Microsoft Word Улыума касиплик

sotsiallıq intizam ha`m ta`rtiptin, ma`deniyattın`  t`olık ko`rinisi. 

 

Shaxs sotsiallıq is-ha`raketlerine  ha`r-qıylı sırtkı  faktorlar  ta``sir etediU` siyasiy, 

ideologiyalıq,  ekonomikalıq  ,  mora`llıq,  ruwxıy  ha`m  basqalar.  Bul  ta`sirler    a`sirese 

---

 

32

ja`miyet  ag`zaları  bolg`an  shaxslar  ortasındag`ı    o`z-ara  mu`nasibetlerdin`  ayrım  o`z-

aldına bag`darların belgilep beredi. 

Sonday qılıp , shaxs ha`r qıylı  sotsiallıq mu`nasibetler sisteması ta`sirinde boladı 

ha`m  ko`plep  sotsiallıq    institutlar  (shan`araq,  ma`halle  ,  okıw  orınları,  miynet 

jama`a`tleri , rasmiy emes sholkemler, din, isskustvo, ma`deniyatı ha`m basqalar) menen 

baylanıslı  boladı.  Ma`selen,  shaxstag`ı    tu`rli  ideyalar,  pikirler  ha`m  ideologiyalıq 

mu`na`sibetler  sisteması    tasirinde  kaliplesip,  olar  tuwrıdan-tuwrı  shan`araq,  baqsha, 

mektep,  basqa,  okıw  ha`m  ta`rbiya  mekemeleri  arqalı  sanasına  sin`diriledi.  Eger  bul 

ta`sir    onın`  ko`z-qarası    da`rejesine  koterilse,  ha`m  onda  ja`ne  jan`adan-jan`a  pikirler 

ha`m  ideyalardın    payda  bolıwı  o`siwine  alıp  kelse,  shaxs  rawajlanıwı  protsesinde  

sonday  xızmet  tarawın  tan`laydı,  o`z    qa`biletleri,  tajiriybe  ha`m  konlikpelerdi  

rawajlandıra  barıp,  zıyalı  sıpatında    yamasa  oqıtıwshı,  yamasa  vrach,  yag`ınıy  alım 

doretiwshi, injener bolıp, el-jurtına xızmet qıladı. 

Ekonomikalıq  mu`nasibetler    ha`m  shaxs  sanası  ha`m  onın`    insaniy 

mu`nasibetleri    qaliplesiwinde  u`lken`  rol`  oynaydı.  Ma`selen    baskıshpa-baskısh  bazar 

mu`nasibetlerine    o`tip  atırgan  O`zbekstan  sharayatın  alatug`ın  bolsaq,  janasha 

ekonmikalıq  o`zgerisler,  bazar,  ba`siyke,  legalizatsiya  ha`m    sog`an  uqsas  o`zgerisler 

ha`r  bir  shaxstın`    materiallıq  baylıqlar  ha`m  olarga  bolg`an    shaxsiy  mu`nasibetlerinde  

sawlelenip, onın` ekonomikalıq  sanası,  pikiri  ha`m ekonmikalıq  is-ha`raket normaların 

belgileydi. 

 

 Sotsiallıq nomalar  sanktsiyalar ha`m  shaxs 

Sotsiallıq norma – shaxs turmısında sonday kategoriya esaplanadı, ol ja`miyettin` 

o`z  ag`zaları    is-ha`raketlerine    qaray  islep  shıgılgan  ha`m  ko`pshilik  ta`repinen  

maqullang`an  talaplar  esaplanadı.  Ma`selen  o`zbek,  karakalpak  milletleri    milletleri 

ushın ta`n bolg`an, qandayda bir u`yge  kirip kelgen adamnın` kim bolıwına qaramastan, 

G`Assalawma  a`leykumG`  dep  keliwi  -  normaN`  oqıwshının`  oqıtıwshı  bergen 

tapsırmasın  ornılanıwı  -  normaN`  hayal  adam  o`z    zayıbının`  hu`rmetin  o`z  jayına 

qoyıwı,  qayin  enege  ga`p  qaytarmaw  -  normaN`    avtobusta  yamasa  basqa  transport 

jamaatinde,    kishken`elerdin  u`lken`lerge,  mayıplarga  ornı  beriwi  –  norma,    ha`m  t.b.  

Bul  normalar  ayrım  -  o`z-aldına  shaxs  ta`repinen  islep  shıg`ılılmaydı,  olar  bir  ko`n 

yamasa  bir  jagdayda  islenip  shıgılmaydı.  Olardın`  payda  bolıwı  sotsiallıq  ta`jiriybe, 

turmıs jagdaylarında  ko`pshilik ta`repinen maqullang`anlıg`ı fakti menen harakterlenedi, 

ha`r bir ja`miyet , dawir, millet ha`m sotsiallıq topar psixologiyada belgilenedi. 

Sotsiallıq ol yamasa bul dawirde, anaw yamasa mınaw taypa wakili bolg`an shaxs 

ta`repinen  qay  darejede    a`melge  asırılıwı  yamasa  og`gan  a`mel  qılınıwı  sotsiallıq 

sanktsiyalar arqalı baqlanadı. Sotsiallıq  sanktsiyalar – normalardın` shaxs is-ha`rketinde 

---

 

33

ju`z beriwi baqlawshı  jaza ha`m hoshametlew mexanizmleri, olardın` barlıg`ı sebepli biz 

ha`r  bir  o`z  aldına    jag`daylarda  sotsiallıq  minez-kulq  normaların  buzbawg`a, 

ja`ma`a`tshiliktin`  unamsız  pikiri  ob`ektine  aylanıp    qalmaw  ushın  ha`rket  etemiz. 

Ma`selen,  joqarıdagı    mısalda,  eger  ja`ma`a`t  trnosportında  u`lken`  mu`sapir  adamg`a 

orın    beriwdi  norma  dep  kabıl  etpegen  ospirmge    qaray  ko`pshiliktin`  ayıplaw  ko`zi 

menen  qarawı,  yamasa  awız  eki    eskertiwler  beriwleri,  ju`da`  siyrek  jagdaylarda    o`zin 

tutıraqsız  ko`rsetip  atırgan  o`spirmnin`  qolınan  uslap,  ne  islew  kerekligin  ko`rsetip, 

G`ko`zin tasıraytıp ashıp koyıwG` sotsiallıq sanktsiyanın turmıstagı bir korinisi. 

Ha`r  bir  o`z-aldına  shaxs  ja`miyet  ta`repinen  islep  shıgılgan  ha`m  qabıl  etilgen 

sotsiallıq normalar xa`m sanktsiyalardı ol  yamasa bul sotsiallıq rollerdi a`melge asırıwı 

barısında  is-ha`reketinde  ju`z  beredi.  Rol  –  shaxsqa  salıstırganda  sonday  tu`sinik 

esaplanadı, onın` konkret turmıslıq jagdaylardag`ı huqıq ha`m minnetlemelerinen  ibarat 

ha`reketeleri  jıyndısın  bildiredi.  Ma`selen,  talaba,oqıwshı  rolin  alıp  karaytug`ın  bolsaq, 

onı a`melge asırıw – ol yamasa bul oqıw  jurtında bilim alıw, onın` materiallıq bazasınan 

paydalanıw,  kitapxanasına  ag`za  bolıw,  stipendiya  alıp,  basqarmanın`  sotsiallıq 

ta`miynleniwinde  bolıwı  sıyaqlı  qatar  huqıqlar  menen  birgelikte  sol  joqarı  okıw  ornı  

ishki  ta`rtip  –  intizamı  normalarına  so`zsiz  boysınıw,  sabaqlarg`a  o`z  waqtında  keliw, 

reyting bahalaw talapları shenberinde  ku`ndelik baxalawdı a`melge asırıw, amaliiyatda 

boliıw,  dekatnattın`  bergen  ja`ma`a`tlik    tapsırmaların  ha`m  orınlaw  sıyaqlı  bir  qatar 

minnetlemeleridi o`z waqtında o`z ishine aladı. Bul rol` onın`  o`z u`yine bargannan son` 

orınlaytug`ın  G`perzentlikG`  roli  (ata-ana,  jaqın  tuwıskanları  aldında)  talap  ha`m 

imkaniyatlardan  parq  etedi.  Yag`ınıy,  konkret  shaxstın`  o`zine  ta`nlıgı  ha`m 

takirarlanbaslıg`ı  ol  a`melge-asıratug`ın  jan-jaqlama  sotsiallıq  rollerdin`  harakterlerinen 

kelip shıg`adı. Sog`an qaray, kimler G`ta`rtipli, biyma`ni, pazil, mora`allı ha`m adepliG` 

dep  aytılsa,  kimler  -  biymani,  biybas,  turaqsız,  eki  ju`zlemshi  (yag`ınıy,  bir  sharayatta 

juda beyim, al basqa jerde – ta`rtipsiz) degen turmıslık darejege iye bolıp qaladı. 

Turmısta  shaxs  a`melge  asıratugın    sotsiallıq  rollerdin`  ko`pligi  sebepli  de,  tu`rli 

jag`daylardag`ı  onın`  da`rejesi – statusı ha`m ha`r tu`rli  bolıp qaladı. Eger qandayda bir 

rol`  shaxs    sotsiallıq  ko`z-qarasları      sistemasında  onın`    o`zi  ushın  ju`da`  a`hmiyetli 

bolsa  (ma`selen, talaba roli), ol basqa rollerdi onsha  qadirlemewi yag`ınıy olarg`a a`mel 

etpewi  ha`m  aqibette,  sol  jagdayda  basqasharaq,  qolaysız  ha`m  (negitiv)  da`rejesin 

saqlap  kalıwı  mu`mkin.  Qalaberse,  atqaratug`ın  rollerdin`  ko`pligi  arasında  roller 

tıg`ızlıg`ın  ha`m  keltirip  shıg`arıwı  mu`mkin,  aqibetinde-shaxs  ishki  ruhiy 

qıyınshılıqlardı    ha`m  bastan  keshiriwi  mu`mkin.  Ma`selen,  sırttan  oqıp  atırg`an  talaba 

sessiya  waqtında  islep  turgan  karxanasına  komissiya  keliwi  ha`m  onın`    xızmetin  

tekserip atırg`anlıg`ın  bilip, ruwxıy jaqtan talıgadı  – bir ta`repten, talabalıq  ha`m onın`  

---

 

34

talapları,  ekinshi  ta`repten  –ka`siplesleri  aldında    uyalıp  qalmaw  ushın  ha`r  kuni  

jumısına  ha`m barıp keliwi.  

Ha`zirgi 

sotsiallıq-ekonomikalıq 

jag`day 

ha`m 

bazar 

mu`nasibetleri 

sharayaıtndag`ı ba`seyke ortalıg`ı shaxstan bir waqttın` o`zinde bir qatar konlikpe  ha`m 

ta`jiriybelerdi  qılıp  atırg`anda,  a`sirese,  jaslar  o`zgeriwshen  sharayatlarg`a  tezirek 

beyimlesiw  ushın  arasında  bir-birine    qarsı  qa`siyetlerdi  ha`m  is-ha`reketinde 

ko`rsetiwge  ma`jbwr  bolmaqta.  Ma`selen,  jas  shan`araq  baslıgı,  talaba,  ata-analarga 

materiallık  ta`repten  ga`rezli  bolmaw    ushın,  bir  waqıttın`  o`zinde  ha`m    g`a`rezli, 

intizamlı talaba ha`m jumıstan keyin bolsa – shaqqan ha`m epli, isbilermen, sawda-satıq 

penen  shugıllanıwg`a  ma`jbu`r  bolıwı  mu`mkin.  Bul  ta`biyiy  jag`day,  shaxsatan  ku`shli 

erk, barhama umtılıwshan` ha`m o`z u`stinde  turaqlı isley alıwın talap etedi. 

 

 Sotsiallıq ta`sirlerdin shaxs ta`repinen an`lanıwı 

Sotsiallıq  normalar,  sanktsiyalar,  roller  sotsiallıqk  mexanizmlar  sıpatında  minez-

kulkında  belgili  ma`nide  basqarıp,  muwapıklastırıp  turıwg`a  ja`rdem  beredi.  Biraq 

insannın`  ka`mil  jetisken`ligi,  onın`  mora`llıq–sotsiallıq  normalar  shen`berindegi  

muwapıqlıg`ı ha`reketi onın` o`zine ha`m baylanıslı. Adamnın` o`zin-o`zi an`lawı, biliwi 

ha`m  o`z-u`stinde  islewi  aldı  menen    onın`  dıqqatı  ,  sanası  tuwrıdan–tuwrı  o`zine,  o`z 

ishki  imkaniyatları,  qa`biletleri,  sezim  emotsiyalarına  karatılıwı  talap  etiledi.  Yag`ınıy, 

sotsiallıq  minez-kulq  –  shaxs  ta`repinen    onı  orap  turgan  adamlar,  olardın`  is-

xa`reketlerine  itibar  beriwden  tısqarı,  o`zinin`  jeke  is-xa`reketleri,    olardın`  aqibetlerin  

turaklı ta`rizde  analiz etip barıw arqalı, rollerdi muwapıqlastırıwdı ha`m talap etedi. 

Shaxstın`  o`zi,  o`z  is-ha`raketleri  qa`siyetleri,  ja`miyettegi  darejesin    ko`z  aldına 

keltiriwden  ju`zege  kelgen  obraz-  G`MenG`  -  obrazı  dep  atalıp,  onın`  qanshama 

da`rejede  adekvatlıgı    ha`m  reallıqqa  jaqınlgı  shaxs  jetikliginin`  miyzanlarınan 

esaplanadı. 

G`MenG`  -  obrazının`  sotsial  psixologiyalıq    a`hmiyeti  sonnan  ibarat,  ol  shaxs 

tarbiyasının`  ha`am tarbiyalang`anlıgının` a`hmiyetli faktorlarınan esaplanadı. Sol ko`z-

qarastan  alıp  karag`anda,  tarbiya  shaxstın`  o`zi  ha`m  o`z  sıpatları    haqqındag`ı 

esleslewlerinin`  qa`liplesiw protsesi, dep tu`sinik beriw mumkin. Demek, ha`r bir insan 

o`zin, o`zligin qanshama da`rejede  anıq ha`m tuwrı  an`lasa,  eleslew alsa, onın` ja`myet 

normalarına keri ha`reket etiwi mu`mkinligi ha`m belgili da`rejede kem boladı, yag`ınıy 

ol  ta`rbiyalang`an esaplanadı. 

O`z-o`zin  an`law,  o`zindegi  bar  bolg`an  sıpatlardı  bahalaw    protsesi  ko`birek 

konkret  shaxs  ta`repinen  awır  keshedi,  yag`ınıy  insan  ta`biatı  sonday,  ol  o`zindegi    sol 

ja`miyet  normalarına  tuwrı  kelmeytug`ın,  unamsız  sıpatlardı  an`lamawga,  olardı  

G`jasırıwg`aG`  ha`reket  etedi,  xatteki,  bunday  eleslewler  ha`m  bilimler  sanasızlıq 

---

 

35

tarepine sıg`ıp  shıgarıladı (avstriyalı alım Z. Freyd teoriyasında). Bul bile turıp a`melge 

asırılatug`ın  is  bolmay  ,ol  ha`r  bir  shaxstagı  o`z  shaxsiyatın  o`zine  ta`n  korg`aw 

mexanizmi esaplanadı. Bunday korg`anıw mexanizmi shaxstı ko`birek  ha`r tu`rli  jaman 

is-ha`raketlerden,  jaman  sezimlerden  asıraydı.  Biraq  sonı  ayrıqsha  aytıp  o`tiw  kerek, 

G`MenG`  -  obrazının`  na`tiyjeli  yamasa  unamsız  Ja`ne  sol  shaxstı  orap  turg`an  sırtqı 

ortalıq,  o`zgeler    ha`m  olardın`  mu`nasibeti  u`lken`  rol`  oynaydı.  Adam 

atirapındagılarg`a  qarap,  yag`ınıy    aynada  o`zinin`  sayasın  ko`rgendey  elesleydi.  Bul 

protses  psixologiyada  refleksiya  dep  ataladı.  Onın`  a`hmyeti  -tap  o`zine  uqsas  adamlar 

obrazı  arqalı  o`zi  xaqqındagı    obrazın  qa`liplestiriw,  janlandırıw  esaplanadı.  Refleksiya 

G`MenG`  -  obrazı  shaxstın`  sanasına  tiyisli  protses.  Ma`selen,  ko`shede  bir  tanısın`ızdı 

ushıratıp  qaldın`ız.  Siz  tınbastan  og`an  o`z  jetisken`liklerin`iz  ha`m  shınıgıwlarınız 

haqqında so`ylep atırsız.  Biraq so`z benen  ba`nt bolıp, onın` qandayda bir jerge asıg`ıs, 

eken`ine    itibar  bermediniz.  Sol  na`rseni  siz  onın`  shıdamısızlıq  penen  tın`lap 

atırg`anlıganan,  aqıl-oyı  basqa  jerde  eken`ligin  bayqap  qaldınız  ha`m  sol  arqalı  tap  sol 

waqıtta  G`biymaniG`,  ma`nisiz,  bolıp  qalg`anınızdı  sezesiz.  Keyingi  ret  onın`  menen 

ushırasıp  qalg`an  waqtın`ızda,  aldın`gı  qa`te-kemshilikke  jol  koymaw  ushın  G`Dostım 

asıgıp turgan joqsızbaWG` dep sorap   qoyasız. Bul sol aldıng`ı refleksiyanın` na`tiyjesi 

esaplanadı.  Yag`ınıy,  sawbetlesin`iz  ornına  turıp,  siz  o`zin`izge  qarata  na`zer  (G`men  

qanday korinip turmanWG`) – reflektsiya esaplanadı.   

Shaxstın`  o`zi  haqqındagı  obrazı  ha`m  o`z-o`zin  an`lawı  jas  ha`m  jınısıy 

o`zgesheligine iye. Ma`selen o`zine qaray  ju`da` qızıgıwshı, Kim eken`ligin biliw ha`m  

an`lap  alıwga  umtılıw  asirese,  o`spirmilik  dawirde  rawajlanadı.  Bul  dawirde  payda  

bolatug`ın    G`er  jetken`likG`  sezimi  qızlarda  ha`m  ,  o`spirim  jigitlerde  ha`m  tek  o`zine 

emes,  yag`ınıy  basqalar  menen    a`melge  asırılatug`ın  qatnaslardı  ha`m  belgileydi. 

Qızlardag`ı    G`MenG`  -  obrazının`  jaqsı  ha`m  na`tiyjeli  bolıwı  ko`birek  bul  obrazdın` 

hayallıq  sıpatlardın`  o`zinde  sonı  sawlelendire  alıw,  hayallıq  qa`siyetlerinin`  o`zinde 

qaliplesken`ligine  baylanıslı  bolsa,  jigitlerdegi  obraz  ko`briek  fizikalıq  ha`r  ta`repleme 

jetisken`lik  formaları  menen  qanshama  muwapıq  eken`ligine  baylanıslı  boladı.  Sonın` 

ushın ha`m o`spirmilikte er balalardag`ı boydın` pa`s bolıwı, bulshık etlerdin ele sezilerli 

rawajlanbawı,  yamasa  ko`zge  taslanbawı  ha`m  sol  tiykarda  qurılgan  G`MenG`  -  obrazı 

bir qatar unamsız ta`sirlerdi keltirip shıgaradı.Qızlarda bolsa sırtqı ta`repten go`zzalıqqa,  

a`dep-ikramlılıq___________  ha`m  hayallarg`a  ta`n  qatar  basqa  sıpatlardın`    bar  – 

yamasa  joqlıg`ına  baylanıslı    jag`dayda  G`MenG`  obrazı  mazmunlık  jag`ınan  qabıl 

etiledi. Qızlarda da artıksha salmaq yamasa ju`z, terisinde payda bolg`an ayrım unamsız 

ko`rinisler  yag`ınıy  sog`an  uqsas    fiziologiyalıq  kemshilikler  ku`shli  unamsız 

emotsiyalarga  sebep  bolsa-da,  ba`ribir,  shıraylı  kiyimler,  sırg`a,  tag`ınshaqlar  yamasa 

---

 

36

sashlarının` o`zine ta`n ko`rkemeli etip qoyılıwı bul nuqsanlardı basıp ketetugın faktorlar 

sıpatında esaplanadı. 

Men - obrazı ha`m o`z-o`zin bahalaw   

Men  -  obrazı  tiykarında    ha`r  bir  shaxsta  o`z-o`shine  qarata    bahalar  sisteması 

qa`liplesedi,  bul  sistema  ha`m  obrazg`a  ta`n  ta`rizde  ha`r  qıyılı  bolıwı  mumkin.  O`z-

o`zine  qarata  baha  turli  sıpatlar  ha`m  shaxstın`  arttırılg`an  ta`jiriybesi,  sol  tajiriybe 

tiykarında  jatqan  na`tiyjelerge  baylanıslı  jag`dayda  ha`r  qıylı  bolıwı  mumkin.  Yag`ınıy, 

sol  waqıtta  qanayda  bir  istin`  ,  na`tiyjesi  tarepinen  artıp  ketse,  basqaları  ta`sirinde  – 

kerisinshe  ,  to`menlew  bolıwı  mumkin.  Bul  baha  negizinde  shaxsqa  basqn`alardın`  real 

muna`sibetlerine  baylanıslı bolsada, negizinde ol shaxs sanası sistemasında  dawrilerge, 

yag`ınıy,  onın`  o`zi  sube`ktiv  ta`rizde  sol  mu`nasibetlerdi  qanshama  da`rejede 

qadirlewine baylanıslı ta`rizde qaliplesedi . Ma`selen, mektepte, bir pa`n oqıtıwshısının`  

balag`a  qaray    unamlı  qatnası,  barhama  mektep,  hoshametlewleri  onın`  o`zi-o`zine 

bahasın  asırsa,  basqa  bir  oqıtıwshının`    negativ  mu`na`sibeti  de    bul  bahanı  

to`menlemewi mu`mkin. Yag`ınıy , bul baha ko`birek shaxstın` o`zine baylanıslı  bolıp, 

ol sube`ktiv mu`nasibetke ha`rakterge iye. 

O`z-o`zine baha  tek  xaqıyqatqa jaqın  (adekvat), tuwrı bolıwı ,  yag`ınıy  ol ju`da`  

to`men yamasa joqarı da bolıwı mu`mkin. 

 O`z-o`zin  to`men  bahalaw  ko`birek  a`tiraptagılardın`    shaxsqa  qaray  qoyıp 

atırg`an  talaplarının`    ju`da`  artıqlıg`ı  ,  olardı  a`melge  asıra  almaw,  ha`r  qıylı 

narazılıqlardın`    tyraqlı  ta`rizde  bildiriliwi,  jumısta,  oqıwda  ha`m  mu`nasibet 

protsesindegi    na`tiyjenin`  bolmawı    aqibetinde  payda  bolıwı  mu`mkin.  Bunday 

o`ospirimler  yag`ınıy  u`lken`    adam  ha`m,  barhama  tu`skinlik  xalatına  tu`sip  kalıwı, 

a`tiraptag`ılardan shetirikte bolıwg`a  ha`reket etiwi , o`zinin` ku`shi  ha`m qa`biletlerine  

isenimsizlik  jag`dayında  bolıwı  menen  parıklanıp  turadı    ha`m  a`ste-aqırın  shaxsta  bir 

qatar    unamsız    sıpatlar  ha`m  is-xa`reketlerdin`  payda  bolıwına  alıp  keledi.  Ha`tteki, 

bunday  jag`day    suitsidal  ha`reketler,  yag`ınıy  o`z  janına    qass  kılıw,  real  barlıqtan 

G`qashıwgaG` umtılıw psixologiyasın ha`m keltirip shıgarıw mu`mkin. 

 

O`z-o`zine  baxanın`  joqarı  bolıwı    ha`m  shaxs  minez-qulqına  jaqsı  ta`sir 

ko`rsetpeydi. Sebebi, ol ha`m shaxs jetisken`likleri yag`ınıy ondag`ı sıpatlardın` basqalar 

ta`repinen    jasalma  ta`rizde  arttırılıwı,  orınsız  maqtawları,  ha`r  qıylı  qıyınshılıqlardı 

shetlep  o`tiwge  umtılıw  sebepli  qa`liplesedi.  Usınday  jag`dayda  payda  bolatug`ın 

psixoloiyalıq  jag`day    G`noadekvatlilik  effektiG`  dep  atalıp,  onın`  a`qibetinde  shaxs 

ha`tteki,  jen`iliske  ushıraganda  yamasa  o`zinde  sharasız,  uıqpsızlıqlardı  sezgende  ha`m 

bunın`  sebebin  basqalarda  dep  biledi  ha`m  sog`an  o`zin  isendiredi  ha`m  (ma`selen 

G`anaw  bolmag`anda  mınınday  bolar  edi  degen  sıltawlarG`,    sıyaqlı  ba`neler  kobeyedi. 

Yag`ınıy, ne bolmasın, ayıplı o`zi emes, a`tiraptag`ılar, sha`rayat ta`gdir sebepli. Bunday 

---

 

37

ha`reketler  haqqında  a`ste-aqırın  adamlar  G`ayagı  jerden  u`zilgenG`,  G`menmenG`, 

G`da`megoyG`  sıyaklı  sıpatlar  menen  so`ylep  baslaydı.  Demek    o`z-o`zine  Baha  real 

,adekvat, tuwrı bolwwı kerek. 

   

Real  baha  shaxstı  korshap  turgan    ata-ana,    tuwısqanlar,  pedagog  ha`m  ustazlar, 

mahalle  ja`ma`a`ti,    ha`m  jaqınlardın`  orınlı  ha`m  tiykarlang`an  bahaları,  real  xaqıyqıy 

mu`na`sibetleri  jemisi  bolıp,  shaxs  usı  mu`nasibetlerdi  jaslıg`ınan  baslap  ob`ektiv 

mu`nasibet bildiriwge, o`z waqtında kerek bolsa  tuwrı jolg`a salıwga u`yretilgen boladı. 

Bunda  shaxs  ushın    etalon,  u`lgili  esaplangan  isnanlar  toparı  -  referent  toparının`  roli 

u`lken`  boladı.  Sebebi  biz  ku`ndelik    turmısta  ha`mmenin`    pikiri  ha`m  bahasına  a`mel 

qıla  bermeymiz,  biz  ushın  sonday  insanlar  bolıp,  olardın`  hatteki,  apiwayıday 

eskertiwleri, maslahatleri, ha`tteki , maqtap turıp birden eskertiw beriwleri ha`m u`lken` 

a`hmiyetke  iye  .  Bunday  referent  topar  real  bolıwı  (ma`selen,  ata-ana,  oqıtıwshı,  ustaz, 

jaqın doslar), yamasa real emes, qıyalıy  (adebiyat ka`harmanları, sıyaiqli akterlar, ideal) 

bolıwı  mumkin.  Sonın`  ushın  jaslar  ta`rbiyasında  yamasa  real  ja`ma`a`ttegi  adamlarg`a 

muwapıq  ta`sir  yamasa  basım  korsetiw  kerek  bolsa,  olardın`  etalon,  referent  toparın  

anıqlaw u`lken`  tarbiyalıq axmiyetke iye boladı. 

 

Solay  etip  ,o`z-o`zine  baha  real  sotsiallıq  ha`diyse  bolıp,  onın`  mazmunı  xa`m 

ahmiyeti    shaxstı  orap  turg`an  ja`miyet  nomalarına,  sol  ja`miyette  qabıl  etilgen  ha`m 

qadirlengen  qa`diriyatlarg`a  baylanıslı  boladı.  Ken`  mazmundagı  iri  sotsiallıq 

ja`ma`a`tler  etalon  rolin  atqarıwı  aqibetinde  qaliplesetug`ın  o`z-o`zine  Baha  o`z-o`zin 

bahalawdın`    joqarı  da`rejesi  esaplanadı.  Ma`salen,  g`arezsizlik  sharayatında  

ma`mleketimiz  jasları  sanasına  milliy  qadiriyatlarımız,  watanparwarlıq,  a`dillik  ha`m 

g`a`rezsizlik    ideologiyasına  sadıqlıq  etiw  sezimlerinin`  ta`rbiyalanıwı,  ta`biyiy  ha`r  bir 

jas  awladta  o`zligin  anlaw,  og`an  ta`n  bolg`an  xalıq    ha`m  millet  ruwxıylıg`ın  kadirlew 

sezimlerin  tarbiyalamakta.  Bul  bolsa,  sol  joqarı  da`rejede  o`z-o`zin  an`lawdın` 

fundamenti ha`m a`hmiyetli qa`liplestriwshi  mexanizimi esaplanadı. Demek 

o`z-o`zin 

bahalaw  –  o`z-o`zin  tarbiyalawdın`  a`hmiyetli  miyzanlarınan  esaplanadı.  O`z-o`zin 

tarbiyalaw  faktorları ha`m mexanizmlerine, to`mendegiler kirediU` 

 O`z-o`zi menen mu`nasibet  (o`zin konrket ta`rbiya  ob`ekti sıpatında qabıl etiw ha`m 

o`zi menen mu`na`sibetti sho`lkemlestirliwi  sıpatında)N` 

 O`z-o`zin  isendiriw  (o`z  imkaniyatları,ku`shi  ha`m  erkine    iseniw  arqalı,  na`tiyjeli 

minez-kulq normalarına a`mel qılıw)N` 

 O`z-o`zine buyrık beriw  (tıg`ız ha`m ekstermal  jag`daylarda  o`zin qolga alıwı ha`m 

maqul jolg`a  o`zin bagdarlay alıwı)N` 

 O`z-o`zine  ta`sir  yamasa    autosuggestiya  (sotsiallıq  normaladan  kelip  shıqqan  halda 

o`zinde maqul utsanovkalardı qaliplestre alıwN` 

---

 

38

 İshki  intizam  –  o`z-o`zin  basqarıwdın`    ahmiyetli  miyzanı  ,barhama  ha`r  jerde  

o`zinin`  barlıq    ha`eketlerin  turaqlı  tu`rde    korrektsiya    qılıw    ha`m  basqarıw  ushın 

zarur sıpat. 

 

Joqarıdag`ı  o`z-o`zin  basqarıw  mexanizmleri    arasında  psixologiyalıq  ko`z-

karastan  o`z-o`zi  menen  a`melge  asrılatug`ın  ichki  dialog  ayrıqsha  orın  tutadı.  O`z-o`zi