Microsoft Word Улыума касиплик

sotsializatsiyaya dep ataladı. 

Demek,  sotsializatsiya  yamasa    sotsiallasıw  –  insan  ta`repinen  sotsiallıq 

ta`jiriybeni    iyelew  ha`m  turmıs  -xızmet  protsesinde    onı  aktiv  ta`rizde    o`zlestiriw 

protsesi  esaplanadı.      Apiwayı  til  menen  aytqanda,  sotsiallasıw  –ha`r  bir  shaxstın` 

ja`miyetke  kosılıwı,  onın`  normaları,  talapları  ,  ku`tiwleri    ha`m  tasirin  qabıl  etken`  

halda,  ha`r  bir  ha`reketi  ha`m  mu`nasibetinde  onı  ko`rsetiwi,  sol  sotsiallıq  ta`jriybesi 

menen o`z na`wbetinde basqalarga tasirin  o`tkere alıw protsesi esaplanadı. 

Sotsiallıasıw    aldı  menen  adamlar  ortasındagı  mu`nasibet  ha`m    birgelikte  ha`r 

tu`rli    xızmetti  a`melge  asırıw    protsesin  na`zerde  tutadı.  Sırttan  shaxsqa    ko`rsetilip 

atırg`an    a`piwayı  ,  mexanik  ta`rizde    o`zlestirilmey,  ol  xa`r  bir  shaxstın`    ishki 

ruwxiyatı,  du`n`yanı  sawlelendiriw  qasiyetleri    ko`z-qarasınan  ha`r-qıylı  sub`ektiv 

ta`rizde qabıl etiledi. Sonın` ushın ha`m bir qıylı sotsiallıq  ortalıq ha`m  bir kıylı ta`sirler 

adamlar  tarepinen  tu`rli  xa`reketlerdi  keltirip  shıg`aradı.  Ma`selen,  a`0-a`o`-oqıwshıdan 

ibarat    akademiyalıq  litsey  oqıwshıların  alıp  qarayıq.  Olardın`  bilimin,  ilimdi  qabıl 

etiwleri, olardan ata-analardın`  ku`tiwleri, oqıtwshılardın`  oqıtıp atırg`an sabaqları ha`m 

jetkerilip  atırgan    maglıwmatlar  ,  derekler  ha`m  basqa  qatar  faktorlar    bir  qıylı  sıyaqlı. 

Biraq  ba`ri  bir    sol  a`o`-oqıwshının`  ha`r  biri    sol  ta`sirlerdi  o`zinshe  ,  o`zine    ta`n  

---

 

40

bolg`an  ta`rizde  qabıl  etedi  ha`m  bul  olardın`    jumısındag`ı  jetisken`likleri,  okıw 

ko`rsetkishleri  ha`m  intalılıg`ında  o`z  sawleleniwin  tabadı.  Bul  sol  biz  joqarıda  aytıp 

o`tken`    sotsiallasıw  ha`m  individualizatsiya    protseslerinin`    o`z-ara  baylanıslı    ha`m 

o`z-ara qarama-qarsı  protsesler eken`liginen derek beredi. 

Sotsiallasıw  protseslerinin`  ju`z  beretug`ın    sha`rt-sha`ryatların  sotsiallıq 

institutlar  dep  ataymız.  Bunday  institutlarga  shan`araqtan  baslap,  ma`halle,  ra`smiy 

ma`mleketlik  mekemeleri    (baqg`sha,  mektep,  arnawlı  ta`lim  oshakları,  joqarı  okıwlar, 

miynet jama`a`tleri )ha`mde ra`smiy emes uyımlar , ma`mleketlik emes uyımlar kiredi.  

Bul  institutlar  arasında  bizin`  sharayatımızda    shanaraq  ha`m  mahallenin`    roli 

o`zine  ta`n  esaplanadı.  İnsandag`ı  da`slepki    sotsiallıq  ta`jiriybe    ha`m  sotsiallıq  is-

ha`reket  elementleri    a`sierse  shanaraqta,  shanaraqlıq  mu`nasibetler  sistemasında 

qa`liplesedi  .  Sonın`  ushın  ha`m  xalqımızda  G`Qus  uyasında  korgenin  qıladıG`  degen 

nakıl  bar.  Yag`ınıy,  sıpatlarının`  daslepki  qa`lipleri    shan`arqta  alınadı  ha`m  bul  qalip  

ja`miyettegi  basqa  toparlar  tasirinde  qaliplesip,  rawajlanıp  baradı.  Bizin`  milliy  xalıq 

sharayatında  shan`araq  penen    bir  qatardı    mahalle  ha`m  a`hmiyetli  ta`rbiyalawshı    - 

sotsiallastırıwshı  rol`  oynaydı.  Sonın`  ushın  bolsa  kerek,  arasında  adamnın`    qaysı 

mahalleden  eken`ligi  sorastırılıp,  keyin  juwmaq  shıgarıladı,  yag`ınıy  mahalle  menen  

mahallenin` parqı da sonda  bolıp, bul parq adamlar  psixologiyasında  o`z sawleleniwin 

tabadı.  Ma`selen  bir  mahalleden,  jaqsı  kelin  shıqsa,  tap  sol  mahalleden  qızlarga 

sawshılıqqa  barıwg`a  hareket  etedi.  Yag`ınıy,  sol  mahalledegi    sotsiallıq  ortalıq  

qızlardın`  iybeli,  aqıllı,    parasatlı    bolıp  jetilisiwlerine  tiykar  bolg`an.  Ma`selen,  ayrım 

ma`hallelerde erte turıp ko`she-esiklerin tazalap, sıpırıwlar adetge aylang`an ha`m barlıq 

shan`araqlar  sol  dastu`rdi  buzbaydı.  Sog`an  uqsas  nomalar  sisteması  ha`r  bir  koshe-

ma`hallenin` bir-birinen parqı, abzallıq ha`m kemshilik  tareplerin belgileydi, keyingiler 

bolsa  sol    ma`xallede  er  jetip  atırg`an  jaslar  sotsiallasıwında    tuwrıdan-tuwrı  ta`sirin 

tiygizedi.. 

Ja`ne bir a`hmiyetli sotsiallasıw dereklerine mektep ha`m basqa ta`lim mekemeleri 

kiredi.  Sol  jerde    sotsiallasıw  ha`m  tarbiya  protsesleri  arnawlı  formada 

muwapıqlastırıladı.  Bizin`  elselewlerimiz  sonda,  mektepti  biz  ta`lim  alatug`ın,  shaxs 

bilimler    sistemasın  o`zlestiretg`un  ortalıq  sıpatında  qabıl  etemiz.  Biraq  tiykarında    bul 

ortalıq  sotsiallasıw  ta`rbiyalıq  kurallar  ju`z  beretug`ın  derek.  Bul  jerde  biz  arnawlı  

sho`lkemlestirilgen,  son`g`ı  jıllarda    jariyalangan  G`ManewiyatG`,  G`Etika  ha`m 

psixologiyaG` sıyalı tarbiyalawshı pa`nlerdi na`zerde  tutıp atırg`an joqpız. Ga`p ha`r bir 

sabaqtın`,  ulwıwma  mekteptegi  sha`rt-sharayatlar,  ulıwma  ortalıqtın`  ta`rbiyalawshı  roli 

haqqında.  Ma`selen,  sabaq  waqtında  oqıtıwshı  pu`tkil  dıqqatı  menen    jan`a  sabaqtı 

tu`sindiriw  menen  ba`nt  dep  alayıq.  Onın`  na`zerinde  biraq  sabaq,  temanın`  mazmunı 

ha`m  onnan  ko`zlengen  maqset  tiykarg`ı  ma`seledey.  Biraq  tiykarında    a`ne  sol 

---

 

41

protsesdegi  oqıtwshının`  o`zin  qanday  uslap  atırg`anın,  kiyim  bası,  temaga  sub`ektiv 

mu`nasibeti  ha`m  qalaberse,  ulıwma  klasstag`ı  oqıwshılarg`a  qatnası  barlıq  na`rseni 

belgilwshi, sotsiallıq ta`jiriybe ushın ayrıqsha ahmiyetke iye bolg`an bolg`an faktor. Sol 

ko`z-qarastan okıwshılardın` qalewi, ku`tiwleri ha`m talaplarına juwap bergen oqıtıwshı 

balalar ta`repinen ta`n alınadı, bolmasa oqıtıwshının` ta`siri tek unmasız rezonans beredi. 

Tap  sonday  ha`r  bir  klsaata  qa`liplesken`  ortalıq  ha`m  u`lken`  rol`  oynaydı.  Ayrım 

klasslarda  o`z-ara  birge  islesiw,  doslıq  mu`nasibetleri  jaqsı  jolg`a  koyılg`an,  toparda 

doretiwshilik disskutsiyalar ha`m basqa ba`seykeler ushın qolay sharayat bar.Bul ortalıq 

tabiyiy o`z ag`zaları sotsiallıq is-xa`reketti tek na`tiyjeli ta`repke bag`darlap turadı. 

Ja`ne bir ahmiyetli sotsiallasıw ortalıg`ı – bul  miynet ja`ma`a`tleri. Bul ortalıktın` 

ahmiyeti  ha`m  o`zine  ta`nligi  sonnnan  ibirat,  bul  jerge  shaxs  a`dette  adewir  aqılı 

qaliplesip  kalg`an,  belgili  tajriybege  iye  bolg`an,  turmıs  xaqqıngdagı    ko`z-qarasları  

qaliplesken`  waqıtta  keledi.  Yag`ınıy,  iyelengen  qaniygelik,  arttırılgan  miynet 

ko`nlikpeleri ha`m bilimler ha`m ju`da ayrıqsha bolıp, sol ortalıqtag`ı  sotsiallıq normalar  

ha`rakterine ta`sir etedi. Biraq baribir shaxstın` kimler menen, qanday o`z-ara  qatnaslar 

ortalıg`ı  ta`sirinde  eken`ligi    onın`  jetiklik  dawirindegi    sotsiallasıwının`  a`hmiyetli 

miyzanlarınan esaplanadı. Sonın` ushın jumısqa kirisiwdegi  tiykarg`ı motivlerden biri – 

sol ja`ma`a`ttin` qanday eken`ligi, bul jerdegi o`z-ara  mu`na`sibetler, basshının` kimligi 

ha`m  onın`  toparga  bolg`an  mu`nasibeti  bolıp,  ko`birek  is  xaqı  maselesi  ane  solardan 

keiyn  u`yreniledi.  Sonın`  ushın  miynet  ja`ma`a`tlerinde  jaqsı,  salamat  ruwxıy  ortalıq, 

a`dillik  ha`m  reallıqqa  tiykarnlang`an  mu`nasibetler  ha`r  bir  insan  tag`dirinde  u`lken`  

rol` oynaydı.  

U`lken`  jastag`ı  sotsiallasıwdın`    o`zine  ta`nligi  sonnan  ibarat,  onda 

individualizatsiya    protsesi  anıg`ırak,  sezilerili  keshedi.  Sebebi  u`lken`  adam    tek  sırtqı 

ortalıqtı  o`zlestirip  g`ana  qalmastan,  yag`ınıy  o`zindegi  intalılıqtı,  ta`jriybeler  menen 

basqalarg`a ha`m ta`rbiyalıq ta`sir, shaxsiy u`lgi korestiw imkanına iye boladı. Sol ko`z-

qarastan,  qariyalıqtın`    sotsiallıq  a`hmiyeti  sonnan  ibarat,  ata-babalaramız,  analarımız 

tiykarınan  o`zlerindegi  bar  sotsiallıq  ta`jriybeni  basqalarga  (perzentler,  aqlıqları, 

ma`halledegi  jaslar  ha`m  t.b.)  jetkerip  beriw    menen  shugıllangan  bul  na`rse  asirese, 

Shıgıs  xalıqlarında    ju`da  ka`dirlengen.  Sol  sebepli  ha`m  garezsiz  ma`mleketimizde 

qariyalar  xu`rmet-izzet  etiledi,  mahallenin`  basqarıw  roli  ku`n  sayın  artıp  barmaqta, 

shanaraq-tarbiyanın`  bas oshagı sıpatında  ma`mleket kawenderliginde  bolıp kelmekte . 

Bul  g`arezsiz  ma`mleket  jaslarda  jan`sha  pikir  ha`m  sananın`  qa`liplesiwine,  watang`a 

sadıqlıq, watanparwarlıktın` qaliplesiwine o`z u`leslerin qosadı. 

 

 

 

---

 

42

Shaxs du`n`yaqarası  ha`m qadiriyatların  o`zgerttirwishi faktorlar 

                                            

          Sotsiallasıwdın`  institutlarınan  tısqarı  onın`  song`ı  na`tiyjesi  ma`selesi  de  

psixologiyada  ayrıqsha  a`meliy  a`hmiyetke  iye  esaplanadı.  Shaxs  sotsiallasıwının  en` 

tiykarg`ı na`tiyjesi – bul onın` turmısında  o`z orının tawıp, ja`miyetke payda  keltiriwshi 

xızmetlerinde qatnasadı. Sol jaqtan alıp qarag`anda, shaxstın` bag`darlanıwı ma`selesine 

de  pa`nde  u`lken`  itibarlar  qaratıladı.  Sotsiallasıw  protsesinde  shaxs  xızmetin