Milliy turizm mahsulotlari va brendlari

Narx bеlgilanishi maqsadlari va omillarini o’rganish
Turmahsulot narxi me‘yoriy hisob-kitob usuli bilan aniqlanadi, yo’nalish bo’yicha hamrohlik qiluvchilarga ketgan harajatlarni o’z ichiga oladi. Shunday qilib, turistik yo’llanmaning qiymati quyidagi ifoda bilan niqlanadi:

bu yerda, N – bitta turist uchun turpaket narxi, so’m; Tn – turoperatorning turpaketiga kiruvchi xizmatlar tannarxi; C – xizmatlar ayrim turlari bo’yicha bilvosita soliqlar (QQS); F – turoperator foydasi; Ch – turistga taklif etadigan turoperatorning turpaketiga kiruvchi ayrim xizmatlar turlarining chergirmasi; R – turpaketni sotadigan turagentning raqbati (turpaket) narxiga qo’shimcha yoki turoperator o’rnatgan bahosidan turagent foydasiga qo’shiladigan chegirma; T – guruhdagi turistlar soni; E – guruhga hamkorlik qiluvchilar soni (eksport). Narx-navoni hisoblab chiqayotganda, quyidagilarni e‘tiborga olish kerak:
 turizmdagi ayrim xizmat turlari (masalan, ekskursiyalar) turpaket qiymatiga kiritilmaydi; turistlar ularni o’z xohishi va qiziqishi asosida buyurtma qiladilar vahaqini to’laydilar;
 guruhiy tur sharoitida bir odamga to’g’ri keladigan tur bahosi guruhdagi turistlar soniga bog’liq: ularning soni qancha ko’p bo’lsa, bir odamga to’g’ri keladigan tur bahosi Shuncha past bo’ladi;
 turmahsulot narxiga kiritiladigan foyda turfirma tomonidan harajatlar tannarxiga nisbatan foiz miqdorida o’rnatiladi (foiz miqdori aniq turmahsulotga bo’lgan talabga bog’liq va 1-100 % atrofida o’zgarishi mumkin);
 tur narxi turistlar tarkibining yoshiga ham bog’liq, chunki yosh bolalar va maktab o’quvchilariga turizmning ko’rgina xizmatlariga tegishli chegirmalar beriladi.
Turmahsulot narxi xizmatlarning me‘yoriy tannarxiga qarab, aniqlanadi. Hisob-kitob bu xizmatlar yoki tovar birligining qiymatini aniqlashdan iborat.
Sotishni tashkil etish usuli va turist talabnomasining turiga qarab turlar individual va guruhli bo‘lishi mumkin.
Individual turlar. Turistlarga ko‘proq erkinlik va mustaqil harakatlanish imkonini beradi. Ammo bunday turlar guruhli turlarga nisbatan qimmatroq, chunki individual turlar tarkibiga kiruvchi ichki yo‘nalishdagi transport, gid (tarjimon) xizmatlari va ba’zi boshqa xizmatlar uchun to‘lov to‘lig‘icha turist zimmasiga tushadi. Guruhli turlarda esa to‘lov guruhdagi a’zolar o‘rtasida taqsimlanadi.
Guruhli turizm. Nisbatan arzon, ko‘p sonli turistlar uchun hamyonbop, ammo guruhli turizmda guruhning barcha a’zolari o‘rnatilgan tartibga bo‘ysunishlari lozim bo‘ladi.
Jozibador turistik mahsulot yaratish turoperatorlarning eng muhim va birinchi vazifasidir. Turistik tashkilotlar faoliyatining ushbu sohasi ishlab chiqarish jarayonlari bilan bevosita bog‘liq. «Turistik mahsulot yaratishda turist nima sotib oladi?» degan savolga aniq javob berish lozim. Axir, turist mehmonxonaga joylashtirish uchun emas, yangi hissiyotlar va notanish narsalar bilan tanishish uchun, restorandagi bifshteks yoki go‘shtli qiyma uchun emas, balki e’tibor, qulaylik, xizmatlar uchun pul to‘laydi. Shuning uchun turistik mahsulot yaratish turistning iste’molchilik xususiyati va sifatlarini o‘rganishdan, turistlar uchun eng jozibali tomonlarni ochishdan boshlanadi. Aynan shu ko‘rsatkichlar turistik mahsulotni ishlab chiqish va sotishdagi eng muhim yo‘naltiruvchilar hisoblanadi.
Yuqorida ta’kidlangan tamoyillarning barchasi xizmat ko‘rsatish texnolgiyasiga kiritilishi lozim. Turni tashkillashtirish texnologiyasida turistlar va xizmat ko‘rsatuvchi xodimning o‘zaro ta’sir muhiti ham, turistlar tomonidan xizmatlar qabul qilinishining psixologik jihatlari ham birdek muhimdir. Bu shuni anglatadiki, turistning shaxsiy qiziqishlari, unga bo‘lgan samimiy munosabat doimo birinchi o‘ringa qo‘yilishi lozim.
Xizmat ko‘rsatishni tashkil qilishda ozodlik tamoyilini inobatga olish juda muhimdir, ya’ni sayohat chog‘ida barcha ko‘ngilsiz narsalardan ozod bo‘lishi lozim. Masalan, turistlarni transportga biletlar buyurtma qilishdan, konsert va teatrlarga biletlar buyurtma qilishdan, har qanday turdagi xizmatlarni kutishidan butunlay xalos qilish lozim.
Xizmat ko‘rsatishning optimalligi – mehmondo‘stlikka aloqador bo‘lgan iste’molchi xususiyatlaridan biri. Xizmat ko‘rsatishning optimallashuvi quyidagilarni nazarda tutadi:
– barcha xizmat turlarining yagona klassga mos kelishi;
– barcha xizmatlarning tur mazmuniga mos kelishi;
– tur iste’molchilarining ma’lum maqsadli guruhiga yo‘naltirilganligi;
– xizmat ko‘rsatish dasturini oldindan kelishish;
– dasturlarning o‘zgaruvchanligi u yoki bu xizmatlarni almashtirish imkonining mavjudligi;
– taqdim etiladigan xizmatlar soni bo‘yicha xizmatlarning maqsadga muvofiq tarkibi;
– xizmat ko‘rsatishda majburiylik alomatlarining yo‘qligi.
Ushbu tamoyillarning barchasini turistik mahsulotni tayyorlash bosqichidayoq inobatga olish muhim. Bunda noto‘g‘ri tayyorlangan mahsulotga nafaqat talab mavjud bo‘lmasligi, balki bunday mahsulot tashkilotdan bo‘lajak potensial mijozlarning ixlosini ham qaytarishi mumkinligini unutmaslik lozim. Bugungi kunda turist bozorda hukm surayotgan raqobat sharoitida yuqoridagilar kuchli omillar bo‘lib hisoblanadi.
Xizmat ko‘rsatish klasslari taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini belgilash uchun ishlatiladi. Turistik mahsulot turli-tuman xizmatlar yig‘indisidan iborat bo‘lganligi uchun ularni turistga sotishda darajasini belgilash bilan bog‘liq muammolar kelib chiqadi. Turlar va xizmatlarning darajasini belgilash bo‘yicha bizning mamlakatimiz bozorlarida ham, xalqaro bozorda ham me’yoriy standartlar mavjud emas. Shuning uchun turoperator va turagentlar turni siljitish va sotishda shartli ravishda tur bo‘yicha xizmatlarni luks, birinchi klass, turist klass, ekonom (iqtisod) klass kabi turlarga bo‘linadi.
Luks klass. Ushbu klass bo‘yicha turlarni tashkil qilishda, odatda, eng yuqori darajali xizmatlar jalb qilinadi: 5 yulduzli hashamatli mehmonxonalar, birinchi klass va biznes aviatsiya samolyotlarida uchish, hashamatli restoranlarda ovqatlanish, alohida transport, luks klass mashinalari, alohida gid xizmatlari va hokazo. Bunday turlar VIP-xizmat ko‘rsatish turkumi (razryadi) bo‘yicha taqdim etiladi.
Birinchi klass. Bu ham nisbatan yuqori darajali xizmat ko‘rsatish bo‘lib, 4–5 yulduzli mehmonxonalarga joylashtirishi, biznes klass darajadagi samolyotlarda uchishni, obro‘yli restoranlarda ovqatlanishni, individual transfertni, gid xizmatlarini nazarda tutadi.
Turistik klass. 2–3 yulduzli mehmonxonalarda joylashtirishni, doimo aviareyslarning iqtisod klasslarida uchishni, shved stoli bo‘yicha ovqatlanishni, guruhli transfertni nazarda tutuvchi eng ommalashgan xizmat ko‘rsatishni nazarda tutadi.
Iqtisod klassi. Eng arzon xizmat ko‘rsatish turidir. Odatda iqtisod klassidan talabalar va kam ta’minlanganlar foydalanadi. Ushbu klass dasturlari yuqori darajada bo‘lmagan xizmatlarni kam miqdorda taqdim etishni ko‘zda tutadi: 1–2 yulduzli mehmonxonada joylashtirish, yotoqxona va xostellarga joylashtirish, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish tamoyili bo‘yicha faoliyat yurituvchi kichik mehmonxonalarga joylashtirish, charter aviareyslarida uchish, kutib olish va kuzatish jamoat transportida amalga oshirilishi mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, hammasi tejamli va arzon bo‘ladi.
Ammo shuni unutmaslik lozimki, ushbu belgilashlarning barchasi shartlidir va ko‘pincha ular milliy variantlar va farqlarga ega. Nima bo‘lganda ham, turni sotib olishda har bir xizmat darajasini va uning tarkibini aniqlashtirish lozim.
Buyurtmali tur. Buyurtmali turlarni sotishda dasturni shakllantirish va xizmatlar tarkibini yaxlitlash turist xohishiga binoan, uning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Turistga taklif etilayotgan dam olish maskanida turli xil tur xizmatlarning har biri bo‘yicha turli xizmat ko‘rsatish variantlari taklif etiladi:
– joylashtirish – joylashgan joyi va turi, darajasi bo‘yicha turli xil mehmonxonalar;
– ovqatlanish – turli variantlar (to‘liq yoki to‘liq yarim pansion, yoki umuman ovqatlanishsiz), shved stoli yoki «alya kort» va hokazo;
– ekskursiyalar, xarid-ko‘ngilochar xizmatlar;
– transport xizmatlari – aviauchish variantlari, temiryo‘l tashuvlar, avtomobil ijarasi va hokazo variantlar;
– sport va davolanish kurort xizmatlari;
– viza xizmatlari, shuningdek, sug‘urta xizmatlari.
Yuqorida aytilganidek, bunday turlarni tuzishda turistning o‘zi bevosita ishtirok etadi. Turist tomonidan talangan xizmatlar tur dasturda shakllantirladi. Narx hisoblanadi, uni turist turpaketga ega bo‘lgach to‘laydi. Odatda, bunday buyurtmalar agentliklarda shakllantiriladi, so‘ng joriy qilish uchun turoperatorga yo‘naltiriladi. Buyurtmali turlarda turoperator doimiy ravishda mehmonxonalardagi tasdiqlanmagan o‘rinlarga kvotalarni ushlab turishi lozim.
Inkluziv tur(IT). Bu oldindan rejalashtirilgan va dam olishning yoki turizmning ma’lum turi hamda turistlarning ma’lum ijtimoiy guruhiga va uning yoniga yo‘naltirilgan qat’iy xizmatlar to‘plamidir. Eng ko‘p tarqqalgan inkluziv turlar deb yo‘nalishli turlarni aytish mumkin. Ya’ni bunda turistlar guruhi avtobusda bir nechta shaharlar va mamlakatlar bo‘ylab sayohat qiladi. Ushbu turning o‘ziga xos xususiyatlari (sayohat grafigi va muddatlari bilan qat’iy bog‘langan, barcha uchun yagona dastur) uning buyurtmali bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Kruiz turlar, hobbi turlar ham inkluziv turlardir. Inkluziv turlarni sotishda xizmatlar tarkibi o‘zgarmaydi.
Turist bunday turni to‘lig‘icha sotib olishi yoki undan butunlay voz kechishi mumkin. Inkluziv turlar barqaror talabga ega taniqli turizm va dam olish maskanlaridagi yo‘nalishlarda tashkil etiladi va taklif etiladi. Inkluziv turlar narxining katta qismini joylashtirish, ovqatlanish to‘lovlari tashkil etadi. Xalqaro aviatransportlar assotsiatsiyasi talabiga binoan, inkluziv turlar o‘z ichiga 3 tadan kam bo‘lmagan xizmatlarni oladi: aviauchish, joylashtirish, butun yo‘nalish bo‘ylab sayohat va yuqoridagi 2 tasi bilan bog‘liq bo‘lmagan biror xizmat (ekskursiya, avtomobil ijarasi va hokazo).
Bunday turlarga bo‘lgan talabning o‘zgarishiga qaramasdan, ularni rivojlantirishning ma’lum afzalliklari mavjud:
– umuman olganda, kompleks sayohat alohida sotib olinadigan xizmatlar to‘plamidan arzondir;
– narxlari oldindan ma’lum bo‘lganligi uchun turagentlarning turistlarga qanday yo‘nalishni tanlash borasida maslahat berishlari oson kechadi. Bunda dasturlar ham oldindan belgilangan bo‘ladi;
– o‘z mahsulotining jozibadorligini ko‘rsatish uchun ko‘proq imkoniyat bo‘ladi.
Inkluziv turlarning kamchiliklari quyidagilardan iborat:
– bunday turda mijozni qiziqtirmagan xizmatlarning mavjud bo‘lishi ehtimoli bor;
– dasturning haddan tashqari to‘yinganligi;
Bunday tur reklamasi iste’molchilarning faqatgina bir qisminigina jalb qilishi mumkin.
Har bir tovar o‘zining narxiga ega, lekin har qanday tadbirkor o‘zi xohlagan sotish narxini belgilay olmaydi. Bozorda raqobatchilarning soni ko‘p bo‘lsa, tovar differensiya qilinmagan bo‘lsa va tadbirkor bozorni ma’lum darajada egallab olmagan bo‘lsa, bozordagi narxni belgilashga majbur bo‘ladi. Narxning strategik marketingdagi o‘rni.Tadbirkorlik faoliyatida narx ikki xil vazifani bajaradi:
– reklama singari talabni kuchaytiradi;
– bir vaqtni o‘zida muddatli rentabellik omili bo‘lib xizmat qiladi.
Shuning uchun narxni aniqlashtirilayotgan vaqtda mahsulotni bozordagi o‘rni va sotish strategiyasi bilan bog‘lab olib boriladi. Iste’molchining narxni qabul qilishi.Iste’molchi mahsulotlarni sotib olish jarayonida o‘zgarishlarga qarab, o‘zining ehtiyojlarini qondirish maqsadida moliyaviy yo‘qotishni kompensatsiya qiladi. Bu jarayon iste’molchilar harakatining ifodasi bo‘lib, ehtiyoj bilan sotib olish nisbatini tovarga va narxga bo‘lgan balansini bildiradi. Sotib oluvchi uchun uning to‘lashga tayyor bo‘lgan narxi – uning shu tovarga bo‘lgan muhtojligining ko‘rsatkichi, ya’ni o‘zining ta’minlanish ko‘rsatkichidir.
Sotuvchi uchun narx – xarajat va foyda ko‘rsatkichidir. Iste’molchi mahsulotga qancha miqdorda pul sarflab, qancha tovar va xizmatlar olish mumkinligi orqali aniqlash mumkin. Narx tushunchasi ancha keng bo‘lib, oddiy obyektiv son omili tushunchasi doirasidan yuqoriroqdir. To‘langan pul miqdori qilingan xarajatlarga teng bo‘lmaydi, chunki olingan tovarlar soni aniq o‘lchanmaydi.
Narx bo‘yicha strategik qarorlarning muhimligi quyidagilardan iborat:
• o‘rnatilgan narx – talab darajasini va sotuv hajmini aniqlaydi. Yuqori o‘rnatilgan yoki past belgilangan narx tovarning muvaffaqiyatiga ta’sir etishi mumkin;
• sotish narxi tadbirkorning butun faoliyati rentabelligini aniqlaydi, faqat foydaning darajasini emas, balki uning sotish hajmi orqali aniqlanadi. Bozordagi narxni ma’lum bir darajada o‘zgarishi rentabellikka katta ta’sir etishi mumkin;
•sotish narxini umumiy holda qabul qilinishiga yoki tovarning markasiga ta’sir etishi mumkin;
•narx tovar markasining boshqa jihatlariga qaraganda raqobatbardosh tovarlarni taqqoslash uchun imkoniyat yaratishi mumkin.
Narx bu raqobatchilar sirlarining o‘zaro bog‘lanishini asosiy nuqtasi hisoblanadi. Narxning ichida tovarni yaratilish jihatlarini mustahkamlaydigan omillar qadoqlash va reklama xarajatlari bo‘lishi shartdir.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi shundan iboratki, u o‘zining rentabellik darajasini ta’minlash va foydani katta hajmda kelishiga qaratadi. Ushbu maqsadlar turli yo‘llar va usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Narxlarning talabga qarab o‘zgarishi.Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlarning qaysi biri tez sotilishi bu oxirgi qaror qilish huquqiga ega bo‘lgan iste’molchilarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun tadbirkor bozor muhitini o‘rganayotgan vaqtda o‘zining qarorlarini bozorga to‘g‘ri keladigan narxdan kelib chiqib belgilashi kerak.
Egiluvchan narx strategiyasi.Tadbirkor bozorga yagona narxni qo‘llamasdan, balki bir qator narxlarni qo‘llashi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Agar tovarlar turli iste’molchilarga turlicha narxlarda sotilsa, bu narxlar egiluvchan narx deb hisoblanadi. Ushbu holat iste’molchilarning har xilligidan kelib chiqib ularning narxga bo‘lgan munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Narxlarning egiluvchanligi mamlakat miqyosida turli viloyatlarda va tumanlarda turlicha bo‘lishi, mahsulotning sotilayotgan vaqtiga (kuz, qish, bahor, yoz) yoki mahsulotning shakllariga bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni, bu – narxlar diskriminatsiyasideb ataladi. Narxlarning bozor holatiga qarab egiluvchanligi.Ushbu holat tadbirkor bozorga qo‘shimcha ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo‘lishi va mahsulotni u uchun yangi bo‘lgan segmentda xarajatlarni ko‘paytirmasdan sotish imkoniyati bo‘lishidan kelib chiqishi mumkin. Tadbirkor imkoniyati boricha eng kam narxni qo‘ysa ham, mahsulot uchun qilingan xarajatlar ham qoplanishi zarur. Mana shunday holatni amalga oshirish uchun eksport qilish, sotuvchi markasi ostida qo‘yiladigan tovarlar yoki mahsulotlarni ba’zi turdagi aholiga, ya’ni talabalarga, o‘quvchilarga, bolalarga, qariyalarga sotish bilan bog‘liqdir. Eng muhimi, bu holda past narxda sotib oluvchilar mahsulotni yuqori narxda sotib olib asosiy bozorga ta’sir etishlarini man etish kerak.