Mikroevolutsiya deyiladi. Turdan yuqori bo‘lgan sistematik guruhlarning paydo bo‘lish jarayoni makroevolutsiya

Biosfera evolyutsiyasi va differentsiyasi. Ekosistema tarkibi va mustahkamligi
Biosfera (yunoncha bios – xayot, sfera – shar suzlaridan olingan) tushunchasi fanga birinchi marta avstriyalik geolog olim E.Zyuss tomonidan tirik organizmlar yashaydigan yer kobigini belgilash maksadida kiritilgan. Biosfera xakidagi taolimotni rus akademigi V.I. Vernadskiy yaratgan va rivojlantirgan.
Biosfera - tirik organizmlar yashaydigan va ularning taosirida tinmay uzgaradigan yer shari kobigining bir kismidir. Yerdagi xamma biogeotsenozlarning yigindisi umumiy ekologik sistema – biosferani xosil kiladi. Shunday kilib, biosferaning elementar (eng kichik) birligi biogeotsenozalar xisoblanadi. Biosfera tirik va ulik tarkibiy kismlardan iborat. Sayyoramizda yashaydigan xamma tirik organizmlarning yigindisi biosferaning tirik moddasini tashkil etadi. Tirik organizmlar, asosan Yerning gazsimon (atmosfera) suyuk (gidrosfera) kattik (litosfera) geologik kobiklarida joylashgan. Keyingi maolumotlarga karaganda biosferaning yukori chegarasi dengiz satxidan 22 km balandlikda, atmosferaning kuyi katlami troposferada joylashgan. Xayot gidrosferaning xamma kismida xatto eng chukur – 11 km gacha bulgan joylarda xam uchraydi. Xayot yerning kattik kobigi litosferaning yukori katlamlarida 3-4 km chukurlikkacha bulgan masofada tarkalgan. Biosferaning kuyi chegarasi okeanlarning eng chukur joylariga va litosferada neftp bor bulgan, anaerob bakteriyalar yashaydigan kismlariga tarkaladi. Biosferaning ulik tarkibiga atmosferaning, gidrosferaning va litosferaning moddalar va energiya almashinuvi jarayonida katnashuvchi kismlari kiradi.
Sayyorada xayot chegaralari biosferaning chegaralarini aniklaydi. Biosfera – Yerning tirik organizmlar yashaydigan geologik kobiklarining bir kismidir.
Biosferaning uziga xosligi organizmlar faoliyati tomonidan iroda kilinuvchi moddalarning davriy aylanishidir. Biosfera energiyani tashkaridan – kuyoshdan olgani uchun ochik sistema xisoblanadi. Tirik organizmlar moddalar davriy aylanishini iroda kilib, sayyoraning yuzasini uzgartiruvchi kuchli geologik omil xisoblanadi.
Tirik moddaning funktsiyalari. Tirik moddaning kuyidagi asosiy biokimyoviy funktsiyalari mavjud:
1) gaz almashinishi;
2) oksidlanish kaytarilish
3) kontsentratsiyalash, jamgarish;
4) biokimyoviy.
Gaz almashinish funktsiyasi fotosintez va nafas olish jarayonlariga boglik. Аvtotrof organizmlarning organik moddalarni sintezlash jarayonida kadimgi atmosfera tarkibidagi korbonat angidrid kup mikdorda sarflanadi. Yashil usimliklar toboro kupayib borishi bilan atmosferaning gaz tarkibi xam uzgara boshlaydi. Korbonat angidrid mikdori kamayib, kislorod orta boshlaydi. Аtmosfera tarkibidagi kislorodning xammasi tirik organizmlar faoliyati natijasida xosil buladi. Nafas olish jarayonida kislorod sarflanib, karbonat angidrid xosil buladi va yana atmosferaga chikariladi. Shunday kilib tirik organizmlarning faoliyati natijasida xosil bulgan atmosfera xozirgi davrda xam ularning faoliyati tufayli saklanib turadi.
Kontsentratsiyalash funktsiyasi – tirik organizmlar tomonidan atrof-muxitda tarkkalgan kimyoviy elementlarning tuplanishidir. Usimliklar fotosintez jarayonida kimyoviy elementlarni tuprokda, kaliy, fosfor, azot, vodorod va boshkalarni, xavodan uglerod olib xujayraning organik moddalari tarkibiga kiritadi. Jamgarish funktsiyalari tufayli tirik organizmlar kup mikdorda chukma jinslarni, masalan, bur, oxak jinslarini xosil kiladi. Oksidlanish–kaytarilish funktsiyasi – uzgaruvchan valentlikka ega bulgan kimyoviy elementlarning temir, oltingurgut, marganets, azot va boshkalarni aylanishini taominlaydi. Masalan: tuprokdagi xemosintezlovchi bakteriyalar ana shu jarayonlarini amalga oshiradi. Shuning natijasida N2S , temir rudasining baozi turlari, xar xil azot oksidlari xosil buladi. Biokimyoviy funktsiyalar tirik organizmlarning xayot faoliyati davomida va ularning ulimidan keyin biokimyoviy jarayonlarni taominlaydi. Biokimyoviy funktsiya organizmlarning oziklanishi, nafas olishi, kupayishi, ulgan organizmlarning parchalanishi, chirishi bilan boglikdir. Biomassa, kuruklik yuzasi va okean biomassasi. Biosferadagi tirik moddalarning umumiy massasi biomassa deyiladi. Xozirgi davrda Yerda yashaydigan usimliklarning 500 mingga yakin turi, xayyovonlarning esa 1,5 millonga yakin turi aniklangan. Shularning 93%i kuriklikda, 7%i esa suvda yashaydi. Quyidagi jadvalda suvda xam kuriklikda yashovchi organizmlarning kuruk massasi tonnalardan ifodalangan.
Sayyoramizdagi organizmlarning barcha xilma-xilligi bevosita bog'liqdir. Hech kimdan alohida, mustaqil ravishda yashashi mumkin bo'lgan bunday narsa yo'q. Biroq, organizmlar nafaqat yaqin o'zaro bog'liqlikda, balki tashqi va ichki muhit omillari ham butun biyomaga ta'sir qiladi. Jonli va jonsiz tabiatning butun kompleksi ekotizimlarning tuzilishini va ularning xususiyatlarini ifodalaydi. Ushbu kontseptsiya nimani anglatadi, qanday parametrlar xarakterlanadi, maqolani tushunishga harakat qilaylik. Ekotizimlarning xususiyatlari ularning xususiyatlari bilan izohlanadi. Ushbu atama birinchi marta 1935 yilda paydo bo'lgan. A. Tensli uni "organizmlardan emas, balki ularning atrofidan ham iborat bo'lgan kompleks" ma'nosini qo'llashni taklif qildi. Kontseptsiyaning o'zi juda keng miqyosda, u eng katta ekologiya bo'limi, shuningdek muhim. Boshqa tushunchalar biogeosenoz bo'lib, bu tushunchalar orasidagi farq juda kam.
Ekotizimlarning asosiy xususiyati ular ichida organik va noorganik moddalar, energiya, issiqlikni qayta taqsimlash, elementlarning ko'chishi, jonzotlarning bir-biriga murakkab ta'siri bilan uzviy aloqada bo'lishdir. Umuman, xususiyatlar deb ataladigan bir necha asosiy xususiyatlar mavjud. Ekotizimlarning asosiy xususiyati nimani anglatadi, degan savolga, turli yo'llar bilan javob berish mumkin. Ularning barchasi muhimdir, chunki ularning jami ishtiroki bu tushunchaning mavjud bo'lishiga imkon beradi. Uning muhim ahamiyatini assimilyatsiya qilish va mohiyatni tushunish uchun har bir xarakterli xususiyatni batafsil ko'rib chiqaylik. ad
Ekotizim doirasida boshqa shaxslarning ovqatlanish natijasida turning tabiiy yo'qolishi mumkin emas. Bu o'z-o'zini boshqarish. Ya'ni, ular oziq-ovqat ekanligiga qaramay, hayvonlar, o'simliklar, qo'ziqorinlar, mikroorganizmlar o'zaro bir-birini nazorat qiladilar.