Milliy universiteti

Qoraqalpog‘iston Respublikasi tabiiy sharoitining ekologik tahlili

Tabiiy omillar	Xususiyati	Tabiiy sharoitining ekologik tahlili
Rel’yefi	Tekislik	Bunday sharoitda havoning erkin holati kuzatiladi. Mazkur hudud yer osti va yer usti suvlarining harakatlanishi uchun qulay.
Iqlimi	Keskin kontinental	Respublika hududining asosiy qismi cho‘llardan iborat bo‘lib, havo haroratining o‘ta issiq va quruqligi kuzatiladi. Hatto, yoz oylarida cho‘llarda harorat 50^0S dan ham ortib ketadi. Shuningdek, vohalar iqlimi ham cho‘llardagi kabi keskin kontinental xususiyatlarga ega. Haroratdagi fasllar bo‘yicha yillik farqlanishning sezilarli darajada kattaligi, iqlimining ekstraaridligi tufayli ayniqsa, yoz oylarida aholi orasida qon tomirlarining kengayishi, yurak faoliyatining izdan chiqishi, oftob urishi hollari ko‘plab uchraydi. Qish faslida esa havoning o‘ta quruq va sovuqligi, yog‘inlarning taqchiligi kishilar jismida boradigan modda almashinuv jarayoniga o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatadi.
Suvlari	Xlorid-kalsiy natriyli	Suvlarining ifloslanish darajasi yuqori. Iste’mol uchun yaroqsiz. Turli-xil yuqumli ichak va boshqa turdagi yuqumli xastaliklarni tarqalishida suv muhim omil hisoblanadi.
Tuproqla ri	Cho‘l va voha	Respublikada qo‘ng‘ir tusli sur, qumli taqir, tuproq va sho‘rhoqlar keng tarqalgan. Tuproqlarning sho‘rlanish darajasi yuqori.
O‘simlik va hayvonot dunyosi	Cho‘l va voha	Respublika hududida cho‘l va voha shart-sharoitlariga mos holda, xususan, kserofitlarni ko‘pgina turlari: saksovul, yantoq, singren, cherkez va boshqa turdagi o‘simliklar keng tarqalgan. Ularning ko‘pchiligidan tabobatda turli xil dori-darmonlar olishda foydalaniladi. Jumladan, respublikada ko‘p uchrovchi cherkez o‘simligidan qon tomirlarini kengaytiruvchi, markaziy asab tizimini tinchlantiruvchi vosita sifatida foydalaniladi. Hayvonot dunyosida ham cho‘l tabiatini ta’siri sezilarli. Chunonchi, respublikada kemiruvchilarning, sudralib yuruvchi va sut emizuvchilar sinfining ko‘plab vakillari uchraydi. Ayniqsa, ular orasida kemiruvchilarning ba’zi vakillari ayrim yuqumli xastaliklarni tarqalishida muhim o‘rin tutadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yildagi 111-sonli "O‘zbekiston Respublikasi atrof tabiiy muhitining davlat monitoringi to‘g‘risida"gi Nizomni tasdiqlash to‘g‘risidagi qaroriga binoan "Atrof tabiiy muhitining davlat monitoringi, atrof tabiiy muhitining ifloslanish darajasini aniqlash, uning holatini baholash, salbiy jarayonlarni prognoz qilish va ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish maqsadida boshqa antropogen ta’siri va tabiiy resurslardan foydalanish tufayli tabiiy muhitning ifloslanish hamda boshqa zararli ta’sirlarga uchrashi muntazam kuzatiladigan va tasdiqlangan dastur bo‘yicha bajariladigan tizim hisoblanadi.

Hozirgi davrga kelib, ekologik nobarqarorlik o‘choqlari barcha respublikalarda mavjud. Biz o‘rganayotganimiz Qoraqalpog‘iston Respublikasida atrof- muhit muammolari orasida quyidagilar katta ahamiyatga ega. Yerlarning sho‘rlanganligi – sug‘oriladigan yerlarning ikkilamchi sho‘rlanishi aeratsiya zonasida ayniqsa sho‘rlangan sizot suvlar yaqin joylarda sho‘r bosish jarayonlarining kuchayishi, tuzlarning sug‘oriladigin suvlar bilan birga kelib tushishi, tuz va chang tashuvchi tabiiy hodisalar paytida sho‘r bosishi natijasida ro‘y berayotir. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasidagi sho‘r bosgan sug‘oriladigan yerlarning maydoni umumiy sug‘oriladigan yer maydonining 52 foizini tashkil qiladi, shu jumladan yerlarning 18 foizi o‘rtacha va kuchli sho‘rlangandir. Jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasida tuproq ayniqsa ko‘p sho‘rlangan (96%) (2-jadval).

Yerlarning sho‘rlanish darajasini pasaytirish ekspluatatsion va kapital sho‘r yuvish ishlari o‘tkazilmoqda. Sho‘rlangan yer maydonlarining ko‘payishi umuman olganda sug‘orish tizimlari foydali ish koeffitsientining pastligi bilan bog‘liq (Qoraqalpog‘iston Respublikasida-0.58).

Bugungi kunda Qoraqalpog‘iston Respublikasida 50-55 ming gektargacha sug‘oriladigan yerlar qoniqarsiz meliorativ ahvolda.

2-jadval