Min sulolasi davrida Xitoy-Tibet munosabatlari Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Moʻgʻullar imperiyasi va Yuan sulolasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xubilayxonning ov ekspeditsiyasidagi rasmi, Xitoy saroy rassomi Liu Guandao, mil. 1280-yilda

Tibet buddizmining sakya maktabining besh asoschilaridan biri boʻlgan Drogyon Chogyal Phagpa imperator boʻlib tayinlangan va moʻgʻul hukmdori Xubilay Xon (h.k.) tomonidan Tibet ustidan hokimiyat bergan (1260—1294-yillarda).
Tibet bir vaqtlar Tang sulolasi (618-907-yillarda) bilan tengdosh boʻla olgan, kuchlari teng kuchli boʻlishgan edi. IX asrda Tibet imperiyasining qulashigacha u Tangning ichki Osiyoda hukmronlik qilishdagi asosiy ragʻbatlardan biri edi^[1][2]. Tibetning Yarlung hukmdorlari ham tan bilan turli xil tinchlik shartnomalarini imzoladilar va 821-yilda Tibet va Xitoy oʻrtasidagi chegaralarni belgilab bergan shartnoma bilan yakunlandi^[3].
Xitoyning besh sulolasi va oʻn qirolligi davrida (907-960-yilda), Xitoyning parchalangan siyosiy sohasi xuddi shunday siyosiy tartibsizlikda boʻlgan Tibetda hech qanday tahdid koʻrmagan boʻlsada, Xitoy-Tibet munosabatlarida juda kam narsa bor edi^[4][5]. Song sulolasidan (960-1279-yillar) Xitoy-Tibet aloqalari haqidagi bir nechta hujjatlardagina saqlanib qolgan^[5][6]. Qoʻshiq koʻproq Xitan hukmronligi ostidagi Liao sulolasining (907-1125-yillarda) va Jurchen hukmronligidagi Jin sulolasining (1115—1234-yillarda) shimoliy dushman davlatlari bilan kurashish bilan bogʻliq edi^[6].
1207-yilda moʻgʻul hukmdori Chingizxon (r. 1206—1227-yillarda) Tangut boshchiligidagi Gʻarbiy Sya sulolasini (1038—1227-yillarda) bosib oldi va oʻziga boʻysundiradi^[7]. Oʻsha yili u Tibetga elchilar yuborib, u bilan diplomatik aloqalar oʻrnatadi^[8]. Gʻarbiy Syaning zabt etilishi Tibet hukmdorlarini xavotirga soldi, ular moʻgʻullarga soliq toʻlashga qaror qildilar^[7]. Biroq, ular Chingizxon vafotidan keyin soliq toʻlashni toʻxtatganda, uning vorisi Ogedey Xon (r. 1229—1241-yillarda) Tibetga bosqin boshladi^[9].
Chingizxonning nabirasi moʻgʻul shahzodasi Godan Lxasagacha bostirib bordi^[7][10]. 1240-yildagi hujumi chogʻida shahzoda Godan Tibet buddizmining sakya maktabining rahbari Sakya Panditani (1182—1251-yillarda) Gʻarbiy Xitoyning hozirgi Gansu hududidagi saroyiga chaqirdi^[7][10]. Sakya Panditaning 1247-yilda Godanga boʻysunishi bilan Tibet Toregene Xatun (1241—1246-yillarda) hukmronligi davrida Moʻgʻullar imperiyasi tarkibiga rasman qoʻshiladi^[10][11]. Maykl K. van Walt van Praagning yozishicha, Godan Sakya Panditaga hali ham siyosiy jihatdan parchalanib ketgan Tibet ustidan vaqtinchalik hokimiyatni bergan va „bu investitsiya unchalik katta taʼsir koʻrsatmaganligini“ taʼkidlagan, ammo moʻgʻullarva Sakya lamas oʻrtasidagi oʻziga xos „ruhoniy va homiy“ munosabatlarini oʻrnatganligi bilan ahamiyatidir" deya fikrini bayon etgan^[12].
1236-yildan boshlab, keyinchalik 1260-yildan 1294-yilgacha xoqon sifatida hukmronlik qilgan moʻgʻul shahzodasi Xubilayga Shimoliy Xitoyda Ogedey Xon tomonidan katta qoʻmondonlik berildi^[13]. Karma Pakshi, 2-Karmapa Lama (1203—1283-yillarda) — Tibet buddizmining Karma Kagyu naslining bosh lamasi — Xubilayning taklifini rad etadi, shuning uchun Xubilay uning oʻrniga Panditaning vorisi va jiyani Drogyon Chogyal Phagpani (1235—1280-yillarda) taklif qiladi. 1253-yilda oʻz saroyiga^[14][15][16]. Xubilay Phagpa lamasi bilan oʻziga xos munosabatlar oʻrnatdi, u Xubilayni siyosiy ishlarda ustun suveren, Phagpa lamasi esa Xubilayning diniy ishlar boʻyicha katta instruktori sifatida tan oldi^[14][16][17]. Xubilay, shuningdek, Drogyon Chogyal Phagpani Buddistlar va Tibet ishlari boʻyicha byuro sifatida tanilgan hukumat idorasi direktori va minglab davlatlar tomonidan boshqariladigan oʻn uch xil davlatni oʻz ichiga olgan Tibetning hukmron ruhoniy-qiroli qildi^[16][17][18].

Yuan sulolasi tarkibidagi Tibet Buddist va Tibet ishlari boʻyicha byuro (Xuanzheng Yuan) deb nomlanuvchi yuqori darajadagi boʻlim ostida.
Ming tarixida Mingning Tibetga boʻlgan daʼvolariga oid daʼvolar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xunvu imperatori (1368—1398-yillardagi hukmronligi)

Xarita Dokham [zh] tomonidan boshqariladigan hududlarni koʻrsatadi va U-Tsang mintaqaviy harbiy komissiyalari va Elis (E Li Si) Marshal idorasi Ming daʼvolariga koʻra, lekin ular Mingdan de-fakto mustaqil boʻlganmi yoki yoʻlmaganmi, shu narsani muhokama qilishgan.
Rasmiy yigirma toʻrt tarixga koʻra, 1739-yilda keyingi Qing sulolasi (1644—1912-yillarda) tomonidan tuzilgan Ming tarixiga koʻra, Ming sulolasi Gʻarbiy Tibetda „Ngari harbiy-fuqarolik marshal idorasi“ ni tashkil etdi va „Ü-Tsang“ ni oʻrnatadi. Viloyat harbiy komissiyasi „U-Tsang“ va „Amdo-Kham mintaqaviy harbiy komissiyasi“ (Dokham [zh] ni boshqaradi) Amdo va Xam viloyatlarini boshqarishgan^[19][20]. Mingshining taʼkidlashicha, ushbu oliy qoʻmondonlik ostida maʼmuriy idoralar, jumladan, bitta sayohat qoʻmondonligi, uchta tinchlantirish komissari idorasi, oltita ekspeditsiya komissari idorasi, toʻrtta Vanxu idorasi (har biri 10 000 xonadondan iborat minglab xonadonlar) va oʻn yetti Qianxu idorasi (har biri chiliarxiya) 1000 ta uy xoʻjaligi qoʻmondonligida)tashkil etilgan ekan^[21].
Ming sudi uchta Dxarma shahzodasini (kínjín) va beshta Karma Kagyu, Sakya va Gelug kabi knyazlarini (kín) tayinladi va Tibet buddizmining muhim maktablariga, jumladan, Buyuk davlat oʻqituvchilari (kàngāng) va shtat repetitorlari (kàngān) kabi koʻplab boshqa unvonlar berdi^[22]. XXR hukumati maʼlumotlariga koʻra, bu organlarning yetakchi mansabdor shaxslarining barchasi markaziy hukumat tomonidan tayinlangan va qonun ustuvorligiga boʻysungan^[23]. Shunga qaramay, Van Praag Phagmodru hukmdori Tai Situ Changchub Gyaltsen tomonidan oʻrnatilgan aniq va uzoq muddatli Tibet qonun kodeksini qadimgi Tibet imperatorlik anʼanalarini qayta tiklash uchun koʻplab islohotlardan biri sifatida tasvirlab beradi^[24].
Tibet-Ming munosabatlari boʻyicha zamonaviy ilmiy munozaralar[tahrir | manbasini tahrirlash]