Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Х,озирги замоннинг фалсафий муаммолари ва ижтимоий


Download 0.64 Mb.
bet70/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   75
Bog'liq
FALSAFA

4.8. Х,озирги замоннинг фалсафий муаммолари ва ижтимоий
тараккиёг
Хозирги замон фалсафаси деганда XX асрда шаклланган, хозирда хам долзарблигини йукотмаган фалсафий таълимотлар назарда тутилди. XX аср ижтимоий-сиёсий, илмий-техник ва иктисодий
жараёнларнинг авна.аги асрлардан уртача, тамомала янгича кечканлиги билан
фаркланади. Турли ижтимоий сиёсий тизимлар орасидаги зиддият икки жахон уришининг келиб чикишига сабаб булгани, аср поёнида икки кутбли дунё урнига куп кутбли дунёнинг вужудга келганлиги, илмий-техник инкилоб жамият тараккиёги ва инсон камолоти учун кенг имкониятлар яратганлиги, айни чокда глобаллашув жараёнлар, фан тараккиёти, жамият ва табиат орасидаги муносабатлар инсоният такдирига дахлдор глобал муаммоларни
Хозирги замон фалсафаси, унинг узига хос жихатлари
келтириб чикарганлиги хозирги замон файласуфлари харакатларида ифодасини топмокда. Фан тараккистини даврлашгириш асосларига кура XIX аср фалсафаси янги давр ёки классик фалсафа хисобланади. Бу фалсафа оламни рационал билиш гоялари устувор эди. Шу асосда рационаллик олам, жамият конунлари унинг мохияти, тараккиёт механизмларини англашнинг энг асосий йули сифатида тан олинган эди. Бу шубхасиз фалсафий ф икр л ар тараккистига туртки булган оламни инсон - олам муносабатларини т^грц англаш имконини берди.
XX асрнинг фалсафий муаммолари одам-олам муносабатларига янгича ёндошувларни узида акс эттирди. Бу XX асрда янги фалсафий гафаккур ифодаси булмиш ноклассик фалсафанинг шаклланишига олиб келди. ШунлаП килиб, XX аср фалсафаси ноклассик фалсафа макомини олди. Барни даврларда фалеафада онг, инсон, жамият, уларнияг мохияти ва ривожлашнн конуниятлари, бир-бирига таъсири ва узаро алокадорлиги, вокеликни билиш йуллари каби муаммолар асосий уриннн эгаллаб келган. Мазкур муаммолар хозирги давр ноклассик фалсафасининг хам диккат марказида гурибди. Фаи тараккиёти, ижтимоий амалиёт бизга мазкур масалаларнинг янги томонлари, мураккаб кирраларини очиб бермокда, улар эса, уз навбатида, янгича фалсафий карашлар, таълимотларда уз ифодасини топмокда. XX аср BI хозирги замон фалсафасининг хусусиятлари:

фалсафий йуналишларга неофрейдизм (психоанализ), неопозитивизим, прагматизм, экзистенциализм, неотомизм, феноменология, персонализм кабилар киради.

  • Хозирги замон фалсафаси олам ва одамни иррационализм нуктан назаридан тахлил килади. Иррационализм лотинча “irratcionalis” сузидан олинган булиб аклга зид, гайришуурий маъносини ифодалайди, Иррационализм билиш жараёнида акд имкониятларини чеклайдиган ёКИ инкор этадиган фалсафий оким. У дунёни билишда инсон маънавий хаётининг тафаккурдан ташкари томонлари: ирода, бевосита мушохада, хиссиёт, интуиция, хаёл, инстинктни биринчи уринга куяди.61

  • Купчилик фалсафий таълимотларда кутарилган энг асосий муаммо * инсон муаммоси.

61 Фалсафа энциклопедии лугат. - Т., “Узбекистон Миллий энциклоледияси”, Давлат илмий нашриёти, 2010, 142-бет.

  • XX аср фалсафасида фанга турлича, баъзан бир-бирини инкор этувчи муносабатлар уз ифодасини топган. Суиентизм ва анзисуиезм фапсафий таълимотлари бунга мисол була олади.

  • XX аср фалсафасида юкорида кайд килинган анъанавий масалалар билан бир каторда хозирги давр тараккиётидан келиб чиккан бир катор янги муаммолар дам уз ифодасини топган.

Xoiiiprii -lanteit фадаифиси Бунн биз психоанализ (рудий тадлил)
ТЦЬЛПАШТЛарН. ПсЛЖОЯНШШЗ . , w
фалсафасидан яедол куришимиз мумкин.
Психоанализ таълимоти психоаналитика фалсафаси ёки фрейдизм, деб комланади. Бу йуналиш асосчяси алии рухшунос, невропотолог, психиатр Зигмунд Фрейд хисобланади. Унинг карашлари “Тушлар таъбири”, “Мен ва у”, “Тотем ва табу” каби асарларида акс этган. Бу таълимот яратилганига калар Гарбий Европа ф)алсафаснда our, бйлиш, рационалстик аеосда талкин Килинган эди. Фрейд инсоннинг билишда психиканинг урни масаласини кутариб чикди.
З.Фрейднинг фикрича, хар бир кишида онг ва онгсизлик томонлари мавжуд. Онг остида катта микдорда илгаридан сакданиб келаётган ички кечинмалар, изтироблар унинг ташки онг фаолияти ва харакатларини белгилайди.
Одамларнинг болалик даврига хос булган изтироблари, кечинмалари онг томонидан "эсдан чикариб", онгсизлик диёрига караб сикиб юборилган. Хар бир киши узида катта микдорда куркув, илодий кучларга ишонч хиссиётларини сакдаб юради. Бу дол кишиларни кийнаб, дар хил асаб касалликларнинг келиб чикишига сабаб булади.

  • Фрейд инсон онги учта даражадан таркиб топган, - дейди. 1. Мендан юкори. Унга одоб-ахлок коидалари, ахлокий назорат, ота-оналар томонидан ман этилган нарсалар киради. 2. Онг - Мен. 3. Онгсизлик - У. Бунга онг томонидан сикиб чикарилган изтироблар, жинсий, агрессия инстинктлари кабилар киради. Мазкур инстинктлар инсонларга илгариги хайвоний ва ибтидоий хаётдан мерос булиб уп ан.

Онгга (Менга) доимий равишда, бир томондан, Мендан юкори томонидан ман килинган коидалар, иккинчи томондан, онг остидаги онгсизлик — У инстинктлари таъсир курсатиб туради.
Нормал кишилар мазкур холатдан узидаги онгсизликни санъат, фан, ижтимоий фаолиятга сафарбар этнш оркали чикдшга муяссар буладилар. Шунинг учун дам буюк санъат асарлари, илмий кашфиётлар, одатда онгсизлик инстинктларининг таъсири остида юзага келади.
З.Фрейд таълимотини унинг шогирди Карл Густав Юнг (1875-19(>1) янада ривожлантирди, мазмунан бойитди. К.Юнг киш иларда шахиш онгсизликдан гашкари коллектив, "урут" онгсизлик мавжуд, деган гоями илгари сурди.
Олимнинг фикрича, коллектив онгсизлик, аждодларимиз табиат багридя яшаган даврда мужассамлашган ва авлоддан - авлодга мерос булиб у тип келаётган кечинмаларни, изтиробларни ташкил этади. Инсон онги хам шахсий, хам коллектив кечинмалар, изтироблар таъсири остида ривожланади. Мазк) р кечинмалар, одатда, ухлаган вактда туш куриш жараёнида яккол намоёи булади.
Эрих Фромм (1900-1980} З.Фрейд таълимотини ижтимомЦ муносабатларни урганишга татбик этиб, бир катор янги фикрларни илгарИ' суради.
З.Фрейд, К.Юнг, Э.Фром психоанализ таълимотининг асосий гояларинй караб чикдилар ва ривожлантирдилар. Шунинг учуй хам бу таълимоф неофрейдизм номини олди. 'i
Позигиви ги ва неопозитивизм. Позитивизм фалсафий таълимо! сифатида XX асрда шаклланди. Унинг асосий гоялари француз файласуфК Огюст Конт (1798-1857) томонидан ишлаб чикцлган. Э
Позитивистлар барча хакикий, "ижобий" (позитив) билимларни айриМ фанларнинг натижаси ёки уларни синтетик бирлаштириш натижаси сифатидЖ • олиш мумкин дейдилар. Улар реал воцеаликни чукур тадкик. килишГК каратилган фалсафа алохида фан булиш хукукига эга эмас, деб даъво килганлар. Позитивизм уч асосий куринишга эга: 1) О.Конт позитивизми; 2)
Эмпириокритицизм ва 3) Неопозитивизм.
Конт фан узидан устун турувчи хеч кандай фалсафага мухтож эмас, деган гояни илгари суради. Контнинг фикрича, фан фалсафанинг "метафизик'1 муаммолари билан кизикмайди, идеализмни хам, материализмни хам рад килади. Мохият ва сабабни очиб берадиган даъвога тааллукди метафизик колдикдар фандан хайдаб чидарилиши керак. Шунинг учуй фан ходисаларни изохламайди, балки излайди ва "нимаучун" деган саволга эмас, балки "кандай" деган саволга жавоб беради.
Позитивизм фалсафаси табиий-илмий кашфиётларни фалсафий назарияларга кар ама-карши куяди.
Позитивизмнинг иккинчи тарихий шакли — Р.Авенариус ва Э.Мах номлари эмпирик билан боглик (махизм) фалсафанинг вазифаси барча фанларнинг умумий хулосаларини системалаштирадиган "синтетик" назарияларидан иборат эмас, балки улар яъни Мах, Авенариус ишлаб чиккан субъектив-идеалистик методлар асосида илмий билиш назариясини яратишдан
252
иборат деб бИлади. Масалан, Мах сезгинн иисон бигшши мушош булган ягона "реаллик" ёки бутун мавжудотиинг "элементи" деб карайди.
Асримизнинг йигирманчи йилларида позитивизмнинг янги варианта неопозитивизм таълимоти вужудга келди. Унинг вужудга келишида инглиз мантикшунос олими, математиги ва файласуфи Б.Рассел ва австриялик файласуф JT.Витгенштейн мухим роль уйнадилар. Логик позитивизмга 20- йилларнинг бошларида австриялик файласуф М.Шлик асос солди. 1922- йилда М.Шлик томонидан мантикий позитивизм асосларини ишлаб чиккан "Вена тугараги" гашкил килинди.
А.Пуанкаре конвенциализими ва прагматизмнинг бир катор гоялари билан тулдирилган махизм неопозитивизмнинг асосий гоявий манбаи хисобланади.
Неопозитивиетлар дуиё хакидагн барча билимларимйзни факат конкрет эмпирик фанлар беради, деб таъкидлайдидар. Афеуски, фалсафа хусусий фанлардан ташкари. дуиё хакида бнрорта янги коидани кутарнб чнкара олмайди, хеч кандай дуиё таевнрини ярата олмайди. Уиинг вазифаси фанлар ва айрим билимларнинг хулосаларини логик тахдил килиш ва тушунтиришдан иборат.
Неопозитивиетлар фалсафа факат тилнинг логик тахлили билан шугулланади, фалсафадан фалсафий муаммоларни чикариб ташлаш, деган карашни илгари сурдилар.
Улар неопозитивиетлар логик тахдил кнлишнинг мухим в ази фал ар и дан бнри' мазмунга зга б^лган гапларни ешмий нуктаи назардаги мазмундан махрум булган ганлардаи узокдаштириш ва фанни "мазмунсиз" гаплардан "тозалаш"даы иборат, Эмпирик тажрибада еинаб курил гаи гаплар хакикий, синаб курилмагаиларини эса еохта, деб хисоблайдилар. Ана шунга еуяниб, неопозитивиетлар фалсафанинг муаммоларига салбий муносабатлар буладилар.
Верификация прннципи фанда реал кулланиладиган синашнинг элементар принципидир. Агар "кучада ёмгир ёгмокда" деган гапни тушунишимиз керак булса, уни биз кучага кэраб текшириб курамиз. Бу элементар усулни умумий тамойилга айлалтириш ногугри бУлади, чунки фаннинг купгина хакикатини хиссий верификация нули исботлаб бериши мумкин эмас.
30-йилларнинг урталарига келиб, логик позитивистлар уз таълимотини кайта куриб чикишга мажбур булдилар. Агар улар илгари фан тилининг мазмун томонига эътибор бермасдан, факат шаклан синтактик коидалари билан шугулланиб келган булсалар, ^тгизинчи йилларнинг охирига келиб уз
иборат деб бИлади. Масалан, Мах сезгинн иисон бигшши мушош булган ягона "реаллик" ёки бутун мавжудотиинг "элементи" деб карайди.
Асримизнинг йигирманчи йилларида позитивизмнинг янги варианта неопозитивизм таълимоти вужудга келди. Унинг вужудга келишида инглиз мантикшунос олими, математиги ва файласуфи Б.Рассел ва австриялик файласуф JT.Витгенштейн мухим роль уйнадилар. Логик позитивизмга 20- йилларнинг бошларида австриялик файласуф М.Шлик асос солди. 1922- йилда М.Шлик томонидан мантикий позитивизм асосларини ишлаб чиккан "Вена тугараги" гашкил килинди.
А.Пуанкаре конвенциализими ва прагматизмнинг бир катор гоялари билан тулдирилган махизм неопозитивизмнинг асосий гоявий манбаи хисобланади.
Неопозитивиетлар дуиё хакидагн барча билимларимйзни факат конкрет эмпирик фанлар беради, деб таъкидлайдидар. Афеуски, фалсафа хусусий фанлардан ташкари. дуиё хакида бнрорта янги коидани кутарнб чнкара олмайди, хеч кандай дуиё таевнрини ярата олмайди. Уиинг вазифаси фанлар ва айрим билимларнинг хулосаларини логик тахдил килиш ва тушунтиришдан иборат.
Неопозитивиетлар фалсафа факат тилнинг логик тахлили билан шугулланади, фалсафадан фалсафий муаммоларни чикариб ташлаш, деган карашни илгари сурдилар.
Улар неопозитивиетлар логик тахдил кнлишнинг мухим в ази фал ар и дан бнри' мазмунга зга б^лган гапларни ешмий нуктаи назардаги мазмундан махрум булган ганлардаи узокдаштириш ва фанни "мазмунсиз" гаплардан "тозалаш"даы иборат, Эмпирик тажрибада еинаб курил гаи гаплар хакикий, синаб курилмагаиларини эса еохта, деб хисоблайдилар. Ана шунга еуяниб, неопозитивиетлар фалсафанинг муаммоларига салбий муносабатлар буладилар.
Верификация прннципи фанда реал кулланиладиган синашнинг элементар принципидир. Агар "кучада ёмгир ёгмокда" деган гапни тушунишимиз керак булса, уни биз кучага кэраб текшириб курамиз. Бу элементар усулни умумий тамойилга айлалтириш ногугри бУлади, чунки фаннинг купгина хакикатини хиссий верификация нули исботлаб бериши мумкин эмас.
30-йилларнинг урталарига келиб, логик позитивистлар уз таълимотини кайта куриб чикишга мажбур булдилар. Агар улар илгари фан тилининг мазмун томонига эътибор бермасдан, факат шаклан синтактик коидалари билан шугулланиб келган булсалар, ^тгизинчи йилларнинг охирига келиб уз
тадкикотларида купинча семантик муаммоларига, яъни суз ва ифодаларннш мазмуни муаммоларига эътибор бера бошладилар,
Прагматизм — юнонча "pragma" сузидан олииган булиб амафкт, практика деган маънони билдиради. Прагматизм хар хил идеалистик ва диинй окимларнинг кушилишидан таркиб топган XX аср фалсафасидир. У нищ асосчиси Америка файлаеуфи Чарлз Пирс (1839-1914 йй.) прагматизмши и йирик намоёндалари — Уильям Джемс (1842-1920 йй.), Джон Дьюи, Уинн на бошкалар.
Мазкур фалсафий оким, айникса, АКШда кенг таркалган, чунки у узиникР чикиб келиши, карашлари ва максадлари билан мазкур мамлакатда кемг гаркалаган тадбиркорларнинг, яъни урта синфнинг максадларини ифодалайдн.
Прагматизм пайдо булишиданок эски фалсафий карашлардан воз ксчио инсон харакати, фаолияти тахдилига асосланган фалсафий тушунчаларин илгари суради. Бу прагматизм окимининг “Фалсафани таъмирлаш” дастурид» Уз ифодасини топади. Унда инсон фаолияти унинг хаёти тарзини, яшаш шаклини ташкил этар экан, ана шу фаолиятни яхшилашнинг йуллари, тезлаштириш воситалари борми, деган савол ва унга жавоб акс этган.
Пирс таъбирича, прагматизм шундай фалсафий таълимотки, у тушунчи ва зътикоднинг маъносини аинклашга ёрдам бсради. Олим хакикатни назарий масала сифатида тан олмайди. Унинг ча, хакикат ва амалиёт яхлит холда намоён булсагина, бирон маьнога эга булсади. Хакнкат ва амалиётнинг бирлиги деганда индивид манфаати назарда тутилади.'’2
Прагматизм намоёндалари аньанавий фалсафанинг билиш назарнясинв танкид киладилар, инсон фаолиятида билиш эмас, ишонч ва унинг мустакиллиги алохида урин тутади, деб хисоблайдилар.
Прагматизм таълимотида хакикат муаммоси асосий урин эгаллайдн. Хакикат, кишилар манфаатига хизмат киладиган, уларни муайян максадлар!'» етакловчи, ундовчи тушунчадир. Бошкача айтганда, хакикат муваффакнятги эришиш, кишилар максадининг амалга ошишидир. Хакикатнинг мезонинн. Дьюи фикрича, кишиларга унинг нафи, фойдаси кай даражада тегишлилш и ташкил этади.
Ернинг хосилдорлигини дехкон кузда экинларни йигиштириб олени даромадга караб аникдайди, дейди Дьюи.
Экзистенциализм (лотинча "existentia" яшаш, мавжудлик сузидан олинган) ёки "яшаш фалсафаси" — хозирги замон фалсафий
62 Фалсафа энциклопедик лугат. - Т., 2010, 232-233-бетлар
254
ЭюисК! IЦНЗПIIHVI
фклелфп
таьлимотларниинг энг кенг таркапгаиларидан бири. Экзистенниартзм фалсафа сифатида XX асрнинг йигирманчи йилларида вужудга келгаи. Унинг асосий вакиллари Германияда М.Хайдеггер, К.Ясперс, Францияда П.Марсель, Ш.Т.Сартрлардир.
Улар фикрича, экзистенциал муаммолар инсоннинг яшашпдан келиб чикадиган муаммолар хисобланадн. Индивиднинг яшаши ва улими, ёхуд "яшаш усули''нинг барчасидаги ташвишлар ва улим олдидаги доимий куркув — мана шуларнинг хаммаси экзистенциалистларни хаяжонлантирадиган масалаларидир. Экзистенциалист учун факат инсоннинг яшаши ва унинг йукдик сари харакати ахамиятлидир.
Экзистенциалистлар фалсафанинг предметини — борлик, деб эълон киладилар. Пекин, улар фикрича, "борлик" тушунчаси аниклаб булмайдиган нарса булиб, уни мантикий тахлил килиш мумкин эмас. Шундай экан, борликка кириб бориш учун бошкача, гайри илмий, ирриационал йулни излаш керак.
Экзистенциалистларнинг фикрича, борликцинг битта тури биз учун етарли даражада маълум: бу — факат узимизнинг мавжудлигимиздир. Яшаш кандайдир ички ва ифодаланмайдиган тушунчадир: яшашлик хеч качон объектив ифодалаб булмайдиган нарса, чунки биз узимизга четдан карашга кодир эмасмиз; уни шунингдек, рационал билиш хам мумкин эмас. Уни яшаш маъносини тушунишнинг бирдан бир усули бевосита ички туйгуларимизни англаш.
Экзистенциализм — бу шундай фалсафаки, унинг ягона предмета инсоннцнг хаёти, аникроги яшашлик кечинмасидир. Инсон хаёти билан боглик турли хил усуллар ичидан экзистенциалистлар яшаш маъносини туларок очиб берадиганларини излайдилар. Улар фикрича, куркув яшашликни туларок очиб берадиган усуллардан биридир. Бу таълимот асосчиси Даниялик С.Къеркегор (1813-1855). Экзистенциализмнинг марказий тушунчаси экзистенция лотинча “exsistentia” сузидан олинган булиб, инсон борлиги, мохияти ва мавжудлигини билдиради. Экзистенция инсон “мен”ининг магзини (асосини) ташкил этади. Экзистенциалистлар куркувни барча яшашликнинг асосида ётадиган кечинма деб хисоблайдилар. Куркувнинг билиш сохасидаги ахамияти шундаки, у яхшиликни узининг поёнига, нихоясига рупара килиб куяди, уни йукдик ёки Хеч нарса билан карама-карши килиб таккослайди. Куркув шароитида инсон узи билан узи танхоликда юзма-юз колади.
К.Ясперснинг тахминича, инсоннинг хаёт мазмуни "чегара ситуацияси"да ойдинлашади. Бу улим, азоб, укубат, кураш, айбдорлик, диний жазава, маънавий ногиронлик ва хоказолар. Факат мана шу дамларларда инсон хакикий булмаган, кундалик, одций шароитларда яширинган узининг чинакам яшаш йулини уз ихтиёри билан танлаб олади. Албатта, кишилар хаётида кайгу хам,
255
касаллик хам, азоб хам булади, уларнинг борлигини инкор килиши мумкин эмас. Аммо азоб, куркув ва улим инсон яшашининг асоси ва негизи деб хисоблаш учун, хаётнинг таназзулига юз тутгаи даври учун характерли булган акдий кайфият юзага келмоги лозим.
С.Кьеркегорнинг фнкрича, инсон уз хаётининг маъносини куркув шароитида, хаёт-мамот масаласи куйилганда англайди ва у ёки бу йулни танлаш имконияти инсон эркинлигини курсатади. Экзистенциапистлар инсоннинг эркинлиги унинг актив фаолиятида эмас, уни ураб олган мухитни кайта узгартиришда хам эмас, балки курку в,а а намоён булади, деган бемаъни фикрни кабул килиб оладилар. Экзистенциялизмнинг асосий гоя си - инсон узини экзистенция сифатида англагандагина, эркинликка эришади. Демак, инсон эркинлиги - уз-узини. узининг мохиятини англаган холда яшаш йулини танлаши мумкинлиги назарда тутилади.
Инсон — бу кандайдир тугалланмаган нарса, бу доимий имконият, ният, лойиха. У келажакка интилади ва узини олдиндан узлуксиз режалаб боради, ^3- узининг чегарасидан чикади. У ихтиёрий тарзда "узини танлайди" ва узини танлашга туда масъулият хис килади.
Экзистенциализм фалсафаси инсонга оламда юз бераётган барча нарсалар учун маълумот юклайди.
~ " т : Хозирги замой диний фалсафасининг энг к^п
Ниотигнн ш фялсафясп ^ т j
___ таркалган мактабларидан бири неотомизм
булиб, у уРта асрда яшаган Фома Аквинский таълимотининг кайта
тикланишидир. Неотомизм католик черкови маркази Ватиканнинг расмий фалсафасидир. Унинг кузга куринган вакиллари Ж.Маритен, Э.Жильсон ва бошкалар хисобланади.
Неотомизмнинг асосий гояси акл ва эътикод, фан ва диннинг уйгунлигини эътироф этишдир. Унга кура диний билим ва эътикод уртасида уйгунлик мавжуд. Билим ва эътикод худо томонидан берилган икки хакикат манбаи сифатида бир-бирини инкор этмайди, балки тулдиради, Неотомистлар билим булмаган жойда эътикод керак. деб тан олади,
Хдкикий эътикоднинг манбаи, улар фикрига кура, илохий кудрат. Унинг
мазмуни мукаддас китобларда ёзилган. Инсон "мукаддас. китоблар"да ёзилгаи нарсаларга ишониши учун худонинг борлигига так келтирмаслиги ва унга эътикод куйиши лозим. Худонинг мавжудлигини исботлаш - бу фалсафанинг иши ва буни у соф мантикий воситалар оркали амалга ошириши лозим.
Х,озирги замон томистлари Фома Аквинский томонидан киритилган худо борлигининг барча "далиллари"ни кабул килганлар, шу билан бирга, дун< ишларида худо иштирок этишининг янги “гувохларини” излайдилар, бунинг учун у ёки бу муаммоларни ечишда фан олдида турган кийинчиликлардаН
256
фойдаланадилар. Худо мавжудлиги ва дунёнинг яратилишини асослаш учун "коинотнинг иссикликда халок булиш назарияси", коинотнинг "бенихоялиги" хакидаги гипотеза, хаёт ва психикани тушунтиришнинг мураккаблиги ва хоказолар кулланилади.
Неотомистлар таълимотига моддийлик ва маънавийлик дуализми характерлидир, аммо бу уринда хар доим моддийлик маънавийликка буйсинган булиши керак. Унинг фикрича, ягона объектив моддий дунёнинг турли хил карама-карши томонлари хилма-хил дунёга таалукли ва ггаровардида улар худонинг аралашиши билан тушунтирилади. Улар абадийлик ва бенохояликни худога, нихоялик ва вакдинчаликни эса бу дунёга боглайдилар.
Неотомистлар дунёни узгарувчанлигини тан оладилар. Айни вакдда бу карама-каршиликларга кандай муносабатда булиш лозимлигини тахдил килишда харакатни, нарсапарнинг моддийлигини уткинчи ва нихояли нарсалар сифатида тапкин киладилар. Сукунат ва тургунликни эса худога боглаб тушинтирадилар. Бу билан улар нарсалар харакатини узидан келиб чиккан холда тушунтириш мумкин эмас, уни тушунтириш учун харакат манбаи булган худо тушунчасини киритмок лозим, деган фикрни илгари сурадилар.
Неотомистлар фикрича, хакикат манбаи - худога эътикрд булиб, у аклдан юкрридир. Неотомизм фалсафасида нафакат худо, балки алохида шахе хам улугланади. Унда баён этилишича, худо инсон яратилишининг сабабчиси, у инсонга фаоллик, эркин харакат, уз-узини рив'ожлантириш имконини ато этган. Шу сабабли инсон уз имкониятларидан фойдаланиб, уз узини бунёд этади, ривожлантиради.
Неотомистлар жамиягдаги зиддиятлар айрим кшниларнинг гунохи, диний оятларни эсдан чикариш, христиан акддаларига риоя кдпмасликнинг окибати деб эълон киладилар.
XX аср фалсафий окимларидан бирини феноменология ташкил этади. Мазкур окимнинг немис файласуфи Эдмунд асосчиси Гуссерель (1859 —
1939 йй.) хисобланади. Унинг издошлари М.Шелер, Н.Гартман, М.Хайдеггер ва бошкалардир. Гуссерель узининг "Мантикий изланишлар" номли икки жилдцан иборат асарида феноменология фалсафасининг предметини борлик ва реал онг эмас, балки, "соф онг" ташкил этади, деган гояни илгари суради. Унинг ёзишича, феноменология хар хил кечинмалар оркали намоён буладиган "соф онг" хакидаги таълимот. "Соф онг"нинг кечинмалари, изтироблари, тушунчалари, феноменлар хакикатни билишга олиб борадиган ягона йулдир. "Соф онг" узининг тушунчалари, феноменлари ёрдамида объект билан субъектни узаро боглаб туради.
Феномен тушунчаси “онг” нинг муайян холатларини ифодалайди. Бу таълимотда феномен деганда сезги, идрок, тасаввур, фикр назарда тутилади.
257
Феномскологня ф^Есафпн
Юкорида айтилгаплардан куриниб турганидек, Гуссерель билишниНР назариясининг предметини феноменлар окими ташкил этади, дейд|И Феноменлар, унинг фикрича, куйидаги турфа катламлардан ташкил топади: Ц Нутк, ёзув маъносини ифодалаш учун ишлатиладиган тил шакллари; % Билишга интилаётган субъектнинг ручий кечинмалари, изтироблари; 3. Билнш жараёнидан намоён буладиган кечинмалар, изтиробларнинг асл маъноси; 4. Анн шулар оркали ифодаланадиган "нарса".
Мазкур катламлар ёрдамида фалсафа "соф онг" мочиятнни билишгп эришади. Гуссерелыишг феномснологияси Платон томонидан ривожлантирилгаи "гоялар дунёси" чакидаги таълимотнинг узига xojff куринишидир холос. Гуссерель фаннинг ривожланиши, инкирозига тушиД^ масалалари чакида чам бир катор гояларни илгари сурган. j1
Юкорида айтилганлардан куриниб турибдики, XX аср олимлари фалсаф! фанининг мавчум масалалари билан чегараланиб колмасдан, фан-техник|( тараккиёти, бозор муносабатлари шароитида юзага келгам хаётий муаммолар| яъни инсон мочияти, унинг ички имкониятлари, изтироблари, кечинмаларЦ*' кизикишлари, яшаши, улими, онг ва онгсизлик, акл ва эътикод. уларнин* узаро алокадорлиги каби масалалар устида фикр-мулочазалар юритмокдалар? Бу эса фалсафа фани утмишда хам, чозирги вакдда хам вокеаликда содир булаётган жараёнларни чукур ва атрофлича акс эттиришда кудратли маънавиЙ

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling