Min sulolasi davrida Xitoy-Tibet munosabatlari Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Merosi, qayta tayinlashi va unvonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yuandan Mingga oʻtish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tarixchilar Ming saroyi va Tibet oʻrtasidagi munosabatlar qanday boʻlganligi va Ming Xitoyning Tibet ustidan suvereniteti bormi yoki yoʻqmi degan aniq fikrga kelishmagan. Van Praagning yozishicha, xitoylik saroy tarixchilari Tibetga mustaqil chet el irmogʻi sifatida qarashgan va Tibetga lama va homiylik munosabatlaridan tashqari unchalik qiziqmagan^[25][26]. Tarixchi Tsepon WD Shakabpa van Praagning pozitsiyasini qoʻllab-quvvatlaydi^[25]. Biroq, Vang Jiawei va Nyima Gyaincainning taʼkidlashicha, van Praag va Shakabpaning bu daʼvolari „notoʻgʻri“ deya aytgan^[25].

1206-yilda Chingizxon asos solganidan boshlab, Chingizxonning 1227-yildagi vafotidan Xubilayxon hukmronligigacha boʻlgan davrda Moʻgʻul imperiyasining chegaralaridagi oʻzgarishlarni koʻrsatadigan xaritada Yuan sulolasi Xubilayning oʻlimining soʻnggi bosqichida, 1294-yilda moʻgʻullar hukmronligi davrida binafsha rangda koʻrsatilgan. Imperiya toʻrtta alohida xonlikka boʻlingan.
XXR hukumatining taʼkidlashicha, Min imperatori Min sulolasi hukmronligining ikkinchi yilida Tibetga ikki marta farmon yuborgan va u Tibetni tinchlantirish uchun muhim mintaqa sifatida koʻrishini turli Tibet qabilalarini Min saroyiga boʻysunishga undagan^[25]. Ularning taʼkidlashicha, bir vaqtning oʻzida Tibet hududlari hukmdori lavozimini meros qilib olgan moʻgʻul shahzodasi Punala 1371-yilda oʻlpon toʻlash va Ming saroyiga sodiqligini koʻrsatish uchun Nankinga borib, oʻzi bilan berilgan hokimiyat muhrini olib kelgan^[27]. Ular, shuningdek, lamalarning vorislari „shahzoda“ unvoniga ega boʻlganligi sababli, bu unvonni yangilash uchun Ming saroyiga borishlari kerakligi va lamalar oʻzlarini shahzoda deb ataganligi sababli, Ming saroyi „Tibet ustidan toʻliq suverenitetga“ ega edi^[28]. Ularning taʼkidlashicha, Ming sulolasi oʻzining tashkil topgan dastlabki yillarida sobiq yuan amaldorlarini sudga rasmiy lavozimlarga taklif qilish toʻgʻrisida imperator farmonlar chiqarib, Tibet hududlaridagi sobiq yuan diniy va maʼmuriy rahbarlarining boʻysunishini qoʻlga kiritgan va shu bilan Tibetni oʻz ichiga olgan, bu hududlari Ming sudining hukmronligiga kirdi. Shunday qilib, ular xulosa qiladilar, Ming sudi ilgari Yuan sulolasi hukmronligi ostida boʻlgan Tibet hududlarini boshqarish huquqini qoʻlga kiritdi^[29].

Xubilayxon (1260—1294-yillar hukmronligi), Patrisiya Ann Bergerning yozishicha, Yongle imperatorining 5-Karmapa lamasi Deshin Shekpaga homiyligi Xubilay Xon Drogyon Chogyal Phagpa bilan ilgari yaxshi koʻrgan Tibet bilan munosabatlarni tiklashga urinish edi^[30].
Kolumbiya entsiklopediyasida Yuan sulolasi va Moʻgʻul imperiyasining boshqa xonliklari Ilxonlik, Chagʻatoy xonligi va Oltin Oʻrda oʻrtasida farqlanadi. Unda Yuan sulolasi „1271-yildan 1368-yilgacha hukmronlik qilgan Xitoyning moʻgʻul sulolasi va moʻgʻullar tomonidan bosib olingan buyuk imperiyaning boʻlinishi“ deb taʼriflanadi. 1271-yilda Xitoy sulolasi Yuan nomini qabul qilgan Xubilayxon tomonidan asos solingan". Encyclopedia Americana Yuan sulolasini „Xitoydagi moʻgʻul hukmdorlarining chizigʻi“ deb taʼriflaydi va moʻgʻullar „Xonbaliqda (Pekin) xitoycha uslubdagi Yuan sulolasini eʼlon qilgan“ deb qoʻshimcha qiladi. Metropolitan sanʼat muzeyi yozadiki, Yuan sulolasining moʻgʻul hukmdorlari „xitoyning siyosiy va madaniy modellarini qabul qilganlar, Dadudagi poytaxtlaridan boshlab, ular Xitoy imperatorlari rolini oʻz zimmalariga olganlar“^[31], garchi tibetolog Tomas Laird Yuan sulolasini rad etgan, xitoylik boʻlmagan siyosat va uning xitoylik xususiyatlarini past nazarda rol oʻynagan. Metropolitan sanʼat muzeyi, shuningdek, Yuan monarxlarining asta-sekin assimilyatsiya qilinishiga qaramay, moʻgʻul hukmdorlari savodxonlarga koʻp eʼtibor bermasliklari va janubiy xitoylarni kamsituvchi qattiq siyosat oʻrnatganliklarini taʼkidlab oʻtgan^[31]. Rossabi oʻzining "Xubilay Xon: uning hayoti va davri" asarida Xubilay „anʼanaviy xitoylarnikiga oʻxshash yoki bir xil boʻlgan hukumat institutlarini yaratgan“ deb tushuntiradi va u „xitoylarga tuzoq va uslubni qoʻllash niyatida ekanligini bildirmoqchi boʻlgan edi“ Xitoy hukmdori" deya taʼrif berib taʼriflab beradi asarida^[32].

1373-yilda Tibet rahbari Choskunskiyabsga Ngari harbiy va fuqarolik Vanxu idorasi general unvonini berish toʻgʻrisidagi Hongvu imperatorining farmoni.
Pekindagi Xitoy Tibetologiya tadqiqot markazi qoshidagi Tarixshunoslik instituti direktori va tarix professori Chen Qingingning yozishicha, Ming sudi Phachu Kargyuning sobiq Yuan Tibet rahbarlariga yangi rasmiy lavozimlarni tayinlagan va ularga quyi yaʼni past lavozimlarni bergan^[33]. Neyvo Zong va Renbam Zong okrugi (zong yoki dzong) rahbarlaridan Chenning taʼkidlashicha, "imperator Phachu Kargyuning haqiqiy holatini bilib olgach, Ming sudi asosiy Zong ragʻbatlardan Dbus va Gtsangni Oliy qoʻmondonlikning yuqori lavozimli ofitserlari etib tayinladi^[33]. Tibetda Min sudi tomonidan tashkil etilgan rasmiy lavozimlar, masalan, katta va kichik qoʻmondonlar, Qianxu idoralari (1000 xonadonga mas’ul) va Vanxu idoralari (10 000 xonadonga mas’ul) Chenga koʻra, merosxoʻrlik lavozimlari edi, ammo uning taʼkidlashicha, „baʼzi muhim lavozimlarning vorisligi hali ham imperator tomonidan tasdiqlanishi kerak edi“, eski imperatorlik mandatlari esa yangilash uchun Ming saroyiga qaytarilishi kerak boʻlgan^[33].

XIX asr rasmidan Gelug asoschisi Je Tsongxapaning tasviri
Biroq, Washington universitetining tarix professori Lok-Xam Channing yozishicha, Changchub Gyaltsenning maqsadi Xitoy Tang sulolasi davrida mavjud boʻlgan eski Tibet qirolligini qayta tiklash, tibetliklar oʻrtasida „millatchilik tuygʻusini“ shakllantirish va „yoʻq qilish“ edi. Moʻgʻullar hukmronligining barcha izlarini ham yoʻqotish boʻlgan^[34]. Williams kollejining din professori Georges Dreyfusning yozishicha, aynan Changchub Gyaltsen Tibetni kuchli davlat sifatida oʻrnatgan Tibet imperiyasining birinchi rahbari Songtsän Gampo (taxminan 605-649-yillarda)ning eski maʼmuriy tizimini qabul qilgan, yaʼni uning huquqiy jazo kodeksi va maʼmuriy birliklari qayta tiklandi^[35]. Masalan, moʻgʻul sakya noibi tomonidan tashkil etilgan 13 ta gubernatorlik oʻrniga Changchub Gyaltsen Markaziy Tibetni tuman boshliqlari (dzong dpon) boʻlgan tumanlarga (dzong) ajratdi, ular eski urf-odatlarga rioya qilishlari va eski imperator Tibetining kiyim uslublarini kiyishlari kerak edi^[35]. Van Praagning taʼkidlashicha, Changchub Gyaltsenning ambitsiyalari dunyoviy boshqaruvni tiklash, „milliy madaniyat va anʼanalarni“ targʻib qilish va XX asrgacha saqlanib qolgan qonun kodeksini oʻrnatish orqali „Tibetga imperatorlik davri shon-shuhratini qaytarish“ edi deya taʼkidlagan^[24]

Imperator Syuande (r. 1425-1435)
A. Tom Grunfeldning aytishicha, Tsongxapa Ming sudiga kelishdan bosh tortganida sogʻligʻi yomonlashganini daʼvo qilgan^[36], Rossabi esa Tsongxapa Xitoyga „sayohatning uzoqligi va mashaqqatliligini“ koʻrsatmaslikning yana bir sababi sifatida keltirganini qoʻshimcha qilgan edi^[37]. Mingning birinchi iltimosi 1407-yilda qilingan, biroq Ming saroyi 1413-yilda amaldor Xou Syan (f. 1403—1427-yillar) boshchiligidagi boshqa elchi yuborgan, bu esa Tsongxapa tomonidan yana yoʻq deya rad etilgan^[37]. Rossabining yozishicha, Tsongxapa Ming saroyini butunlay begonalashtirishni istamagan, shuning uchun u 1414-yilda uning nomidan shogirdi Chosrje Shakya Yeshesni Nankinga yuborgan va 1415-yilda kelganida Yongle imperatori unga „davlat oʻqituvchisi“ unvonini bergan. Xuddi shu unvon avvalroq Tibet hukmdori Fagmodrupaga berilgan edi^[38][36][37]. Syuande imperatori (r. 1425—1435-yillar) hatto bu shogird Chosrje Shakya Yeshesga „shoh“ (yán) unvonini berdi^[38]. „Bu unvon Tsongxapaning Ganden monastirida hech qanday amaliy maʼnoga ega emas yoki uning egasiga hech qanday kuch bermagan koʻrinadi. Wyliening taʼkidlashicha, buni Karma Kargyu kabi moʻgʻul yuan idoralarining qayta tayinlanishi sifatida koʻrib boʻlmaydi, chunki Gelug maktabi Yuan sulolasi qulagandan keyin yaratilgan“ deya taʼrif bergan edi Wylie^[38].