Milliy tarbiya ijtimoiy-tarihiy, qonuniy

Iudaizm, hristianlik, budda va islom dinlari — o’ziga hos tarbiya manbaidirlar. SHu nuqgai nazardan milliy tarbiyaning mohiyatini diniy unsursiz mukammal deb bo’lmaydi. CHunki har bir din, payg’ambarning vazifasi — odamlarni tarbiyalash, ba’zida esa, qayta tarbiyalashdan iborat bo’lib kelgan. Masalan, hristian pedagogik falsafasi «dindan ajratilgan ta’lim-tarbiya ma’naviyatdan ayrilishga, ta’lim-tarbiyadan ajratilgan din esa hurofotga aylanishga mahkumdir» deb hisoblaydi. SHu bilan birgalikda hristian ruhoniylari ahloqiy qadriyatlarning e’tiborsizlana borishi tufayli «hamma narsani sotish va sotib olish mumkin» bo’lib qolganligi, «mening vatanim boshqa erda» deguvchi vatan taqdiriga befarqlik namunalarini, pornografiya tashkilotchilarini tanqid qilib, o’z huqumatlariga ma’rifiy yordam bermoqdalar».

Budda diniy ta’limotida ham odamlar orasida o’zaro hamkorlikka da’vat qilinib, milliyliklarga demokratik, tolerant yondashuvga amal qil, boshqalarning e’tiqodlarini qoralama, deyiladi. Budda dini o’ziga mansub kishidan o’z qobiliyatlarini mutanosiblashtirishni, intizomlilikni, hotirjamlikni, chiroyli so’zlab, chiroyli hulqqa ega bo’lishni, uyg’unlikni, o’zidagi Mara(salbiy kuch)ni chidam va hamdardlik orqali bartaraf qilishni, o’z-o’zini tarbiyalashni talab qiladi. CHunki «Inson yahshilikning mohiyatini chuqur tushunib, his qilsagina, u yahshilikka qodir bo’la oladi», deb uqtiradi buddizm falsafasiyo.

3. SHarq, hususan, o’zbeklar milliy tarbiyasining falsafiy, metodologik asoslarini SHarq falsafasi—dunyoni idrok qilishning sharqona «ruhi», uslubini tushunmasdan aniqlab bo’lmaydi. Dunyoni idrok qilishning sharqona tarzi mavjudligidan kelib chiqish yaqin yillargacha ijtimoiy fanlarda etakchilik qilib kelgan bir yoqlamalik ~ evropotsentrizm oqimiga barham beradi. G’arb kishisining ongidagi personalistik qarash hristianlikning, sharq kishisi ongidagi antipersonalistik qarash esa islomning bevosita ta’sirida yuzaga keldi. Ana shuning uchun ham ovrupolik shahs mohiyatini hristianliksiz («Hristian dini — Ovruponing o’qituvchisidir». N. S. Trubetskoy), sharq kishisining mohiyatini esa islom dinining ahloqiy qarashlarisiz tadqiq qilish yanglish hulosalarga olib keladi. Jumladan, to shu paytgacha SHarq ahloqining qomusi — Qur’oni karim, hadisi shariflar, shariat pedagogik e’tibordan chetda qoldirilib kelinayotgan edi. Biz imkon darajasida ana shu nazariy-pedagogik kamchilikni to’ldirishga harakat qilamiz.