Microsoft Word tex jar10. doc

Ўрнатиш хатолиги ўлчов асбоби стрелкасининг шкала бошланғич 
белгисига нотўғри ўрнатилиши натижасида ёки ўлчаш воситасини эътиборсизлик 
билан, масалан, вертикал ёки горизонтал бўйича ўрнатилмаслиги натижасида 
келиб чиқади. 
Ўлчаш услуби хатоликлари катталикларни (босим ҳарорат ва б. ни) ўлчаш 
услуби билан боғлиқ бўлган ва қўлланаётган ўлчаш асбобларига боғлиқ бўлмаган 
хатоликларидан иборат. 
Ўлчашларни, айниқса, аниқ ўлчашларни бажаришда ўлчаш натижасини 
мунтазам хатоликлар анчагина бузиши мумкин. Шунинг учун, ўлчашларни 
бажаришга киришишдан аввал бу хатоликларнинг барча манбаларини аниқлаш ва 
уларни йўқотиш чораларини кўриш зарур. Аммо мунтазам хатоликларни топиш 
ва йўқотиш учун узил-кесил қоидалар бериш амалда мумкин эмас, чунки турли 
катталикларни ўлчаш усуллари ғоятда турли-тумандир. 
 
Тасодифий хатолик дейилганда фақат битта катталикни қайта-қайта ўлчаш 
мобайнида тасодифий ўзгарувчи ўлчаш хатолиги тушунилади. Тасодифий 
хатоликнинг борлигини фақат битта катталикни бир хил синчковлик билан қайта-
қайта ўлчангандагина сезиш мумкин. Агар хар бир ўлчаш натижаси бошқалардан 
фарқ қилса, у ҳолда тасодифий хатолик мавжуд бўлади. Шу хатоликларни 
баҳолаш эҳтимоллар назарияси ва математик статистика назариясига асосланган 
бўлиб, улар ўлчаш натижаси ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига 
яқинлашиш даражасини бахолаш усулларини, хатоликнинг эҳтимолий чегарасини 
баҳолаш имконини беради, яъни натижани аниқлаш, бошқача айтганда, 
ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига анчагина яқин қийматини топиш ва 
кузатиш натижасини топиш имконини беради. 
Ўлчашнинг қўпол хатолиги дейилганда берилган шартлар бажарилганда 
юз берадиган, кутилган натижадан тубдан фарқ қиладиган ўлчаш хатолиги 
тушунилади. 
Ўлчашдан кўзда тутилган мақсад ва ўлчаш аниқлигига қўйиладиган 
талабларга қараб ўлчашлар аниқ (лаборатория) ва техник ўлчашларга бўлинади. 
Ўлчаш натижасининг ўлча-наётган катталик ҳақиқий қийматига яқинлигини 
ифодаловчи ўлчаш сифати ўлчаш аниқлиги деб аталади. Аниқликни оширишга 
интилиб, биз ўлчаш хатолигини камайтиришимиз лозим. Аммо аниқликни 
ошириш усуллари, кўпинча, мураккаб бўлади ва қиммат туради. Шунинг учун, 
аввал ўлчашнинг конкрет шарт-шароитлари ва мақсадларга боғлиқ бўлган мақбул 
аниқликни баҳолаб олиш ва зарур бўлса, сўнгра аниқликни ошириш чораларини 
кўриш лозим. Ўлчашни бажарувчи асбобларнинг кўрсатиши ўлчанаётган 
катталикнинг ҳақиқий қийматидан фарқ қилади. Шунинг учун, ўлчов асбобининг 
кўрсатиши ва ҳақиқий кўрсатиши деган тушунчалар мавжуд. 
Катталикнинг саноққа кўра топилган қиймати ўлчов асбобининг кўрсатиши 
дейилади. Бу катталикнинг намуна асбоблар орқали аниқланган кўрсатиши 
ҳақиқий кўрсатиши дейилади. 
Асбобнинг кўрсатиши ва ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қиймати 
орасидаги фарқ ўлчов асбобининг хатоси дейилади. Катталикнинг ҳақиқий 
қийматини аниқлаш мумкин бўлмагани сабабли, ўлчов техникасида намуна 
асбобнинг кўрсатиши шу катталикнинг ҳақиқий киймати деб қабул қилинади. 

---

9
Агар Х
к
билан саноқ кўрсатишидаги қийматни, X
ҳ
билан ҳақиқий қийматни 
белгиласак, қуйидаги ифодадан ∆Х  мутлақ хатоликни топамиз: 
х
к
Х
X
X
−
=
∆
(1.6)