеринде де к5ринеди. Мине усындай д5ретпелеринде 5зине т1н бол2ан 
жекке 5згешеликлери менен шайыр №улмурат №урбаналы улыны4 д5ретпелери 
ХIХ 1сирди4 а3ыры ХХ 1сирди4 басында2ы 3ара3алпа3 1дебиятында белгили 
орын ийелейди.