Milliy g‘oya va ma’naviyat asoslari kafedrasi intellektual va ma’naviy tarbiya asoslari fanining
Download 1.72 Mb. Pdf ko'rish
|
intellektual va manaviy tarbiya asoslari MAJMUA 2020
|
51 5-Mavzu. Zamonaviy komil inson konsepsiyasining axloqiy-ma’naviy negizlari Reja: 1. Komil inson konsepsiyasini yaratishga jiddiy e’tibor 2. Komillik va komil inson haqida allomalarning qarashlari. 3. Islom ilohiyotchi olimlarining komil inson haqidagi qarashlari va fikrlari 4. Mustaqil O‘zbekistonda komil insonni shakllantirishning obyektiv tomoni 5. Komil inson g‘oyasining o‘ziga xos ma’naviy-axloqiy negizlari Tayanch iboralar: Zamonaviy komil inson konsepsiyasi, komil, komil inson, kamol, kamolot, axloqiy- ma’naviy negizlar, ma’naviy barkamol inson, ma’naviy qiyofa, axloqiy sifatlar, yaxshi xulq, yomon xulq, ma’naviy-axloqiy ehtiyoj, milliy ong,ma’naviyat bilan ijtimoiy, milliy ongning mushtarakligi, o‘z-o‘zini mustaqil boshqara olish, milliy ijodiy tafakkur, mustaqillik tafakkuri, milliy g‘urur va iftixor, SHarqona axloqiy kodeks, milliy o‘zlikni anglash, komil insonning umumiy xislatlari, komil insonning fazilatlari, komil insonning ishbilarmonlik xislatlari, zukkolik va idroklilik, komil insonning sobitlik va ehtiroslilik xislatlari. Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq komil inson konsepsiyasini yaratishga jiddiy e’tibor qaratildi. Bu konsepsiyaning ilmiy-nazariy asoslari “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa bir qator huquqiy hujjatlarda o‘z aksini topgan. Ayniqsa, kamolotga intilish, komil inson bo‘lish xalqimizning azaliy qadriyati ekanligini uqtirar ekan, Birinchi Prezident I.Karimov shunday degan edilar: “Har qanday bosqin va istilolarga qaramasdan, har qanday og‘ir va murakkab sharoitda ham bobolarimiz, o‘zligini yo‘qotmasdan, ma’naviy hayot mezonlari, odob-axloq qoidalariga amal qilib, komillik sari intilib yashagani bugun ham barchamizga ibrat bo‘lib, kuch-quvvvat bag‘ishlab kelmoqda” 3 Xo‘sh, zamonaviy komil inson qanday bo‘lishi lozim? Bu savolga javob berish uchun avvalo, “komil”, “komil inson” tushunchalarining mazmun-mohiyatini tahlil qilishimiz lozim. Komillik va komil inson haqida allomalar tomonidan juda ko‘p fikrlar bayon qilingan, g‘oyalar yaratilgan. SHuni ta’kidlash lozimik, falsafiy tafakkur taraqqiyoti tarixiga nazar tashlasak, doimo komil inson masalasiga jiddiy e’tibor berib kelinganini ko‘ramiz-u, biroq ushbu tushuncha dastlab kim tomonidan, qachon, qaysi asarda qo‘lanilganligi haqida biror bir ma’lumotni uchratimaymiz. Bundan anglanadiki, komil inson tushunchasi umumbashariy muammo sifatida doimo tadqiq etib kelingan. Jumladan, antik dunyoning Geraklit (m.a. 530– 470), Pifagor (m.a. 580–500), Empedokl (m.a. 490–460), Suqrot (m.a. 469–399), Demokrit (m.a. 460–370), Aflotun (m.a. 427–347), Aristotel (Arastu) (m.a. 384–322), Epikur (m.a. 341–270) kabi mumtoz faylasuflarining axloqiy qarashlarida barkamol insonni tarbiyalash haqida ma’naviy qadriyatlar darajasiga ko‘tarilgan fikrlar bayon qilingan. Bu masalada donishmand Arastuning fikrlarining ilmiy ahamiyati salmoqlidir. Qadimgi yunon faylasufi Arastu o‘zining “Nikomax etikasi”, “Evdem etikasi”, “Katta etika”, “Ritorika”, “Siyosat”, “SHe’riyat san’ati”, “Poetika” nomli asarlarida o‘zining axloqiy va estetik qarashlarini bayon qilar ekan, insonni tarbiyalab komillik darajasiga etkazish masalalariga alohida e’tibor beradi. 3 Каримов Ислом. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 7-б. 52 Arastu axloqiy tafakkur rivoji tarixida birinchilardan bo‘lib komil inson uchun zarur bo‘lgan axloqiy fazilatlarni tasnif va tavsif etadi. Uning ta’kidlashicha, komil inson uchun zarur bo‘lgan axloqiy fazilatlarga: jasurlik, dovyuraklik, mo‘‘tadillik, saxiylik, savlatli bo‘lish, himmatli bo‘lish, muloyimlik, to‘g‘rilik, dilkashlik, mehribonlik, adolatli bo‘lish kiradi. Ularga tavsif berar ekan Aristotel,olijanoblik-kekkayishlik va xo‘rlikning, saxiylik – isrofgarchilik va xasislikning, kamtarlik-uyatchanlik va uyatsizlikning, xayrixohlik-xushomadgo‘ylik va adolatning, haqgo‘ylik-ayyorlik va maqtanchoqlikning, nafrat-hasadgo‘ylik va ichi qoralikning, ehtiyotkorlik- buzuqlik va toshbag‘irlikning o‘rtasidir, degan fikrni bildiradi. Bulardan tashqari, Arastu komil insonni shakllantirish masalasida ham bir qator ilg‘or ilmiy fikrlarni ham ilgari suradi. Bular asosan quyidagilardan iborat: “Inson dunyoning eng yaxshi ijodkoridir.Insonning vazifasi amaliy va axloqiy fazilatli bo‘lishdadir. Haqiqiy baxtni anglash ma’naviy yuksak, to‘g‘ri fikrlovchi kishiga taaluqlidir. Ma’naviy barkamol inson aql bilan fazilat birligiga amal qiladigan kishidir. Fazilat insonning qo‘lga kiritgan sifatidir. Fazilatli hayot erdagi farovonlikka intiluvchi insoniy hayotdir. Aqlni inson belgilamaydi, balki aql insonni belgilaydi. Faqat aqlli va fazilatli kishi hurmatning eng oliy darajasiga loyiq. Komil kishilar bir xil bo‘ladi, yomonlar esa har xil bo‘ladi. San’at asarlari inson qalbini salbiy ehtiroslardan tozalab, uni ma’naviy jihatdan boyitadi. Komil insonni shakllantirishda axloqiy va estetik tarbiyaning zarurligini ko‘rsatar ekan, tarbiyadagi yutuq turmush tarziga bog‘liqligini, agar jamiyatda tegishli qonunlar mavjud bo‘lsa, unda to‘g‘ri tarbiya amalga oshishi mumkinligini, shuning uchun bu qonunlarga rioya qilishimiz va shaxsni har tomonlama garmonik (uyg‘unlik) ruhda tarbiyalashimiz lozimligini uqtiradi. 4 O‘rta asrlar musulmon SHarqining Abu Nasr Forobiy (873–950), Abu Ali ibn Sino (980– 1037), Abu Rayhon Beruniy (973–1048), kabi allomalari Arastu qoldirgan ma’naviy merosni chuqur o‘rganibgina qolmay, bu merosni tanqidiy nuqtai-nazardan taxlil qitldilar va falsafa ilmini yanada baland cho‘qqiga ko‘tardilar. Bu ko‘tarilish SHarq Uyg‘onishi davri nomi bilan insoniyat tarixida muhim o‘rin egalladi. Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy Arastu va boshqa yunon faylasuflarining asarlarini chuqur o‘rganib va tahlil qilib, o‘zining fazilat, baxt-saodat va kamolot haqidagi nazariyasini yaratdi. Uning fikriga ko‘ra, “Har bir inson boshidan komil emas, ammo tug‘ma ravishda o‘ziga xos bo‘lgan ichki shuur ila bosqichma- bosqich komillikka jiddu-jahd bilan intiladi. Hamma narsani idrok qilish insonni komillik va lazzat tomon boshlaydi. Insonning asl ruhiy kamoloti birinchi haqni tanish orqali hosil bo‘ladi. Ma’rifat- baxt-saodat va kamolot sari qo‘yilgan birinchi qadamdir”. 5 Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” va “Baxt saodatga erishuv haqida” nomli asarlarida kamolotni xudoning abadiyligini bilishda deb bilgan bo‘lsa-da, birinchidan, har qanday inson komillikka aql, ilm, kasb-hunarni egallashi orqali erishadi degan fikrni aytib, komillikka boruvchi yo‘lni ko‘rsatib beradi; ikkinchidan, komil inson bo‘lish uchun o‘n ikkita axloqiy fazilat, ya’ni jismoniy sog‘lomlik, mushohadalalik, kuchli xotiralilik, o‘tkir zehnlilik, ravon fikrlash va tiniq 4 Арасту. .Поэтика. Ахлоқи кабир. Т., Янги аср авлоди. 2004.75-101 бетлар. 5 Абу Наср Форобий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот ҳақида. –Т., Ёзувчи., 2001. 13-15-б. 53 so‘zlashish, qobiliyatlilik, och ko‘zlik va qimordan holi bo‘lish, haqiqatgo‘ylik, vijdonlilik, pul va mol dunyodan jirkanish, adolatparvarlik, jasurlik xislatlariga ega bo‘lishi shart degan talablarni qo‘yish bilan axloqiy va estetik qadriyatlarning shaxs ma’naviy kamolotidagi o‘rnini aniq ifodalaydi; uchinchidan, musiqa ilmining barkamol insonni shakllantirishdagi o‘rni katta ekanini shaxs ma’naviy kamolotida tarbiya, mashq qilish va o‘qishning zarurligi kamolotda shaxs erkinligi, mamlakatning tinch totuv bo‘lishi kabi bir qator fikrlarni ilgari suradiki, bular nihoyatda qimmatli bo‘lib, progressiv insoniyatning kelgusi istiqbolini ta’minlovchi komil insonlarni voyaga etkazishga xizmat qiladi Komil inson va inson kamoloti masalasi Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino kabi mutafakkirlarning axloqiy qarashlarida ham o‘z aksini topgan. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy: “Komil kishi bo‘lishning birinchi sababi ilm va ma’rifat, ikkinchisi san’at va amal hosil qilish bilan bo‘ladi”, deydi. 6 SHuningdek, u inson kamolotini go‘zallik, ko‘rkamlik, olijanoblik, mardlikda deb bilgan. Mehnat tarbiyasini komillikning kaliti deb bilgan Beruniy yoshlarni mehnat qilishga o‘rgatish zarur deb hisoblagan. Ko‘rinib turibdiki, Beruniy komil insonni shakllantirish masalasini hal qilishda to‘g‘ri fikrlar bildirgan. Islom falsafasida komil inson masalasi alohida ma’no kasb etadi. Ayniqsa, tasavvuf, so‘fiylik ta’limotida komil inson masalasi diniy g‘oya darajasiga ko‘tariladi. Islom dinidagi komil inson haqidagi ta’limot so‘fiylikning ko‘zga ko‘ringan vakili “Ulug‘ shayx” va “Aflotunning o‘g‘li” nomlari bilan ulug‘langan Ibn Arabiy tomonidan yaratilgan. Buni tasavvufshunos olim N.Komilov “... Komil inson tushunchasi birinchi marta SHayxi Kabir nomi bilan mashhur bo‘lgan Muh’yiddin ibn al-Arabiy (1165–1240) tomonidan kiritilgandir”-deya ta’kidlaydilar. 7 Bu ta’limot keyinchalik O‘rta Osiyoda Ahmad YAssaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar tomonidan rivojlantirildi. Tasavvuf falsafasiga ko‘ra komil inson bu-axloqiy jihatdan oliy poklikka erishgan, borliq va uning yaratuvchisini anglashda to‘liq bilimga ega bo‘lgan va natijada Xaqqa etishgan har jihatdan etuk kishidir. Komil insonning erdagi timsoli islom ilohiyotchilari ta’limotiga ko‘ra, bu Muhammad sallallohu alayhi- vassallamdir. Islom ilohiyotchi olimlari tomonidan komil inson haqida ko‘plab fikrlar bildirilganki, ularning har biri ushbu muammolarni o‘rganuvchidan alohida tadqiqot olib borishni taqozo etadi. O‘rta asrlar Musulmon SHarqi falsafiy-axloqiy tafakkur tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tasavvuf ta’limotida “komil inson” g‘oyasi inson va uning mohiyatini o‘rganishda, insonni kamol toptirishda nazariy manba bo‘lib xizmat qildi. Bu borada tasavvufshunos olim N.Komilov SHayx Aziziddin Nasafiyning “Komil inson”, “Maqsadi aqso”, “Zubdatul haqoyiq” nomli kitoblarini tahlil qilar ekan, uni komil inson ilmining nazariyotchisi deb ataydi. Aziziddin Nasafiyning yozishicha: “Komil inson bu shariat va tariqat va haqiqatda etuk bo‘lgan odamdir. Komil insonda to‘rt narsa yaxshi so‘z, yaxshi fe’l, yaxshi axloq, yaxshi maorif kamolga etgan 6 Тўрақулов Э., Раҳимов С. Абу Райҳон Беруний руҳият ва таълим-тарбия ҳақида..-Т., Ўқитувчи. 1992. 68-б. 7 Комилов .Н. Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи. 1-китоб. Т., Ёзувчи., 1996. 145-б. 54 bo‘lishi kerak. Odamlar koinotning qaymog‘i va xulosasi hamda mavjudot daraxtining mevasi bo‘lsalar, komil inson odamlar mavjudotining qaymog‘i va xulosasidir. Komil inson olamning siridir va olam qutbidir, chunki u ilm muhiti- dengizidir” 8 Ilmiy manbalarda islom ilohiyotchi olimlarining komil inson haqidagi qarashlari va fikrlarini umumlashtirgan xolda quyidagi xulosani chiqarish mumkin: Birinchidan, komil inson-insonlarning eng mukammali, eng oqili va eng donosi. Komil inson Iloh bilan odamlar orasidagi vositachi, ilohiy amr, g‘ayb asrorini oddiy odamlarga etkazuvchi ulug‘ homiy hisoblanadi. SHuning uchun ham komil inson ruhi azaldan ma’lum bo‘lib, u Tangri taolo yaratgan eng qudratli ruhdir. Ikinchidan, komil inson bir qancha sifatlarni mujassamlashtiradi. U oddiy inson suratida ko‘rinsa ham, ma’nan koinotni qamrab olgan hamisha bedor va hamma narsadan habardor zotdir. Uchinchidan, komil inson o‘z-o‘zicha shakllanmaydi balki insonlar jamiyati ichidan etishib chiqqan mo‘‘tabar zotdir. U azaldan martabasi aniq bo‘lgan ruh emas, balki axloqiy- ma’naviy poklanish jarayonida kamolga erishgan. SHuning uchun har bir pok axloqli, ilohsevar shaxs komillikka intilishi va bu yo‘lda nasiba olishi mumkin. To‘rtinchidan, komillikning oliy belgisi Haq yo‘lidan borib xalqqa foyda keltirishdir. Kishi o‘z so‘zi, amaliy ishlari, niyati bilan odamlarga qanchalik naf keltirsa, yovuzliklarga qarshi kurashsa, ularni to‘g‘ri yo‘lga solsa, u komilligi yanada yuksalaveradi. Ma’lumki, din odamzotni hech qachon yomon yo‘lga boshlamaydi. Din bu dunyoning o‘tkinchi ekanini, oxiratni eslatib turadi, odam bolasini hushyor bo‘lishga, harom yo‘llardan uzoq yurishga, yaxshi bo‘lishga, yaxshi iz qoldirishga undab turadi. Demak, islom falsafasi komil insonni shakllantirish masalasida, avvalo, insonni oliy qadriyat deb biladi va uning maqsadi Haqni tanishdan iborat deb tushuntiradi. Bu esa o‘z navbatida komil inson qandaydir g‘oyibdan kelgan mavjudot emas, balki er farzandi, ota-ona, oila, jamiyatning mahsuli ekanligini e’tirof etib, Haqni bilish yo‘llarini izlashga undaydi. Qolaversa, Haqni bilish yo‘lini - ilmda, izlanishda, yaxshi axloqiy fazilatlarda, ma’rifatda, fidokorona mehnatda deb tushunadi. Demak, komil inson g‘oyasida inson eng yaxshi axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishi kerak degan fikrni olg‘a suradi. Bundan tashqari, har qanday odam o‘zining komilligini amalda ko‘rsatishi, ya’ni xalqqa foyda keltirishi orqali o‘zligini namoyon etishi kerak degan talabni qo‘yadi va uni komil inson g‘oyasining muhim unsuri deb hisoblaydi. Xullas, asrlar osha islom falsafasining komil inson haqidagi ta’limoti shaxs ma’naviy kamoloti jarayonida muhim tarbiyaviy vosita vazifasini o‘tab kelgan. Hozir ham bu jarayon davom emoqda. Musulmon SHarqi axloqi tarixida komil inson va uni tarbiyalashning yo‘llari va vositalari haqida juda ko‘p pandnoma asarlar mavjud bo‘lib, ular asrlar sinovidan o‘tib, juda ko‘p avlodlarni tarbiyalab yanada sayqal topib inson hayoti uchun dasturilamal vazifasini o‘tab kelgan. Bulardan YUsuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Nosir 8 Шу асар. 147-149-бетлар. 55 Xusravning “Saodatnoma”, Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston”, Amir Temurning “Temur tuzuklari, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, Jaloliddin Davoniyning “Axloqi Jaloliy”, Alisher Navoiyning “Mahbub-ul qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Axloqi muhsiniy”, Ahmad Donishning “O‘g‘illarga nasihat” va Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarlarini ko‘rsatishimiz mumkin. Bu mutafakkirlar o‘z pandnoma asarlarida halollik, poklik, mehnatsevarlik, kasb-hunar egallash, mehr-shafqat, javonmardlik, saxiylik, odillik, kamtarlik, sabr-qanoat, sofdillik kabi axloqiy qadriyatlarni yanada rivojlantirdilar. Masalan, Alisher Navoiyning fikricha, insonning qadr- qimmati uning mol-mulki bilan emas, balki ma’naviy qiyofasi, axloqiy sifatlari bilan o‘lchanadi, ya’ni “Elga sharaf bo‘lmadi johu nasab, lek sharaf keldi hayovu adab”. Uning falsafiy ta’limotiga asosan, ma’naviy barkamol insonni tarbiyalash orqali ideal davlat qurish mumkin.Navoiy o‘z zamonasi bilan hamnafas bo‘la oladigan va doimo komillikka intilib yashaydigan insonni axloqiy namuna deb biladi. Uning fikricha, har bir inson faqat o‘z zamonasidagina mavjud va shu mavjudlik doirasidagina biror ish qilishga qodir. SHu bois “Mahbub ul-qulub”ning so‘nggi sahifalarida shunday deb yozadi: “O‘tgan ro‘zgor adamdir. Kelmagondin so‘z aytqon ahli nadamdir va hol mug‘tanamdir. Bir turk ma’nida debdurkim: “Dam bu damdir”. Buning ma’nosi shuki, oh o‘tmish zo‘r edi, yoki kelajakda hamma narsa ajoyib bo‘ladi, deb gapiravergan bilan hech narsaga erishib bo‘lmaydi. Inson o‘z zamonasi imkoniyatlaridan foydalanib, ham o‘zini yanada kamol toptirishga, ham zamonasini go‘zal qilishga intilib yashamog‘i lozim. XIX asrda yashab ijod etgan mutafakkir Abdulla Avloniy esa, o‘zining axloqiy va ta’limiy asari “Turkiy guliston yohud axloq”da ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashning yo‘llari haqida to‘xtalib, xaqiqiy insoniy axloqni o‘zida barqaror qilgan yaxshi kishilar, yoshlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi va ularni mehr-shafqatli, sofdil va maqbul bo‘lib tarbiyalanishi uchun zamin hozirlaydi, degan fikrni bayon etadi. U insonga xos bo‘lgan axloqiy sifatlarni ikki guruhga ajratadi, ya’ni yaxshi xulqli va yomon xulqli kishilar. U o‘z asarida shunday deb yozadi: “Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo‘lmishlar; agar nafs tarbiyat topib yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikka tavsif bo‘lub yaxshi xulq, agar tarbiyatsiz usub yomon ishlar ishlaydurgon bo‘lub ketsa yomonlikka tavsif bo‘lub yomon xulq atalur”. 9 Uning fikricha, yaxshi xulqlarga matonat, diyonat, riyozat, qanoat, bilim, sabr, intizom, miqyosi nafs, vijdon, vatanni sevmoq , haqqoniyat, nazari ibrat,iffat,hayo, idrok, zako, adolat, muhabbat, afv, iqtisod, oliyhimmatlik , itoat, xaqshunoslik, xayrixohlik, munislik, sadoqat kabi ijobiy axloqiy xislatlar kiradi. YOmon xulqlarga esa, g‘azab, jaholat, razolat, xasosat, adovat, g‘iybat, shahvat, haqorat, hasad, ta’ma, zulm kabi salbiy xislatlar kiradi. YUqorida keltirilgan asarlardan ko‘rinib turibdiki, o‘tmishda ham komil insonning o‘ziga xos axloq kodeksi ishlab chiqilgan bo‘lib, ular juda katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu asarlarda keltirilgan ijobiy axloqiy fazilatlar insonlarni ezgulikka chorlab, ularni mehru- 9 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ.. Т., Ўқитувчи, 1992. 13-б. 56 muhabbat, vafo va sadoqat ruhida tarbiyalab kelgan bo‘lsa, salbiy axloqiy xislatlar va ularning oqibatlari haqida gapirish orqali esa nomaqbul qabih ishlardan saqlanishga da’vat etib, ularning inson ekanliklarini bir lahza bo‘lsa-da esdan chiqarmaslikka chaqirganlar. Xalqimizning istiqlolni qo‘lga kiritishi uning azaliy orzusi bo‘lgan komil insonni voyaga etkazish haqidagi qarashlariga ham yangicha mazmun, yangicha ruh bag‘ishladi. Komil inson tushunchasi mustaqil tarzda huquqiy davlat qurayotgan, fuqarolik jamiyatini shakllantirayotgan o‘zbek xalqi milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biriga aylandi. Komil inson masalasini tahlil qilar ekanmiz, uning diniy va dunyoviy talqini quyidagi umumiylikka ega: 1. Insonni oliy qadriyat deb bilish va insonning imkoniyatlari cheksiz ekanligini tan olish; 2. YUksak axloqiy sifatlarni insonda mujassamlanishi. Bu sifatlarni ro‘yobga chiqarish insonni yanada muqaddaslashtirishini e’tirof etish. 3. Inson aql, tafakkur va bilimlar sohibi. Bu omil insonni insonlarga, tabiatga, hayvonot va nabotot dunyosiga naf keltirishida muhim zaruriyatga aylanadi. SHubhasizki, bular komil inson tushunchasi mazmunini har tomonlama ochib berishga xizmat qiladi. Mustaqillik tufayli bugungi kunda vujudga kelgan voqelik komil insonni shakllantirish masalasini chuqurroq tadqiq qilishni talab qiladi. CHunki, komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi hisoblanadi. Birinchi Prezident I. A. Karimov komil insonni davlat siyosatining ustuvor sohalaridan biri deb e’lon qilar ekan: “Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-qochdi gaplar bilan aldab bo‘lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib ko‘radi. O‘z fikr-o‘yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi etuk odam bo‘ladi” 10 ,-deydi. Ushbu fikr komil inson tushunchasiga ta’rif berish va bu muammoni tadqiq qilishning metodologik asosini tashkil qiladi. Ushbu metodologiyadan kelib chiqqan holda, zamonaviy komil insonni shakllantirish konsepsiyasinisini tahlil qilar ekanmiz, uning ob’ektiv va sub’ektiv tomonlarini, ular o‘rtasidagi dialektik aloqadorlikni anglab olish lozim bo‘ladi. Komil insonni shakllantirishning ob’ektiv tomoni deb mavjud voqelik undagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-madaniy- ma’rifiy munosabatlar yig‘indisiga aytiladi. Mustaqil O‘zbekistonda komil insonni shakllantirishning ob’ektiv tomonini bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot, inson haq-huquqlarining ustuvorligi ta’minlangan siyosiy-huquqiy tizim, umuminsoniy, milliy va shaxsiy qadriyatlar negizida qurilgan ma’naviy- madaniy hayot tashkil qiladi. Bunda: - birinchidan, bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot, insonni boqimandalik, o‘zi bo‘larchilik xislatidan judo qilib, uni mulk egasiga, tejamkorlikka, mehnatsevarlikka o‘rganishga majbur qiladi; - ikkinchidan, inson haq-huquqlarining ustuvorligi ta’minlangan siyosiy-huquqiy tizim esa, insonning o‘z haq-huquqini bilishga, uni og‘ishmay bajarishga, tenglar ichida teng bo‘lib yashashga yo‘naltiradi; - uchinchidan, umuminsoniy, milliy va shaxsiy qadriyatlar negizida qurilgan ma’naviy- ma’rifiy-madaniy hayot har bir shaxsning o‘zini va o‘zligini anglab, ularning moddiy va ma’naviy merosini o‘rganib, oliyjanob axloqiy fazilatlar asosida o‘z hayotini tashkil etishini taqozo ettiradi. Ana shunday ob’ektiv shart-sharoit bo‘lmasa, komil insonni shakllantirish xom- 10 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7.-Т., Ўзбекистон, 1999. 133-б. 57 xayol bo‘lib qoladi. Mamlakatimizda komil inson tarbiyasi uchun barcha ob’ektiv shart- sharoitlar yaratilib, u kundan-kunga takomillashtirish asosida boyitib borilmoqda. Komil insonni shakllantirishning sub’ektiv tomoni muayyan dunyoviy va diniy bilimlarga, axloqiy-estetik xislatlarga, moddiy va ma’naviy qadriyatlarga ega bo‘lgan xalq, millat, elat, odam, inson, shaxslar majmuasiga orqali ko‘zga tashlanadi. Komil insonni shakllantirishning sub’ektiv tomonini O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining yoshi, millati, dinidan qat’i nazar unda yashayotgan barcha kishilar tashkil qiladi. Bunda aholining 64 % ni tashkil qiluvchi yoshlarga alohida e’tibor qaratiladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda komil insonni shakllantirish uchun barcha ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoit hamda omillar mavjuddir. YUqorida keltirilgan barcha fikrlarni umumlashtirgan holda komil inson tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Download 1.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|