Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlar

Nominal va real Yalpi ichki mahsulot

Iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan inflatsiya jarayonlari YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi. Bu ko‘rsatkich dinamikasi bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdor va baho darajalarining o‘zgarishini ifodalaydi. Bu shuni bildiradiki, YaIM miqdoriga bir vaqtning o‘zida ham ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning fizik hajmi, ham baho darajasi o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiyotda doimiy inflatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qo‘yadi. Chunki, inflatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko‘rsatadi. Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko‘rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real ko‘rsatkichlardan foydalanish zarur. Ayrim yagona firmadan farqli o‘laroq milliy iqtisodiyotda juda ko‘p sonli tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi sababli ularning barchasini bir varakayiga taqqoslama baholarda hisoblash qiyin. Shu tufayli YaIM tarkibida katta ulushni tashkil etgan eng muhim tovarlar va xizmatlar bahosining o‘zgarishi koeffitsienti (baholar indeksi) hisoblab topilib olingan natija butun milliy iqtisodiyot uchun tadbiq etiladi.
Baholar indeksini yoki inflatsiya darajasini hisoblash uchun:

• 
  deflator (Paashe indeksi);
  
• 
  iste’mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi);
  
• 
  sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim.
  

Deflator ko‘rsatkichi quyidagi formula bilan hisoblaganadi:
Nominal YaIM
Deflator = 100
Real YaIM
Nominal YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlar hajmini joriy narxlarda, real YaIM esa doimiy narxlarda baholaydi.²⁰
Nominal YaIM
Real YaIM = 100
Deflator
Shunday qilib, real YaIM hajmi faqatgina ishlab chiqarish hajmi o‘sishi bilan oshadi, nominal YaIM esa tovar va xizmatlar baho darajasining o‘sishi natijasida ham oshishi mumkin.
Iste’mol narxlari indeksi quyidagicha aniqlanadi:
I Qⁱ0 Pⁱ1
INI = 100
I Qⁱ0 Pⁱ0

Bu yerda:
Qⁱ0- bazis yilda iste’mol savatiga kiritilgan i - tovar va xizmatlar hajmi;
Pⁱ1 - i - tovarning joriy yildagi bahosi;
Pⁱ0 - i - tovarning bazis yildagi hajmi.
Iste’mol narxlari indeksi hisoblashning shartlari;

• 
  iste’mol savati bazis yil uchun aniqlanadi va bir necha yil davomida o‘zgarmaydi;
  
• 
  iste’mol savatiga faqat iste’mol xarakteridagi tovarlar va xizmatlar kiritiladi;
  
• 
  iste’mol savatiga kiritilgan tovarlar va xizmatlarning hajmi iste’mol xarajatlarining katta qismini tashkil etishi kerak.
  

YaIM deflyatori indeksi (2018 yil yakunlari boyicha - 128,1 %) boyicha shuni ta'kidlash kerakki, bu ko'rsatkich mohiyatan iste'mol narxlari indeksi (2018 yil yakunlari boyicha - 114,3 %)) ko'rsatkichidan farq qiladi. Iste’mol narxlari indeksi faqatgina iste'mol savatiga kiritilgan cheklangan sonli tovarlar va xizmatlar narxlarining o'zgarishini ifodalasa, YaIM deflyatori indeksi iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlar, jumladan, investitsion tovarlar, eksport qilinadigan tovar va xizmatlar hamda bozorga xos bo'lmagan (bepul ko'rsatilgan) xizmatlarni ham qamrab oladi. Shuningdek, iste’mol narxlari indeksi import qilinadigan tovarlarni ham qamrab olsa, YaIM deflyatori indeksi hisob- kitoblarida faqatgina milliy iqtisodiyot rezidentlari tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar hisobga olinadi.
Iste’mol narxlari indeksi ko‘rsatkichining kamchiligi shundaki iste’mol savati tarkibi o‘zgarmas bo‘lganligi tufayli aholi iste’moli tarkibida tovarlar va xizmatlar ulushining o‘zgarganligini, shuningdek tovarlar va xizmatlar sifatida ro‘y bergan o‘zgarishlarni hisobga olish imkonini bermaydi. Shu sababli bu indeks baholar darajasini biroz oshirib ko‘rsatadi.

YaIM deflatori esa tarkibga joriy yilda kiritilmay qolgan tovarlar baholarining oshishini hisobga olish imkonini bermasligi tufayli baholar darajasini biroz pasaytirib ko‘rsatadi. Shu sababli bu ikki indeksning o‘rtacha darajasini xarakterlovchi Fisher indeksi hisoblanadi:

Sanoat ishlab chiqaruvchilar baho indeksi iste’mol narxlari indeksi singari hisoblanadi. Lekin tarkibga sanoat mahsulotlarigina kiritilib ular ulgurji baholarda hisoblanadi.

4.