Microsoft Word Улыума касиплик

 

Tayanısh  tu`sinikler:  Qa`biliyetler,  ka`siplik  bilim,  ta`jiriybe,  ko`nlikpe, 

individual  psixologiyalıq  o`zgeshelikler,  o`zgeriwshen`  mug`dar,  ko`rkem,  pikirlewshi, 

orta,  talant,  ziyreklilik,  uqıplılıq,  joqarı  intellektuallıq,  aqılıy  rawajlang`an,  individual 

o`zgeshelik,  pedagogikalıq  qa`biliyetler,didaktikalıq  qa`biliyet,  akademikalıq  qa`biliyet, 

kommunikativ  qa`biliyet,  pertseptiv  qa`biliyet,  dıqqattı  bo`listire  alıw,  pedagogikalıq  

qıyal. 

     

---

 

67

 

  Qa`biliyetler  haqqında  ulıwma tu`sinikti  payda etiw  ushın olarg`a tiyisli  faktorlar, 

quramlar  boyınsha  ayırım  mag`lıwmatlar  keltiriw  maqsetke  muwapıq:  a)  qa`biliyetler 

shaxstın`  psixologiyalıq  o`zgeshelikleri  eken`ligi;  b)  usı  o`zgesheliklerge  bilimi 

ko`nlikpe,  ta`jiriybe  arttırıw  tiyisl;  v)  usı  o`zgesheliklerdin`  o`zi  bilim,  ko`nlikpe  ha`m 

ta`jiriybelerge  tiyisli  emes.  Psixologiyalıq  izertlewlerdin`  ko`rsetiwinshe,  joqarı  ta`lim 

protsesinde o`zlestiriw ko`rsetkishi boyınsha «ortasha» bolg`an talaba keyinshelli unamlı 

ta`repke o`zgeriwi, basqa tarawda joqarı na`tiyjelerge erisiwi, ha`tteki qa`nigeligine jaqın 

bag`darda o`zin ko`rsetiwi mu`mkin. Ta`lim ha`m sotsiallıq turmısta uqıpsız, «jaraqsız» 

dep  bahalang`an  insanlar  keyinshelli  belgili  bir  tarawdın`  jetekshi  qa`nigesi  sıpatında 

elge  tanılıwı,  joqarı  lawazım  iyelewi,  ta`dbirkar  shaxs  sıpatında  ka`mal  tabıwı 

ta`jiriybede  ko`p  ushıraydı.  Sonın`  ushın    bilim,  ko`nlikpe  ha`m  ta`jiriybelerdi  iyelew 

protsesinde  qa`biliyetler  ko`rinse  de,  biraq  olar  bilim,  ko`nlikpe,  ta`jiriybelerge  tiyisli 

emes,  usı  sebepten,  olar  bir-biri  menen  o`zara  mu`na`sibet  ha`m  tuwrı  ko`z  qarastan 

talıqlag`anda  qa`biliyetler  menen  bilimler,  qa`biliyetler  menen  ko`nlikpeler  a`hmiyet, 

mazmun,  ma`nis  ta`repinenbir-birinen  ajıraladı.  Usı  psixologiyalıq  ha`diyse  obrazlıraq 

etip  tu`sindirilgende,  bilim,  ko`nlikpe,  ta`jiriybe  shınıg`ıw  sebepli  iyelenetug`ın  anıqlıq 

dep  qıyal  etilse,  qa`biliyetler  shaxstın`  ruwhıy  du`n`yasındag`ı  ele  ju`zege  shıqpag`an 

imkaniyatı  bolıp  esaplanadı.  Ma`selen,  talabanın`  oqıwg`a  kiriwi  ol  qa`nige  sıpatında 

ka`siplik ka`millik ushın imkaniyat sıpatında sa`wleleniwi sıyaqlı, shaxstın` qa`biliyetleri 

ka`siplik  bilim,  ko`nlikpe  ha`m  ta`jiriybelerdi  iyelew  ushın  imkaniyat  sıpatında 

ko`rinedi.  Ka`siplik  bilim  ha`m  ko`nlikpeler  o`zlestirildime  yaki  joqpa,  imkaniyat 

ju`zege  shıqtıma  yaki  orınlanbag`an  arzıy  sıpatnda  qalıp  kettime-bulardın`  barlıg`ı 

ko`pg`ana  faktorlarg`a  ha`m  sharayatlarg`a  baylanıslı.  Mısalı,  qorshag`an  ortalıqtag`ı 

adamlar(shan`araq,mektep,  miynet  ja`ma`a`ti  ag`zaları,ja`ma`a`tshilik)  shaxstın`  ol  yaki 

bul  bilim  ha`m  ko`nlikpelerdi  iyelewine  ma`pdarlıq,oqıw,  u`yretiwge  qatnası,olardı 

sho`lkemlestiriw  ha`m  bekkemlewge  bolg`an  juwapkershilikti  seziniw  sıyaqlılardın` 

barlıg`ı  imkaniyattı  payda  etiwdin`,  onı  barlıqqa(voqelik)  aylantırıwdın`  kepilligi  bolıp 

tabıladı.  Psixologiyanın`  metodologiyalıq  tiykarının`  ko`rsetiwinshe,  qa`biletler  – 

imkaniyatlar  sistemasınan  du`zilgen  bolıp,  ol  yaki  bul  iskerliktegi  za`ru`riy  sheberlik 

da`rejesi haqıyqat esaplanadı.İnsanda payda bolıp atırg`an ko`rkem o`ner qa`bileti onın` 

su`wretshi  sıpatında  qa`liplesiwine  kepillik  bere  almaydı.  Su`wretshiikti  iyelewi  ushın 

arnawlı  bilim  beriliwi,  ta`biyatqa  ayrıqsha  qatnası,  qabıl  etiw  qıyalı,  shaxsiy  pazıyleti, 

den sawlıg`ı, materiallar,boyawlar, a`sbap –u`sken`eler ha`m basqalar tayar bolıwı kerek. 

Ko`rsetilip  o`tilgen  zatlar  sha`rt-sharayatlarsız  su`wretlew  o`neri  qa`biliyetleri 

rawajlanbay  turıp-aq,  da`slepki  ko`rinisinde-aq  so`nip  barıwı  mu`mkin.  Ja`miyetlik 

---

 

68

tariyxıy  rawajlanıw  barısında  bunday  ha`diyseler  san-sanaqsız  bolıp  o`tken`ligi  hesh 

kimge sır emes.  

Psixologiya  pa`ni  qa`biliyetler  menen  iskerliktin`  a`hmiyetli  tarawları  bolg`an 

bilim,  ko`nlikpe  ha`m  uqıplılıqlardın`  tek  bir  na`rse  eken`lgin  biykarlaydı.  Olardın` 

birligin ko`rsetip beredi. Sonın` ushın qa`biliyetler tek iskerlikte ko`zge ko`rinedi, biraq, 

sonda  da  tap  usı  qa`biliyetlersiz  a`melge  asırılıwı  qıyın  iskerlik  ko`rinislerinde  g`ana 

sa`wlelenedi.  Eger  shaxs  su`wret  salıwg`a  ele  u`yrenbegen  bolsa  egerde  ol  su`wretlew 

iskerliginin`  uqıplılıqların  orınlay  almasa,  onın`  su`wretlew  o`nerine  bolg`an 

qa`biliyetleri boyınsha pikir ju`ritiwge orın joq. Bulardın` barlıg`ı bolajaq su`wretshinin` 

jumıs  usılları,ren`  qatnasların  qanshelli  tez  ha`m  an`sat  o`zlestiriwinde  ha`mde 

ta`biyattag`ı go`zzallıqtı an`law, qıyal etiwinde ju`zege keledi. 

Talabada  ka`siplik  bilim,  ko`nlikpe  ha`m  uqıplılıqlar  sisteması,  olardın` 

turaqlılıg`ı,  qa`liplesken`  shaxsiy  jumıs  uslubları  joq  eken`ligine  tiykarlanıp,olardı  tolıq  

tekserip,  diagno`z  etpey  turıp,  asıg`ıs  tu`rde  onda  qa`biliyetler  joq  degen  sheshim 

shıg`arıw joqarı mektep oqıtıwshısının` qopal psixologiyalıq kemshiligi bolıp esaplanadı. 

Balalıq  da`wirinde  qandayda  bir  qa`biliyetlerdin`    do`gerek-a`tiraptag`ı  adamlar 

ta`repinen  ta`n  alınbag`anlıg`ı,  keyinshellik  tap  usı  qa`biliyetleri  sebepli  ja`ha`nde 

mu`na`sip  dan`qqa  iye  bolg`an  ju`da`  ko`p  alımlardın`  atı  belgili,  solardan  Al`bert 

Eynshteyn, Niqolay Lobachevskiy ha`m t.b. 

Qa`biliyetler  bilim,  ko`nlikpe  ha`m  ta`jiriybelerde  ko`rinbeydi,  ba`lkim  olardı 

iyelew dinamikasında ko`rinedi. Xızmet ushın za`ru`r bolg`an bilim ha`m ko`nlikpelerdi 

o`zlestiriw  protsesinde  ju`zege  shıg`atug`ın  parıqlar  qa`biliyetler  haqqında  pikir 

ju`rgiziw imkanın beredi. 

Demek,  shaxstın`  xızmetin  na`tiyjeli  a`melge  asırıw  sha`rti  esaplang`an,  bilim 

ko`nlikpe  ha`m  ta`jiriybelerdi  iyelew  dinamikasında  ju`zege  shıg`atug`ın    parıqlarda 

ko`rinetug`ın individual psixologiyalıq o`zgesheligi qa`biliyetler delinedi.    

Usı o`zgeshelikti anıqlaw ushın ayırım faktorlardı analiz qılıw aqsetke muwapıq: 

a)  shaxstın`  belgili  sıpatları  jıyındısı  belgilengen  waqıt  aralıg`ında  iyelengen  xızmeti 

talaplarına  juwap  berse,  onda  usı  xızmetke    bolg`an  qa`biliyet  bar  eken`ligi;  b)  insan 

sonday jag`daylarda xızmet talabına juwap bere almasa – psixologiyalıq sıpatlar, yag`nıy 

qa`biliyetler  joq  (ju`da`  pa`s).    biraq  o`zgeelikli  shaxs  ko`nlikpe  ha`m  ta`jiriybelerdi 

iyeley almaydı, degen ma`nini an`latpaydı, biraq olardı iyelew waqtı so`zılıp ketedi. 

Solay etip, qa`biliyetler individual psixologik o`zgeshelikler bolıwı menen birge: 

a) olardı shaxslardın` bar basqa o`zgesheliklerine, aqılıy sıptlarına, este saqlaw, ha`rakter 

pazıyletlerine,  emotsional  keshinmelerine  ha`m  basqalarg`a  qarama  qarsı  qoyıw 

mu`mkin emes; b) sonday aq, qa`biliyetlerdi shaxstın` usı o`zgeshelikleri menen qatarg`a 

qoyıw, olardı ayniylastırıw da nuqsanlardı keltirip shıg`aradı.  

---

 

69

Psixologiyada  qa`biliyetler  individual  psixologiyalıq  o`zgeshelikler  sıpatında 

ha`rakterlenedi  ha`m  bunın`  tiykarında    bir  insannın`  basqa  insannan  parıqlanatug`ın 

qa`siyetleri,  pazıyletleri  jatadı.    Sonın`  ushın  da    ha`r  bir  shaxstan  bir  qıylı  na`tiyje,  bir 

qıylı  sıpat  ku`tiw  mu`mkin  emes,  sebebi  insanlar  o`z  qa`biliyetleri  boyınsha  bir-

birewinen  belgili  da`rejede  parıq  qıladı,  olar  ortasında  parıqlar  sıpat  ha`m  mug`dar 

ta`repinen  bir  talay  bolıwı  mu`mkin.  Qa`biliyetlerdin`  sıpat  ha`rakteristikası  shaxstın` 

qaysı individual psixologiyalıq o`zgeshelikleri xızmet na`tiyjeliliginin` ma`jbu`riy sha`rti 

sıpatında  xızmet  qılıwın  an`latadı.  Olardın`  mug`dar  ha`rakteristikası  bolsa  xızmetke 

qoyılatug`ın  talaplardı  shaxs  ta`repinen  qanday  ta`rizde  orınlaw  imkaniyatı  bar 

eken`ligin  bildiredi,  yag`nıy  usı  insan    basqa  adamlarg`a  qarag`anda  ta`jiriybeli, 

bilimlerden qanshelli tez, jen`il, puqta payalana alıwın ko`rsetedi.  

Qa`biliyet qa`siyetlerinin` sıpat ta`repinen talıqlang`anında birinshiden maqsetke 

tu`rli  jollar  arqalı  erisiwge  imkan  beriwshi  G`o`zgeriwshen`  mug`darG`  toplamı 

sıpatında,  ekinshiden,  iskerlik  na`tiyjeliligin  ta`miyinlewshi  shaxstın`  individual 

psixologiyalıq qa`siyetleri (paıyletleri) quramalı jıynag`ı ko`rinisinde sa`wlelenedi.  

Shaxstın`  qa`biliyetinde  bar  bolg`an  ornın  basıw  (kompensatorlıq)  imkaniyatı 

ko`riw ha`m esitiwden ayırılg`an adamlardı arnawlı oqıtıw arqalı payda boladı. Turmısta 

soqır  sazende  ,  artist,  shayır,  su`wretshi,  injener  ha`m  basqa  sol  sıyaqlı  ka`sip  iyeleri 

jetilisip shıqqanı ko`p ushıraydı. ha`tte esitiw qa`biliyeti to`men yamasa ulıwma  joqlıg`ı 

da ka`siplik-muzıkalıq qa`biliyettin` rawajlanıwına keskin tosıq bolmaslıg`ı mu`mkin.  

Qa`biliyetlerdin`  mug`darlıq  ha`rakteristikası  ha`m  olardı  o`lshew  mashqalası 

psixologiya pa`ninde o`zine ta`n  rawajlanıwdın` taryxıy o`tmishine  iye. ha`zirgi waqıtta 

pa`nin`  klassisk  psixologlarg`a  aylang`an  Spirmen,  Permen  Kettell  ha`m  basqalar  XIX 

a`sirdin`  aqırları  XX  a`sirdin`  baslarında  aq  belgili  qa`nigelikler  ushın  ka`sip  tan`lawdı 

ilimiy tiykarda jolg`a qoyıw za`ru`rlginen kelip shıg`atug`ın talaplar tosqınlıg`ında oqıw 

orınlarında  sabaq  alıp  atırg`an  shaxslardın`  qa`biliyeti  da`rejesin  anıqlawg`a  kiristi. 

Olardın` pikirinshe, insannın` lawazımg`a ılayıqlıg`ı, onın` miynet iskerligie  uqıplılıg`ı, 

sonday  aq  joqarı  oqıw  orınlarına,  a`skeriy  xızmetke  basshılıq  ma`rtebesin  iyelewge 

bolg`an  uqıplılıqların    anıqlaw  imkaniyatı  bar.  O`tken`  a`sirde  qa`biliyetlerdi  o`lshew 

usılı o`lshem sıpatında aqılıy qa`biliyet  testleri islep shıg`ıldı ha`m AQSh, Ullı Britaniya 

sıyaqlı  ma`mleketlerde  oqıwshılardı  tan`law,  a`skeriw  xızmetke  a`skerlerdi  tan`law, 

o`ndiriste basshılıq lawazımına usınıwda paydalanıldı. 

Shaxs  iyelewi  sha`rt  esaplang`an  xızmet,  ol  ya  ta`lim,  ya  miynet,  yamasa  oyın, 

ya  sport  bolıwına  qaramastan  onın`  biliw  protsesslerine  aqılıy  qa`siyetlerine,  erkli-

emotsional  tamanlarına,  sensomotor  tarawına  ha`rakterologiyalıq  o`zgesheliklerine 

belgili  talaplar  qoyadı  ha`m  olardın`  birgeliktegi  is-ha`reketi  sebepli  na`tiyjelerge 

erisiledi.  Psixologiyalıq  mag`lıwmatlarg`a  qarag`anda  adamdag`ı  joqarı  ko`rsetkishke 

---

 

70

erisken` sıpat qa`nshelli u`stemlikke iye bolmasın, ol talaplardı qandırıw imkaniyatın iye 

bolmaydı. Ayırım jag`daylarda ayırıqsha ko`ringen psixologiyalıq o`zgeshelik (qa`siyet) 

xızmettin`  joqarı  o`nimdarlıg`ı  ha`m  na`tiyjeliligin  ta`miyinlew  uqıplılıg`ına  iye,ol 

qa`biliyetler  orınlay  alatug`ın  imkaniyat  penen  teppe-ten`    ku`sh  quwat  sıpatında  payda 

boladı  degen  gipoteza  o`zin  aqlamaydı.    Sonın`  ushın  qa`biliyetler  quramalı  du`ziliske 

iye bolg`an psixikalıq sıpatlar, qa`siyetler jıynag`ı bolıp esaplanadı.  

Qa`biliyetler  sıpatında  ju`zege  shıg`atug`ın  psixikalıq  qa`siyetler  jıynag`ının`  

du`zilisi anıq ha`m ayırım xızmet talabı menen belgilengenligi sebepli ha`r qaysı tu`rdegi 

xızmetler ushın o`zine ta`n ta`rizde qoyılıwı turg`an ga`p.  

Anıq  qa`biliyetler  du`zilisin  qa`liplestiriwshi  shaxstın`  qa`siyetleri,  pazıyletleri 

arasında  belgili  tarawı  jetekshilik  ,  u`stemlik  qılsa,  ayırımları  ja`rdemshilik  wazıypasın 

atqaradı.  Belgili  bolg`anınday,  pedagogikalıq  qa`biliyetler  sistemasında  jetekshi 

qa`siyetler  sıpatında  pedagogikalıq  a`deplilik  (takt),  balalardı  su`yiw,  oqıwshılar 

ja`ma`a`tin  sho`lkemlestiriw  ha`m  onı  basqarıw,  baqlawshan`lıq,  talapshan`lıq, 

bilimlerge  qızıg`ıwshılıq,  bilimlerdi  jetkeriwge  uqıplılıq  ha`m  sog`an  uqsaslar  ta`n 

alınadı.  Oqıtıwshılıq  qa`biliyettin`  ja`rdemshi  (qosımsha)    pazıyletlerine  to`mendegiler 

kiredi: artistlik, so`ylew qa`biliyeti, dıqqattı bo`listiriw, akademiyalıq qa`biliyetler ha`m  

basqalar. Pedagogikalıq qa`biliyetlerdin` jetekshi (tiykarg`ı) ha`m ja`rdemshi (qosımsha) 

quramları,  tarawları,  ta`lim  protsesi  na`tiyjeliligin  ta`miyinleytug`ın  birilikti  (birigiwdi) 

ju`zege shıg`aradı  ha`m  oqıtıwshı shaxsı  menen baylanıslı bolg`an  birgelikli,  individual 

xızmetin  sho`lkemlestiredi.  Qa`biliyetlerden  belgili  da`rejede  ulıwma  ha`m  tar  ma`nide 

arnawlı  sıpatlardı  ajıratıw  arqalı  belgili  taraw  sistemasın  ju`zege  shıg`arıw 

mu`mkin.Bunnan  kelip  shıqqan  halda  qa`biliyetlerdi  ulıwma  ha`m  arnawlı  qa`biliyetler 

sistemasına  ajıratıw  maqsetke  muwapıq.Ulıwma  qa`biliyetler  (sıpatlar)  arnawlı 

qa`biliyetlerge(sıpatlarg`a)  qarsı  tu`rde  ko`rsetiw  mu`mkin  emes.  Shaxstın`  ulıwma 

qa`biliyetleri  olardı  payda  etiwshi  faktorlar  anıq  psixologiyalıq  ha`diyse  yamasa  barlıq 

(voqelik)  bolıp  esaplanadı.  Arnawlı  qa`biliyetler  ko`lemi  ta`repinen  tarraq  bolıwına 

qaramay teren`irek a`hmiyetti o`zlerinde ja`mlestiredi.  

Rus  alımı  P.Pavlov  o`z  ta`liymatında  G`ko`rkemG`,  G`pikirlewshiG`,  G`ortaG` 

tiplerge ajıratılg`an shaxslardın` sol u`sh tipten birewine     tiyisli eken`ligin ha`rakterlep 

beredi.  Avtor  usı  tipologiyanı  jaratıwda  joqarı  nerv  xızmetinin`  birinshi  ha`m  ekinshi 

signal  sistemasınan  ibaratlıg`ı  haqqındag`ı  ta`liymatına  tiykarlanadı.  Birinshi  signallar 

sisteması  obrazlar,  emotsiyalardan  ha`m  ekinshi  signallar  sisteması  bolsa,  obrazlar 

haqqında  so`zler  arqalı  signal  beriwden  ibarat.  Ekinshi  signallar  sisteması  P.Pavlov 

ta`repinen G`signallardın` signalıG` dep atag`an edi. 

Talanttın`  ja`miyetlik  tariyxıy,  ta`biyiy  ta`repinen  ko`rinisi  qa`biliyetler 

rawajlanıwının`  joqarı  basqıshı  eken`ligin  bildiredi.  Talant  (yunon.  G`5alan59nG`  - 

---

 

71

qımbatbahalı,  qa`dirli  na`rse,  genetikalıq,  ta`biyg`ıy  qa`siyet  degen  ma`nini  an`latadı) 

belgili  xızmettin`  na`tiyjeli  ha`m  do`retiwshi  tu`rde  orınlanıwın  ta`miyinleytug`ın 

qa`biliyet  jıynag`ınan  ibarat  individual  qa`siyet  bolıp  esaplanadı.  Psixologiyalıq 

a`debiyatlarda  og`an  ha`r  qıylı  tu`sinik  beriliwine  qaramay  olarda  tiykarg`ı  belgiler 

ko`rsetip  o`tiledi.  Sonnan,  shaxsqa  qandayda  qıyın  miynet  xızmetinin`  na`tiyjeli,  erkin 

ha`m original tu`rde orınlaw  imkanın beretug`ın  qa`biliyetler jıyındısına  talant  delinedi. 

Talanttın`  tiykarg`ı  belgileri:  a)  jetisken`likti  ta`miyinlew,  b)  xızmetti  erkin  orınlaw,  v) 

originallıq  tiykardın`  barlıg`ı,  g)  qa`biliyetler  jıyındısınan  ibarat  eken`ligi,  d)  individual 

psixologiyalıq 

qa`siyetliligi, 

e) 

ja`miyetlik 

turmıstı 

o`zgertiwshi, 

jaratıwshı 

imkaniyatlılıg`ı sıyaqlılar.  

Talant  ha`m  qa`biliyetlerge  uqsag`an  do`retiwshilikte  joqarı  sheberlikke, 

jetisken`likke  erisiw  imkaniyatı  esaplanıp,  do`retiwshilik  na`tiyjesi  (jen`is)  insanlardın` 

ja`miyetlik  tariyxıy  turmıs  ta`rizine  baylanıslı.  Ja`miyette  talantlı  shaxslarg`a  bolg`an 

mu`ta`jlik  sezilse,  bunday  insanlardın`  kamal  tabıwı  ushın  kerek  bolg`an  ob`ektiv  ha`m 

sub`ektiv  sha`rayatlar  jaratılsa,  bunday  jag`dayda  ba`rkamal  adamlardın`  qa`liplesiwine 

imkaniyat tuwıladı.  

2.  Qızıg`ıwshılıq  bul  adamnın`  anaw  yamasa  mınaw  zattı,  qubılıstı  yamasa 

xızmetti  aktiv  tu`rde  bilip  alıwg`a  bag`darlanıwshılıg`ı  bolıp,  ol  usılarg`a  unamlı 

emotsionallıq  qatnas  jasaw  menen  baylanısqan.  Adamnın`  qızıg`ıwshılıg`ı  onın` 

turmısının`  ja`miyetlik  tariyxıy  ha`m  dara  sha`rayatları  menen  belgilenedi. 

Qızıg`ıwshılıqtın`  a`hmiyeti  ullı  –  ol  bilimdi  iyelewge,  oy-o`risti    ken`eytiwge  tu`rtki 

boladı,  mektep  oqıwshısın  qıyınshılıqlardı  ha`m  de  tosqınlıqlardı  jen`e  otırıp,  teren` 

tu`rde bilip alıwdın` jolların ha`m usılların aktiv tu`rde izlewge ma`jbu`r etedi. 

Qızıg`ıwshılıqtı  onın`  mazmunına  ken`ligine,  teren`ligine,  turaqlılıg`ına  ha`m 

ta`sirshen`ligine qaray sıpatlaydı. 

Mazmunı  jag`ınan  qızıg`ıwshılıq  o`zi  bag`darlang`an  ob`ektler  menen 

belgilenedi.  Mazmunı  jag`ınan  ha`r  qıylı  bolg`an  qızıg`ıwshılıqlar  olardın`  ja`miyetlik 

a`hmiyeti  ko`z  qarasınan  bahalanadı:  birewleri  olarda  ja`miyetlik  ha`m  jeke  momentler 

durıs  birigip  ketken`  bolsa  unamlı;  al  ekinshi  birewleri  o`zinin`  tek  etek 

qumarlıqmu`ta`jlerin yamasa iplas qushtarlıg`ın qanaatlandırıw menen baylanıslı bolg`an 

mayda tiri janlıq qızıg`ıwshılıqlar retinde bahalanadı. 

Ken`  ha`m  tar  qızıg`ıwshılıqlar  da  bolıp,  ol  jeke  adamdı  jan-jaqlama 

rawajlandırıw onda tiykarg`ı, oraylıq qızıg`ıwshılıq bolg`an jag`dayda qızıg`ıwılıqlardın` 

ken`  ha`m  ha`r  ta`repleme  bolıwın  na`zerde  tutadı.  Tar  qızıg`ıwshılıq  degene    adamda 

bir-eki  sheklengen  ha`m  bo`leklengen  qızıg`ıwshılıqtın`  bolıwı,  al  qalg`an  barlıq 

na`rsege ol pu`tkilley biypa`rwa qarawı tu`siniledi. 

---

 

72

Teren`  qızıg`ıwshılıq  ob`ektiv  barlıq  mayda  shu`ydesine  shekem  ha`m  na`zik, 

ju`da`  puxtalap  u`yreniw  za`ru`rligi  degendi  bildiredi.  Ol  adam  qubılıstın`  u`stingi 

jag`ına  g`ana  kewil  awdaratug`ın  ha`m  ob`ektke  haqıyqat  qızıqpaytug`ın  jag`daydag`ı 

u`stu`rtin qızıg`ıwshılıqqa qarama-qarsı qoyıladı. 

Turaqlı  qızıg`ıwshılıq,    uzaq  waqıt  saqlanadı,  adamnın`  turmısında  ha`m 

xızmetinde  og`aa  a`hmiyetli  rol`  atqaradı  ja`ne  onın`  jeke  kelbetinin`  belgili  da`rejede 

bekigen  o`zgeshelikleri  boladı.  Turaqsız  qızıg`ıwshılıq,  belgili  da`rejede  qısqa  waqıt 

dawam etedi, tez payda boladı ha`m tez jog`alıp ketedi.  

Ta`sirshen`  qızıg`ıwshılıq  dep  adamnın`  o`mirine  ha`m  xızmetine  teren`  ta`sir 

jasaytug`ın,  onı  belgili  bag`darda  sistemalı  tu`rde  ha`m  maqsetli  ha`reket  etiwge 

qızıg`ıwshılıg`ın  qanaatlandırıw  da`reklerin  aktiv    ha`m  initsiativalı  tu`rde  izlewge 

iytermeleytug`ın  qızıg`ıwshılıqtı  ataydı.  Mine  usınday  xızmetke  iytermelemeytug`ın 

uyan` qızıg`ıwshılıq ta boladı.  

Sonday – aq tuwrı (tikkeley) ha`m qıya (tikkeley emes) qızıg`ıwshılıqlardı ayırıp 

shıg`aradı.  Tikkeley  qızıg`ıwshılıq  bilimnin`  yamasa  xızmettin`  anaw  yamasa  mınaw 

tarawının`  mazmunının`  o`zinen,  onın`  qızıqlılıqınan,  og`an  shın  berilgenlikten  kelip 

shıg`adı.  Qıya  qızıg`ıwshılıq  ob`ekttin`  mazmunınan  emes,  al  ol  adamdı  tikkeley 

qızıqtıratug`ın basqa ob`ekt penen baylanısqan waqıtta iye bolatug`ın a`hmiyetinen kelip 

shıg`adı.  

Qıya  qızıg`ıwshılıqtı  ta`rbiyalaw  u`lken`  a`hmiyetke  iye  boladı.  Oqıwshı 

bılayınsha o`zi ushın qızıqlı bolmag`an, biraq onın` za`ru`r eken`in tu`sinetug`ın xızmetti 

de puxta, juwapkershilik penen ha`m shın berilip orınlawına erisiw lazım.