Microsoft Word Улыума касиплик
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
fb5aa1420f3ef419f772968b608c687c
|
bag`darlandırıp turatug`ın ha`m real jag`daylarg`a qaray turaqlı, motvler jıyımına iye
bolıw shaxstın` bag`darlanganlıg`ı deb ataladi. Bag`darlanganlıktın` en` a`hmiyetli quramlı bo`limleri to`mendegilerden quralganU` Juwapkershilik. Bul sotsiallasıw protsesinde shaxstın` jetikligin belgiliwshi a`hmiyetli ko`rsetikishlerden esaplanadı. Song`ı jıllarda psixologiyada bag`law lokusi
tipli juwakershilik baqlanadı.Birinshi tipli juwapkeshilik sonnan ibarat, shaxs o`zinin` turmıstag`ı ju`z berip atırg`an barlıq ha`diyselerdin` sebepshisi, juwapkershilik sıpatında tek o`zin ta`n aladı. (G`Men o`zim barlıq na`rselerdi isley alaman ha`m juwapkermen. Menin` turmısım ha`m jetisken`liklerim tek o`zime baylanıslı, sonın` ushın o`zim ha`m, shan`araq ag`zalarım ushında o`zim juwakpkermenG`). Juwapkershiliktin` ekinshi tu`ri onnan parklı, barlıq ju`z bergen ha`m ju`z beretugın waqıya, hadiyselerdin` sebepshisi sırtqı faktorlar, basqa adamlar (ata-ana, oqıtıwshılar, ka`siplesler, baslıqlar, tanıslar x.t.b.). Shet ma`mleketlerde o`tkerilgen eksperimentlerdin` na`tiyjesi boyınsha, ekinshi tu`rli juwapkershilik ko`birek o`spirimlerge ta`n bolıp, olardan hn`O` juwapkershilikti tek basqalarg`a ju`klewge beyim boladı eken`. Bul belgili da`rejede jaslar ortasında juwapkershiliksizliktin` asıp ketken`liginin` ko`rinsi. Sonın` ushın ha`m G`baqlaw lokusiG` tu`siningin pange kiritken` amreikalık alım Dj. Rotterdın` pikirinshe, juwapkershilikti o`z moynına alıwga uyretilgen balalarda tınıshsızlanıw, neyrotizm, konformizm jag`dayları kemirek ushırasadı. Olarda turmısqa tayar, aktiv pikirlewshi, pikir ju`rtiwshiler esaplanadı. Olarda o`z-o`zin xu`rmet sezimi ha`m joqarı bolıp, bul basqalar menen ha`m esaplasıp jasawg`a ulıwma kesent etpeydi. Sonın` ushın sotsiallasıwdın` ayrıqsha basqıshı bolıp ta`lim mekemelerinde jaslarga ko`birek qollap- quwatlaw sholkemlestiriwshilik korsetiw, erkin pikirlew ha`m erkinlikti seziwge sharayat jaratıp beriw ha`m bul ha`zirgi kunde Prezidentimiz İ. Karimov siyasatının` tiykarın quraydı. Maqsetler ha`m ideyalar. Sotsiallasıwdın` juwapkershilik sezimine baylanıslı bag`darlarınan ja`ne biri shaxsta qaliplesetug`ın maqsetler ha`m ideyalara esaplanadı. 43 Olar shaxstın` keleshegin boljaw, erten`gi keleshigin ko`z-aldına keltiriwleri, uzaq ha`m jaqıng`a mo`lsherlengen rejelerdi a`melge asırıwg`a tayarlıg`ın ta`miyinleydi.Maqset ha`m rejesiz isnan ruhxıylıqsız pessemist esaplanadı. Bul maqsetler barhama o`zinin` an`lang`anlıg`ın ha`m shaxs real imkaniyatlarg`a baylanıslılıg`ı menen ha`rakterlenedi. Olardın` qa`liplesiwi ha`m sanasında ornaslasıwına belgili da`rejede ideyalar ha`m rol` atqaradı. İdeyalar –shaxstın` ha`zirgi imkaniyatları shegarasınan sırttag`ı arzıw- u`mitler, olar sanasında bar bolıp, biraq barhama ha`m a`melge aspaydı. Sebebi olardın` payda bolıwına sebep tuwrıdan-tuwrı sırtqı ortalıq bolıp, usı ideyalar ob`ekti menen shaxs imkaniyatları ortasında parq bolıwı mu`mkin. Ma`selen, ospirminin` idealı utasi, ol atasının` belgili ha`m el-xalıq ardaqlag`an jazıwshı bolmaqshı. Bul arzıwga jaqın keleshekte erisip bolmaydı, biraq tap sonday ideyalar adamg`a maqsetler qoyıp, og`an erisiw jolındag`ı qıyınshılıqlardı jeniwge erkti bagdarlawga jardem beredi. Qızıgıwlar ha`m du`n`ya - qaras. Qızıg`ıwlar ha`m an`langan motivlerden quralgan bolıp, olar shaxstı atirapında ju`z berip atırg`an balıq ha`diyseler, a`lemler, olardın` o`z-ara mu`nasibetleri, jan`alıqlar boyınsha faktler toplaw, olardı u`yreniwge imkan beriwshi faktorlardan esaplanadı. Qızıgıwlar mazmunına qaray Ken` yamasa tar, maqset jag`ınan professional, tuwrıdan-tuwrı yamasa kersinishe bolıwı, waqıt ta`repinen, turaqlı barhama yamasa waqtınsha bolıwı mu`mkin. Qızıgıwshılıklardın en` ahmiyetli ta`repi, sonnan ibarat olar shaxs du`n`ya-qarası ha`m qadiriyatların qa`liplestiriwge tiykar boladı. Sebebi Qadiriyat shaxstın` sonday sanalı bag`darlanıwı esaplanıp, og`an o`z-qarasları, printsipleri ha`m du`n`ya-qarasına ta`n jag`dayda jasawga imkan beredi. Adamlar barhama qa`diriyatlı insanlardı xu`rmet etedi. Qadiriyatlardın` predmeti xa`r qıylı bolıwı mu`mkin – Watang`a sadıqlıq, dinge, ilimge, ka`sipke, mora`allıq normalarg`a, shan`araqqa, go`zzalıqqa ha`m sog`an uqsas. Qa`diriyat ha`m qızıgıwshılıqlar ha`m birimizdegi du`n`yag`a ko`z-qarastı qa`liplestiredi. Ko`z-qaras – taritpke salıng`an, bir pu`tin sanalı sistemag`a aylandırılg`an bilim, eleslewler ha`m ideyalar toplamı bolıp, ol shaxstı belgili bir kalipte, o`z shaxsiy ko`rinisine iye tarizde ja`myette mu`na`sip orın iyelewge bag`darlaydı. Ga`rezsizlik dawirinde qaliplesip atırg`an ko`z-qaras Watang`a sadıqlıqtı, milliy qa`driyatlar, da`stu`rlerdi xu`rmetlew, o`z jaqınlarıg`ana miyrimli tan`lag`an jolına kasibi, maslagi va qa`diriyatqa sadıqlıgı nazerde tutıladı. Jan`asha pikirlew ha`m jan`asha ideya ga`rezsizlik ideologiyası ruwxında ta`rbiyalanıp, qaliplesiken` milliy sana, du`n`ya-qaras ha`m qa`diriyatlar esaplanadı. Milliy ha`m ruwxıy qa`diriyatlardın` roli Du`n`ya qaras -shaxstın` qa`liplesiwin (individ emes), onın` ruwxılıg`ın, sotsiallasıwı da`rejesin ko`rsetiwshi ku`shl motivlerden esaplanadı. Sonın` ushın ha`m onın` qa`liplesiwi ha`m o`zgeriwi ma`selesi ayrıqsha ma`selelerden bolıp, ha`mme waqıt 44 ham dawirlerde ha`m ju`da aktual bolıp kelgen. Ma`mleketimiz o`z garezsizigine erisken`nen keyin, ja`miyette jan`a reformalar baslandı. Usı reformalardın` tiykargı bag`darlarınan biri – ruwxıy ha`m ag`artıwshılıq reformaları bolıp, onın` tiykarg`ı maqseti ja`miyet ag`zaları ko`z-qarasın g`arezsizlik ruwxında qaliplestiriwdi ma`qset etip qoydı . Shonin` uchın ha`m jaslar barısındag`ı siyasatının` tiykarın ha`m olarda jan`asha erkin pikirlew menen jan`asha du`n`ya –qarastı qaliplestiriw esaplanadı. Bul orında psixologiya o`zgerisler sha`rayatında, qadiriyatlar ha`m ideyalar o`zgeriwine sebep bolıwshı faktorlar boyınsha to`mendegilerdi parqlap kosetediU` Rwuxıylıq ha`m agartıwshılıq. Aldın-ala ruwxıylıq haqqında. Bul adamnın` tabiyat, ja`miyet ha`m insanlar xaqqındagı ha`r tu`rli bilim, tu`sinikler, mag`lıwmatlar toplamı bolıp, onın` mazmunı tuwrıdan-tuwrı shaxs ko`z-qarasının` mazmun-ahmiyetin belgileydi. Demek jaslarga qaratılg`an ha`m olar oqıp, u`yreniwleri ushın bag`darlang`an barlıq tu`rdegi maglıwmatlar (kitaplar, galaba –xabar kuralları arqalı, mu`nasibet protsesinde), olar tiykarında qa`liplesetug`ın janasha eleslewler janasha du`n`ya-qaras ushın tiykar boladı. Ga`rezsizlik jıllarında eski, o`zin tariyx aldında aqlamag`an ideologiyadan waz keshildi, janasha g`a`rezsizlik ideyası, onın` tiykarg`ı printsipleri, jaslardı ma`ripatlı qılıw barısındagı wazıypalar ma`mleketimiz Prezidenti İ.A. Karimov shıgarmalarında tolıq, anıq bayan etilgen. Olar tiykarında mamleketimizde jan`a G`Ta`lim haqqındagı NızamG` ha`m G`Kadrlar tayarlawdın` Milliy dastu`riG` qabıl etildi. Olar jaslardın` en` joqarı ilim – pa`n jetisken`liklerinen xabardar etiw, ullı oyshıllar miyrasın teren` ha`m ha`r-ta`repleme u`yreniw, zamanagoy texnologiyalar tiykarında ta`lim- texnologiya protsesin sholkemelestiriw, jaslardı ruwxıy jaqtan bay ka`mil etip jetistiriwde barlıq imkaniyatlardı jaratıp beriwdi na`zerde tutadı. Bul is- ha`reketler ruwxıylık barısındag`ı reformalar, o`zbek ma`deniyatı, isskustvosı, adebiyatın rawajlandırıw jumısları, tariyxımızdı tiklew a`melge asırılıp atırg`an (a`lem g`alaba xabar) jumıslar ta`biyiy, jaslarımızda jan`asha du`n`ya-qarasının` qa`liplesiwine tiykar boladı. 2. Shan`araq. Ma`mleketimizde shan`araq ba`rhama ma`mleket qawenderliginde ha`m joqarı qa`diriyat sıpatında qa`dirlenedi. Shan`araq sotsiallasıwının` tiykarg`ı ha`m ayrıqsha oshag`ı bolg`anı ushın ha`m onın` sol ortalıqta tarbiyalanıp atırg`an jaslar ha`m du`n`ya-qarasındag`ı roli sezilerli da`rejede. Respublikamızda G`Shan`arakG` jılı dep dag`azlanıwı, G`Shan`araqG` ilimiy-ameliy Orayı o`z xızmetin baslawı ja`miyette, jaslar ta`rbiyası barısında shan`araqtın` roli ha`m juwapkershiligin asırıwga qaratılg`an ahmiyetli sho`lkem boldı ha`m olarda jurtqa, Watang`a, jaqınlarına sadıqlıq, muxabbat sezimlerin rawajlandırıw arqalı du`n`ya-qarasları mazmunına da na`tiyjeli ta`sir ko`rsetti.
45 3. İdeologiya. Ha`r bir dawirdin` o`z ideologiyası boladı ha`m ol shaxs sotsiallasıwı protsesinde onın` sanasına ta`sir etiwshi a`hmiyetli faktorlardan esaplanadı. Komunistlik ideologiyadan ulıwma waz keshken` ja`miyetimizde Jan`a g`arezsizlik ideologiyası qaliplespekte. İdeologiya ja`myet agzalarının` tabiyat, ja`miyet ha`m ideologiyalıq protsesler haqqındag`ı ideyalar, bilimleri toplamı bolıp, ha`r bir sotsiallıq topar o`z qa`diriyatına ta`n ideologiyanı tan`laydı. Garezsizlikten ruwxlangan, onnın` materiallık ha`m ruwxıy jemislerinen ruwxlangan Ma`mleketiz shaxsları o`tken` qısqa waqıt a`tirapında onın`, ha`r bir shaxsqa jaratılıp atırg`an sheksiz imkaniyatları, ilim ha`m bilim barısındagı sha`rt-sharayatlardı anlap, o`zleri sanalı rawishte A`ne sol sistemag`a sadıqıqlıq ha`m unatıw, ardaqlaw ha`m onı korg`aw tayarlıq filosofiyasın qa`liplestirip atır. Jan`a ideologiya g`arezsizlik ha`m miliy qa`diriyatlar ideyası tiykarında qa`liplestpekte ha`m bul tabiyiy, birinshi nawbette jaslar du`n`ya-qarasın o`zgertiriwshi ayrıqsha shartlerden esaplanadı. 4. Sotsiallıq ustanovkalar. Xaqıykıy psixologiyalıq ma`nide jan`asha pikirlew ha`m du`n`ya-qarasın kaliplestiriwshi ha`m o`zgertiriwshi sotsiallıq psixologiyalıq mexanizm – bul sotsiallıq ustanovkalar esaplanadı. Bul – shaxstın` do`gerek atirap ortalıgında ju`z berip atırg`an sotsiallıq hadiyselerdi, ob`ektlerdi, sotsiallıq toparlardı belgili ta`rizde qabıl etiw, ha`m olar menen mu`nasibetler ornatıwga ruwxıy ishki adaptatsiya sıpatında adamdag`ı du`n`ya-qarastı ha`m o`zgertiriwge baylanıslı kategoriya esaplanadı. Rus izertlewshisi V.A. Yadov o`zinin dispo`zitsion konseptsiyasın jaratıp, onda ustanovkalardı tort baskısh ha`m tort sistemalı sıpatında eles etilgen. A) elementar ustanovkalar – apiwayı elementar mu`tajlikler tiykarında ko`birek sanasız ta`rizde payda bolg`an ustanovkalar. Olardı o`zgertiriw ushın materiallıq shart- sharayatlardı ha`m adamdag`ı mu`tajlikler sistemasın o`zgertiriw jetkilikli. B) sotsiallıq ustnovkalar – sotsiallıq jag`daylar ta`sirinde sotsiallıq ob`ektlarge salıstıra qaliplesetwg`ın ustanovkalar esaplanadı. Olardı o`zgertiriw ushın sotsiallıq sha`rt- sharayatlar ha`m shaxstın` olarg`a qaray baxası ha`m mu`nasibetleri sistmasın o`zgertiriw kerek. V) bazalıq sotsiallıq ustanovkalar – olar shaxstın` ulıwma bag`darın belgileydi ha`m olardı o`zgertiriw qa`diriyatlar ha`m du`n`ya-qaraslardı o`zgeretiriw esaplanadı. G) Qa`driyatlar sisteması – olar awladlar aralık mu`nasibet protsesininin` jemisi sıpatında ja`myette qa`dir-qımbat tapqan na`rselerge salıstıra utsanovkalar esaplanadı. Ma`selen, saxix hadiyseler sonday qa`diriyatlar esaplanadı, biz olardı sın ko`z benen emes, talıqlawlarsız qabıl etemiz, sebebei olar ha`m ilaxiy, ha`m en` ullı insanlar ta`rpinen jaratılg`an ha`m awladtan –awladtqa o`z abroyın joq etpey kiyatırg`an qadiriyatlar esaplanadı.
46
Sotsiallıq ustanovkalardı o`zgertiwdin` en apiwayı ha`m qolay jolı–bul sol jag`daylar ha`m olardagı tasirlerdi qaytarıw esaplanadı. Bul kaytarıw maqullanbag`an obraz sıpatında insan sanasında uzauq mu`ddetli esinde saqlanadı ha`m jag`day payda bolg`anda, ob`ektivlesedi, yag`ınıy o`z ishki ku`shin ha`m barlıg`ın ko`rsetedi. Sonın` ushın ha`m eger shet el tajiriybesine su`yenetug`ın bolsaq, ol jerde qandayda bir ideyanı sanag`a sindiriw ushın bir adam yamasa qanday da topar o`zinin` siyasiy, ideologiyalıq yamasa basqa qarasların bir tu`rli so`zler ha`m aytılıwlar, ha`rketler menen takirarlau beredi ha`m sol jol menen ko`pshiliktin` maqullawına erisedi. Asirese, saylaw aldı sholkemelrinde sol usıl ken`irek qollanıladı. Solardan kelip shıg`ıp, sotsiallıq ustanovkalardı o`zgertiwdin` usılları ha`m psixologiyalıq usılları arqalı ha`m du`n`ya- qarasın o`zgeritiriwine erisiw mu`mkin.
Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|