Mikroevolutsiya deyiladi. Turdan yuqori bo‘lgan sistematik guruhlarning paydo bo‘lish jarayoni makroevolutsiya

Tur paydo bo`lishi mikroevolyutsiya natijasi ekanligi. Tur paydo bo`lishining shakllari, yo`llari va usullari. Evolutsiya juda ham uzoq muddatli tarixiy jarayon bo‘lganligi sababli, bu jarayonni qisqa vaqt davomida kuzatishning imkoni yo‘q. Ayniqsa, yirik sistematik birliklarning hosil bo‘lishi uchun million yillar kerak bo‘ladi. Tur doirasida kechadigan evolutsion jarayonlar mikroevolutsiya deyiladi. Turdan yuqori bo‘lgan sistematik guruhlarning paydo bo‘lish jarayoni makroevolutsiya deyiladi. Biologlar evolyutsion hodisalarning boshqa asosiy klassi bo'lgan mikroevolyutsiya va makroevolyutsiyani farqlaydilar. Makroevolyutsiya tur darajasidan yuqori bo'lgan evolyutsiyani anglatadi, masalan, turli xil fillarning kelib chiqishi, tuklar evolyutsiyasi, umurtqasiz hayvonlardan umurtqali hayvonlarning rivojlanishi va Kembri portlashi paytida yangi hayot shakllarining portlashi.
Shu bilan birga, mikroevolyutsiya faqat turlar darajasidan past bo'lgan evolyutsion o'zgarishlarni o'z ichiga oladi, balki turlanish jarayonini emas. Shu tarzda ishlatilganda, spetsifikatsiya makroevolyutsiyaning vakolati hisoblanadi.
Kuzatiladigan evolyutsiya misollari - bu hammasi mikroevolyutsiyaning namunasidir; masalan, antibiotiklarga chidamli bo'lib qolgan bakteriyalar shtammlari yoki vaqt o'tishi bilan kuya rangining o'zgarishi. Mikroevolyutsiyani to'g'ridan -to'g'ri kuzatish mumkin bo'lganligi sababli, u Darvin davridan buyon tortishuvlarga sabab bo'lgan makroevolyutsiyadan farqli o'laroq, keng tarqalgan.
Mikroevolutsiya qisqa muddatda yuz berishi mumkinligi sababli, bu jarayonni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘rganish mumkin. Makroevolutsiya, ya’ni turdan yuqori bo‘lgan sistematik birliklar: avlod, oila, tur kum, sinf, tiplardagi evolutsion jarayonlar million yillar davomida amalga oshgani sababli uni bevosita kuzatib bo‘lmaydi. Shu bois makroevolutsiya bilvosita dalillar, ya’ni qadimgi davrlarda yashab o‘lib ketgan mavjudotlarning hozirgi paytda yashab turganlari bilan, shuningdek, keyingilarining tashqi, ichki tuzilishi, rivojlanishi, ularning hayotiy jarayonlarini o‘zaro taqqoslash orqali aniqlanadi. Makroevolutsiya mikroevolutsiyaning uzviy davomi hisoblanadi. Chunki mikroevolutsiyadagi mutatsion va kombinativ o‘zgaruvchanlik, populatsiyaning genetik va ekologik jihatdan xilma-xil bo‘lishi, evolutsiyani harakatlantiruvchi omillari makroevolutsiyaga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Makroevolutsiyani isbotlashda bir qancha fan dalillaridan foydalaniladi.
urlarning shakllanishi evolyutsiyaning muhim bosqichidir. U doimiy ravishda paydo bo'ladigan mutatsiyalar bilan to'yingan populyatsiyalarda boshlanadi, ular erkin kesib o'tganda yangi genotip va fenotiplarni hosil qiladi ("Genetika va naslchilik asoslari" bo'limiga qarang). Bu ma'lum bir populyatsiyadagi shaxslar o'rtasidagi belgilarning nomuvofiqligiga olib keladi - farqlar(55). Dastlabki populyatsiya turli darajadagi belgilar og'ishiga ega bo'lgan shakllar guruhini tashkil qiladi.
Belgilari o'zgargan organizmlar yangi yashash joylarini yaratishga va ularning sonini ko'paytirishga qodir. Haddan tashqari kontrastli og'ishlarga ega bo'lgan shaxslar omon qolish va unumdor nasl qoldirish uchun eng katta imkoniyatlarga ega. Oraliq shakllar ko'proq raqobatlashadi va tezroq o'ladi. Shunday qilib, asl populyatsiyada yangi guruhlar paydo bo'ladi, ulardan birinchi navbatda yangi populyatsiyalar, so'ngra keyingi divergentsiya bilan yangi kenja turlar va turlar hosil bo'ladi. Divergentsiya tamoyili hayot shakllari xilma-xilligining kelib chiqishini tushuntiradi. Xuddi shu tarzda Darvin urug'lar, oilalar, buyruqlar va boshqalarning shakllanishini tushuntirdi.
Tur tushunshasi - biologiyaning muhim tushunchasidir. Unga ta'rif berish ushun turning mezonlari deganda, biz tyrning morfologik, fizologik - bioximyoviy, ekologik - geografik, genetik - reproduktiv xususiyatlarning majmuasini e'tirof etamiz. Turning umumiy belgilari deganda quyidagilar e'tiborga olinishi lozim Yani: diskretlik, son, yaxlitligi – bir butunligi, turg'unligi, tarixiylik kabi xususiyatlarni qamrab oladi. Hozirgi zamonda turlarni aniqlashda, yni boshqasidan farqlashda yuqoridagi mezonlar umumiy belgilardan iloji boricha koʻproq kompleks holda foydalanish zarur.

Har bir tur oʻziga xos tarkibiy tuzilishga ega. Ammo turni tipologik jihatdan tushinish an'anaviy, klassik sistematikada Linney zamonidan buyon ishlatilgan, ammo bunday tushunish tur haqidagi tushunchani murakkablashishi bilan almashingan. Hozirgi davrda tur strukturasi tushunchasi har xil mazmunli boʻlib, uni nihoyasiga etgan deb bo'lmaydi. Bu sohada ikki xil yondashish mavjud.

Makroevolyutsiya muammolari. Ontogenez evolyutsiyasi. Agarda mikroevolyusiya jarayoni tur xosil bulishi bilan boglik muammolarning yiginini uz ichiga olsa, makroevolyusiya turga nisbatan yirik guruxlarning kelib chiqish sabablarini tushuntirishga Evolyusiyaning uziga xos shaklidir. Karatilgan uz Xozirgi paytda evolyusion uzgarishlarni belgilab beruvchi mexanizmlar evolyusiyalanayotgan turlar ichida sodir bulishi aniklangan. U yoki bu guruxlarni Evolyusiyalanishi davomida xosil buluvchi aynan shu uzgarishlar evolyusiyaning strategik yunalishlarini bosh «karvonbosh chisi xisoblanishi darkor. Ontogenez zvolyusiyasiga oid masalalar, ontogenezni (individning shaxsiy tarakkiyoti) filogenez (turning tarixiy tarakkiyoti) bilan boglikligi muammosi ilgaridan olimlarni kiziktirib kelgan. Karl Bor o’z vaqtida ontogenezda filogenezni payqadi va uni «kura». bildi (kontorenet qisqa takrorlanishidir»). Keyinchalik filogenez ontogenezdarning yigindisi ekanligi maʼlum buldi. Tarixiy jarayonda ro‘y beradigan evolyutsion o'zgarishlar tur hosil bolishi, nobud bolishi, organik olamning progressi,
regressi bilan cheklanmay, balki organizmlar va ular individual rivojlanishning o‘zgarishiga ham sabab boladilar. Bir organizmning individual rivojlanishi —ontogenez jinsiy hujayralarda mavjud irsiy axborotning ro'yobga chiqishidan iborat. Ontogenez evolyutsiya jarayonida dastlabki organizmlarning irsiy axboroti bilan uzviy bog’liq holda vujudga kelgan. Hozirgi biologiya fanida ontogenez bir necha usulda o'rganiladi. Bunda organizmlardagi differensiyalanish, o‘sish,
morfogenez qonuniyatlarini o'rganish salmoqli o‘rin tutadi. Ntogenez evolyutsiyasida jinsiy jarayon va u bilan bog’liq diploidiya hamda geterozigotalilikning vujudga kelishi muhim rol o‘ynadi. Bu hol ko‘p jihatdan ontogenez muddatining uzayishini, somatik — tana differensiyalanishining
takomillashishini belgilab berdi. Ontogenez evolyutsiyasida organizmlarning tuzilishi va funksional bir butunligi vujudga kelgan. Rivojlanayotgan organizmning organlarida funksional va tuzilish jihatdan o‘zaro munosabatlarning kuchayishi natijasida bir organda yuz bergan o'zgarish boshqa organning o'zgarishiga sababchi boladi. Rivojlanayotgan embrionning bir qismining ikkinchi qismiga ta’siri induksiya deb ataladi. Organlar orasidagi shunday korrelyativ bog’lanishlar turli
shaklda ro‘y beradi. U lar genom, morfogenetik va ergantik
korrelatsiyalardan iborat. Organizmlarning bir butunligi, qism va organlarining birbiriga bog'liq holda o'zgarishi ontogenezdagina emas, balki
filogenezda ham namoyon bo'ladi. Tarixiy rivojlanishda organlarning bunday o'zaro bog'liq holda o'zgarishi koordinatsiya deyiladi. Koordinatsiya topografik, dinamik, biologic xillarga bo'linadi. O 'zaro bog'liq holda harakatlanuvchi har
xil funksiyalarning mavjudligi ontogenetik differensiyalanishning normal kechishini ta ’minlashda katta biologik aham iyatga ega. Ontogenezning evolyutsiyasida xilma-xil boshqarish mexanizmlarining paydo bo'lishi individual rivojlanishning turg'unligini oshirgan. Individual rivojlanish turg'unligi tashqi muhitning o'zgaruvchan omillaridan ko'proq mustaqil bo'lishga imkon bergan. Individual rivojlanishning nisbatan turg'unligi hosil bo'lish jarayoni evolyutsiyada ontogenezning «avtonomizatsiyasi» deyiladi. Ontogenez avtonomizatsiyasi,
ayniqsa, har xil turlarga mansub hayvonlar, o'simliklar rivojlanishini bir xil sharoitda qiyoslaganda namoyon bo'ladi.