Microsoft Word Оразымбетова М

Пайдаланыл2ын 1дебиятлар` 
q. Айымбетов №. Халы3 даналы2ы. Н., {№ара3алпа3стан}, qoyi. 
w. Пахратдинов !., %темуратова *. ХIХ 1сирди4 а3ыры ХХ 1сирди4 
басында2ы 3ара3алпа3 1дебияты тарийхы. Н., {Билим}, qoot. 
e. №улмурат. {Он то2ыз}. №осы3лар топламы. Н5кис, qoiq. 
Сора7лар 81м тапсырмалар. 
q. Шайырды4 {Й6ришим} 3осы2ында философиялы3 ба2дар.
w. Шайырды4 т1рийп 3осы3ларыны4 5згешелиги 
e. {Он то2ыз} поэмасында тарийхый шынлы3 81м инсан 8у3ы3ларыны4 
3ор2алы7ы 
r {№1лендерге}, {Ол неге д1ркар} 3осы3ларына к5ркем тал3ы. 

---

ӘБДИҚӘДИР БЕКИМБЕТ УЛЫ. 

Ж о б а с ы. 
q. !бди31дир Бекимбет улыны4 5мири 81м д5рети7шилик жолы 
w. !бди31дир шайырды4 {Ол неге д1ркар}, {Мегзер} 3осы3ларында2ы 
философиялы3 к5з-3араслар. Д17ир к5ринисини4 с67ретлени7и. 
e. Тарийхый темада2ы 3осы3лары. 
Таяныш с5злер. !бди31дирди4 лирикалары, дидактикалы3 3осы3лары, 
к5ркем 1дебият 81м тарийхый шынлы3, {Ол неге д1ркар}, {Мегзер}, 
3осы3ларыны4 идеялы3 мазмуны. 
!бди31дир Бекимбет улы 3ара3алпа3 1дебиятыны4 ра7ажланы7ына 6лес 
3ос3ан белгили шайырларды4 бири. Сонлы3тан да оны4 1дебий мийрасы 
республикамызды4 мектеплеринде, жо3ары, орта арна7лы о3ы7 орынларында 
6йренилмекте. 
!бди31дир Бекимбет улы qiy0-жылы Шымбай 3аласыны4 3асында2ы 
Та3жап а7ылында жарлы хожалы3та дунья2а келеди. Халы3 а7зынан жазып 
алын2ан ма2лы7матлар2а 3ара2анда ол к6т1 ша33ан бала болып 5скен, 
мерекелерде жасы 6лкен 2аррыларды4 5з-ара с5йлескен дидактикалы3 
мазмунда2ы, 3ызы3лы, т1рбиялы3 18мийетке ийе 14гимелерин к5п ты4ла2ан, 
о3ы72а билим алы72а 3ызы2ы7шылы2ы басым бол2ан. Жети жас3а тол2аннан 
кейин ата-анасы оны а7ыллы3 мектепке о3ы72а береди. Ол моллада т5рт-бес 
жыл о3ып са7атын ашады. Я2ный а7ыллы3 мектепте зейинлилиги ар3асында 
{*афтийек}, {Су7пы Алияр}, {Шар китап} ты толы3 6йренип та7ысады, аз да 
болса араб, парсы тиллерин 6йренеди. Бира3 зийрек бала а7ыллы3 мектепте 
молладан ал2ан билимине 3анаатланбайды. Сонлы3тан Шымбай 3аласыны4 
к6н шы2ыс т1репиндеги он ша3ырымдай 3ашы3лы3та жайлас3ан Айымбет 
ийшан мешитине келип о3ы72а т6седи 81м бул жерде билим д1режесин 
жетилистиреди. Шы2ысты4 уллы шайырлары Хожа Ахмед Ясса7ий, Сулайман 
Ба3ыр2аний (*1ким ата), На7айы, Ма3тум3улы, 3ара3алпа3 шайырлары 
Жийен, К6нхожа, !жинияз, Берда3, %теш шы2армаларын 6йренеди, халы3 
5тинишине бола оларды4 айырым 3осы3ларыны4 3олжазбасын к5пшиликке 
о3ып берип тур2ан. 
!бди31дир 
Бекимбет 
улы 
5з 
д5ретпелери 
ар3алы 
8адаллы3ты, 
адамгершиликти, 1деп-икрамлылы3ты, ата-ана, ту7ыс3ан-ту72анлар2а, жасы 
6лкен, жасы кишилерге бол2ан ме8рибанлы3ты жо3ары ба8алайды. Оларды 5з 
минез 3ул3ында, ж6рис-турсында туты7ы, бас3алардан да оларды талап ети7 
!бди31дирди4 бойына, 31билетине си4ген е4 жа3сы 31сийетлерди4 бири 
бол2ан. Бизи4 бул пикиримизди Шымбайда ту7ылып 5скен !бди31дирди 

---

таныйту2ын 81м к5п жыллар да7амында ХIХ 1сирде жаса2ан 3ара3алпа3 
шайырлары ту7ралы к5п материаллар топла2ан, %збекстан республикасына 
мийнети си4ген м1деният хызметкери Уза3 а2а Раметуллаевты4 жаздыр2ан 
ма2лы7матлары да тастыйы3лайды}
1
- деп белгилейди А.Пирназаров. 
!бди31дир 
Бекимбет 
улын 
таныйту2ын, 
билету2ын 
адамларды4 
ма2лы7матларына 3ара2анда, !бди31дир шайыр м1дениятлы, диншил адам 
бол2ан, дин к5рсетпелерин булжытпай орынла2ан, 81ттеки ке4ес 86киметини4 
динге 3арсы сиясатын к6шейтип тур2ан жылларында да ол бес 7а3ыт намазын 
о3ы7ын, ораза туты7ын то3татпа2ан, жеке м1пин г5злеп, дин 3а2ыйдаларын 
биле-тура буз2анларды 1шкарала2ан, олар2а адамгершиликли болы72а м1сл181т 
берип тур2ан. Соны4 ушын да Айымбет ийшан мешитин питкерип а7ыллы3 
мектеплерде бала о3ыт3анда ол балалар2а бар интасы менен саба3 5тип, 
оларды 5нер, билимге 6йреткен. Е4 жо3ары адамгершилик 31сийетлерди 5з 
бойына си4дири7ди4 бир жа2ы инсанны4 са7атлы, билимли болы7ына 
байланыслы деп т6синген. 
Сонлы3тан да` 
{Алымлылы3 3ашады китап ашпаса, 
Шы33ан к6н батады шу2ла шашпаса, 
К5кке ушар 3ыйынлы3тан 3ашпаса, 
Билимлилер 3атарынан зор болар}
деп халы3ты, 1сиресе жас 17ладты са7атлы, билимли болы72а ша3ырады. Ал 
талабалар2а шын ы3ласы менен саба3 бермей, соны4 н1тийжесинде 
ш1киртлерин са7атсыз 3алдырып ж6рген гейпара устазларды 3атты сын2а 
алады, ондай устазды {устаз} деп сана72а арзымайту2ынлы2ын ескертеди. 
С6йикли шайырларымызды4 бундай еркин пикирлери б6гинги к6н 
талапларына да толы3 жу7ап береди 81м олар елеге шекем 5з 18мийетин 
жо2алт3ан жо3. К5п жалынлы шы2армалары менен хал3ына 8адал хызмет 
еткен ата3лы шайыр !би31дир Бекимбет улы qoe0-жылы u0 жасында 3айтыс 
болды. 
{Шайырды4 3осы3ларын халы3 арасында2ы билету2ын адамлардан жазып 
алы7да Н.Жапа3ов, А.Каримов, !.№ожы3баев к5п мийнет еткен} - деп 
белгилейди А.Пирназаров {ХIХ 1cирди4 а3ыры ХХ 1сирди4 басында2ы 
3ара3алпа3 1дебияты} (Н5кис {Билим} баспасы, qooy-ж. qeu-бетте) - деген 
монографиясында. 
Оларды4 жазып ал2ан материаллары тийкарында !бди31дирди4 qoyy-жылы 
{№ара3алпа3стан} баспасынан биринши м1рте та4ламалы шы2армалары 
1
А.Пирназаров. ХIХ 1сирди4 а3ыры ХХ 1сирди4 басында2ы 3ара3алпа3 1дебияты. Н5кис. 
{Билим}, qooy-ж. qrq-бетте. 

---

жары33а шы33ан болса, qoiw-жылы {Халы3 шайырлары} деген атамада2ы 
топламда оны4 улы7ма саны i00 3атарлы3 он сегиз 3осы2ы басыл2ан. !лбетте, 
баспа с5зде ж1рияланып ж6рген бул 3осы3лар !бди31дир шайырды4 толы3 
мийрасын 3амтый алмайды. Себеби, шайырды4 шы2армаларын 7а3тында 
халы3 а7зынан жазып ал2ан Н.Жапа3ов пенен А.Каримовты4 баянла7ларына 
3ара2анда оны4 улы7ма qw00 3атардан ибарат wt 3осы2ы 3а2аз беине 
т6сирилген. Демек, халы3 а7зынан усы 7а3ыт3а шекем жазып алынба2ан 
шы2арамалрын есаплама2анда !бди31дирди4 3олда бар 3осы3ларынан еле де 
алты-жети 3осы3лары баспас5з бетлеринде ж1рияланбай ж6ргенлиги белгили 
болып тур. 
Со42ы жыллары 1дебиятшы илимпазлар !бди31дир шайыр мийрасы 
бойынша пикир ж6риткенде к5бинесе оны4 усы {Халы3 шайырлары} 
топламында жариялан2ан 3осы3ларына ды33ат а7дарып ж6р. 
!бди31дир Бекимбет улыны4 1дебий мийрасын илимий к5з-3арастан 
6йрени7 тийкарынан ХХ 1сирди4 i0-жыллардан баслап 3ол2а алын2ан. 
М1елен` {Халы3 шайырлары} деген топаламда !бди31дир Бекимбет 
улыны4 шы2армаларына q,t к5леминде т6синик берилген, бунда шайырды4 
{№ыз кеткен}, {№атты а2ардан жы33ын кетти} тарийхый 3осы3лары 3ыс3а 
таллан2ан. 
qoie-жылы №МУды4 филология факультети ушын {№ара3алпа3 1дебияты 
тарийхы} атлы саба3лы3 баспадан шы3ты. Усы о3ы7лы3та шайырды4 
5миринен азы кем ма2лы7матлар келтирилген, {№ызкеткен}, {№аттыа2ардан 
жы33ын кетти} шы2армаларына {Халы3 шайырлары топламында2ы} усы 
3осы3ларды4 текстлерине ж6ритилген пикирлерге 3ара2анда бир 3анша 
тере4ирек талла7 жасал2ан. 
qooe-жылы {Билим} баспасынан педагогика илимлерини4 кандиадты 
(81зирги 7а3ытта илим докторы, профессор) %.!ле7овты4 {№ара3алпа3станда 
т1лим т1рбиялы3 ойларды4 31липлеси7и 81м ра7ажланы7ы} ({Билим} баспасы, 
Н5кис, 
qooe), 
qoor-жылы 
{№ара3алпа3стан} 
баспасында 
филология 
илимлерини4 докторы профессор Ю.Пахратдиновты4 {Сатира 1сирлер 
сырласы} атлы монографиялы3 китаплары жары3 к5рди. Бул еки мийнетти4 
еке7инде де !бди31дир Бекимбет улыны4 1дебий мийрасы бойынша арна7лы 
с5з 3оз2а2ан. %.!ле7ов 5з китабында {!бди31дир Бекимбет улыны4 
ж1мийетлик а2арты7шылы3 к5з-3араслары}
1
деген атамада !бди31дир 
шайырды4 шы2армаларынан оны4 ж1мийетлик а2арты7шылы3 к5з-3арасын 
та7ып аны3ла7ды алдына ма3сет етип 3ой2ан болса, Ю.Пахратдинов 5з 
китабында !бди31дир Бекимбет улыны4 3осы3ларында дидактика менен 
1
*1мме алын2ан жу7ма3лар {Халы3 шайырлары} ({#ара3алпа3стан} баспасы. Н5кис., qoiw-ж, 
топламнан алынды.) 

---

сатираны4 байланысын та7ып аны3ла7ды ма3сет еткен 81м усы 3ойыл2ан 
атамалар бойынша авторлар илимий пикирлерин, д1лиллерин келтирген. 
Ал, А.Пирназаров 5зини4 qooy-жылы {Билим} баспасында басылып 
шы33ан {ХIХ 1cирди4 екинши ярымы ХХ 1сирди4 басынад2ы 3ара3алпа3 
1дебияты} Анна3ул, Д1ме, Бегжан, №удайберген, !бди31дир шайырларды4 
5мири 81м 1дебий мийрасы (Н5кис {Билим} баспасы, qooy-ж.) - деген 
монографиясында !бди31дир Бекимбет улыны4 5мири 81м д5рети7шилигине 
qeu-бет пенен qy0-бетлер аралы2ында с5з етеди. Бул монографияда !бди31дир 
шайырды4 
5мири 
81м 
д5рети7шилигини4 
изертлени7 
м1селелери, 
шы2армаларында 
мийнеткеш 
халы3 
турмысыны4 
с67ретлени7и, 
философиялы3, 
адамгершилик, 
билим 
8а33ында2ы 
ойлары, 
шы2арма 
д5рети7деги 
шеберликлери, 
шайырды4 
пайдалан2ан 
а7ызеки 
халы3 
материаллары 81м шы2армаларыны4 3осы3 3урылысы 8а33ында то3тап 
шы2армаларына талла7 жасайды. 
Енди 
авторды4 
усы 
монографиясында2ы 
qro-беттеги 
{!бди31дир 
шы2армала-рында2ы философиялы3 ойлар} деген темашада мынандай дейди` 
{Берда3, 
!жинияз 
шы2армаларын 
о3ып 
отырса3 
оларда2ы 
тере4 
философиялы3 ойлар менен танысамыз. Усындай ой т6синиклерди биз 
!бди31дир шы2армаларынан да к5п ушыратамыз} (qtt-бет) - деп ту7ры 
айт3ан. *а3ый3атында да, !бди31дирди4 философиялы3 ойлары {Бай менен 
жарлы айтысы}, {Мегзер}, {Ол неге д1ркар} 81м та2ы да бас3а 3осы3ларында 
ушырасады. Мысал2а {Мегзер} 3осы2ына н1зер салайы3. Бунда шайыр`
{Шул дуньяда бирдей му4сыз бай болса, 
Ийшан, болыс яки белли бий болса, 
!лем 8ыраж, т5рт т6лиги сай болса, 
Доза3ма, бийишме, 3айсы2а мегзер} 
({Халы3 шайырлары} Н., qoiw-жыл, qq0-
бетте) 
Бул шу7ма3 шайырды4 {Мегзер} 3осы2ынан алын2ан болып оны талла7 
еткенимизде, мынандай т6синикке ийе боламыз. О дуньяда бейиш пенен 
доза3ты4 бар екенлигин бийкарламай, сондай д1режедеги бейиш пенен
доза3ты4 усы тиришилик дуньясында да барлы2ын, я2ный у7айым-3ай2ысыз, 
дунья-маллы, ишим-жеми мол, {т5рт жа2ы 3убла болып}, {демине нан писип} 
тур2ан адамлар бул дуньяны4 бейишинде, ал жерине нан таппай б1р81ма к6н 
к5ристи4 3ай2ы- у7айымында, а7ыр азапта ж6ргенлер бул дуньяны4 доза2ында 
жасайды}- деген т6синикти билдирген. Сонлы3тан да ол бул 3осы2ын 
{...Бейиш байды, доза3 жарлыны к5рди, 

---

Бирадарлар, шул 21п ту7ра2а мегзер}-
({Халы3 шайырлары} qq0-бетте).
-деген 3атарлар менен тамамлан2ан. 
!бди31дир байларды тек бай ушын 2ана жаман, ал жарлыларды тек жарлы 
бол2аны ушын 2ана жа3сы деп т6синбеген. Ол байларды4 да, жарлыларды4 да 
арасында жа3сыларды4 да болату2ынлы2ын жа3сы билген. Сонлы3тан да 
авторды4 {Ол неге д1ркар}, {Жа3сыды}, {Керек} 3осы3лары бу2ан ай3ын 
д1лиллеме бола алады`
{Патша тахт 6стинде 1дил болмаса 
{Дат} - деп келгенлерди4 ке7ли толмаса, 
"1рипти зарлатып, байды 3олласа, 
Бундай залым патша ол неге д1ркар} 
{Ол неге д1ркар} q0u-бетте 
{Елин аямастан тона2анлардан, 
*арамнан мал дунья жыйна2анлардан, 
Журттан 5зин арты3 сана2анлардан, 
:йин 3ор2ап тур2ан к5пек жа3сыды}- 
{Жа3сыды} qww-бетте. 
{К5з яшлы му8мийинди к5рип шад етсе, 
Белди беккем, к5зди шамшыра3 етсе, 
"1риплерге 3ара т6нди к6н етсе, 
Ел 31дирин билгендей ме8рийбан керек}- 
{Керек} qq0-бетте. 
-деп белгилейди. Бунда шайыр халы3 31дирин били7ши, халы3 2амын 
ойла7шы, 8а3 нийетли ел басшыларыны4 болы7ын тилейди, я2ный оны4 
философиялы3 к5з-3арасы ел-халы3ты бас3ары7 ушын сол елди, халы3ты шын 
ж6реги менен с6йген, халы33а хызмет ети7ди 1ди7ли 7азыйпам деп т6синген 
а3ыллы, т1жирийбели, келешекти ойлап билету2ын ер-ж6рек дана болы7 
керек, сонда 2ана басшы елди, халы3ты жа3сы, дурыс бас3ара алады деген 
ойларын у2амыз. 
!бди31дир Бекимбет улыны4 шы2армаларыны4 тематикасына н1зер 
а7дар2аны-мызда, оны4 {№ыз кеткен}, {№атты а2арда жы33ын кетти} 
3осы3лары тарийхый темада жазыл2анлы2ы белгили болды` 
{Болыс буйры3 3а2аз жайып, 
Айда2аны а3са3, майып 
Д17лет пушы3 болып найып, 
Бул б1ринен жаман болды, 

---

Байлар те4ге менен 3алды, 
Бай белдарды аш3а салды, 
№у7ып айдап к1мба2алды, 
Бийлер ж6д1 жаман болды} 
{№ыз кеткен}, qqq-бетте 
Шайырды4 {№ыз кеткен} 3осы2ы 8а3ый3ат тарийхта бол2ан 7а3ыя2а 
арнал2ан. qoqt-qoqy-жыллары №ара3алпа3станны4 Россия2а 3араслы Шымбай 
уездинде жаса7шы халы3 су7сызлы3тан 3атты тары2ады. Елде к6шли 
наразылы3 басланады. Су7сызлы3ты4 а3ыбетинен тек жарлы халы3 2ана емес, 
3у7атлы хожалы3лар да 3ыйыншылы33а ушырайды. Сол 7а3ытты4 81кимлери 
халы3 наразылы2ынан 3ор3ып су7 8а33ында бир илаж к5ри7ге м1жб6р болады. 
Ол илаж №атты а2арды4 cа2асын бойлап кейин №ыз кеткенге жа4а са2а алы7 
болып табылады. Буны тарийхый документлер де, сол 3азы72а 3атнас3ан 81зир 
к5зи тири 2аррылар да тастыйы3лайды.
Улы7маластырып айт3анда, !бди31дир Бекимбет улы 5зини4 1дебий 
шы2армалары менен 3ара3алпа3 халы3 поэзиясында орны бар шайыр 
сыпатында танымалы екенлиги белгили.