Министерство высшего и средне-специального образования республики узбекистан

2. Grafit rudalarining turlari
Grafit rudalari grafit biriktirishi va tuzilishiga ko`ra uch turga ajratiladi:
1.Tangachasimon tuzilishi
2.Ziya kristalli
3.YAshirin kristalli
Grafitning miqdori 5-6% va undan kam hollarda ham katta zahirali konlari uchun uning turlaridan eng kimmatlisi tangachasimon grafitli ruda hisoblanadi. Rudada asosan shpatit, kvarts, slyuda va kristalli slantslarni o`z ichiga olgan jinslar odatda biotit, kal’tsit, pirit va boshqalar uchraydi. YAshirin kristalli grafitli ruda- metamorflangan ko`mirdan iborat bo`lib, undagi grafit miqdori 70-80% yuqori. Sanoatda sun`iy yo`l bilan tayyorlangan grafit ham ishlatiladi. U koks (ko`mirning yaxshi navlarini xavosiz joyda qizdirib olinadi) yoki antrotsitni elektr pechlarida domna jarayonlri mahsuloti sifatida 2200-3000 <sup>o</sup>C gacha qizdirib olinadi. Uning sifati ko`mirning naviga va qizdirish sharoitlariga bog’liq .


3. Grafitning ishlatilishi va unga qo`yiladigan texnik talablar
Grafit xalq xo`jaligida, sanoatda turli maqsadlarda: grafit tigellari tayyolashda, moylash ishlarida, elektro texnikada, qolip ishlab chiqorishda, buketlar, nusxa ko`chiradigan qora qog’oz, qalam tayyorlashda ishlatiladi.
Grafit bilan qog’ozga chizilganda qog’ozda uning palaxsa-palaxsa bo`lib ajralgan yassi kristallari izlari qoladi. Buni mikroskop ostida yaqqol ko`rish mumkin. Grafitning bu xossasidan qalai ishlab chiqarishda foydalaniladi. Grafit kukuni ko`pincha mineral modda bilan aralashtirilib, mashinalar uchun surkov materiali sifatida ishlatiladi. Mashinaning xarakatlanuvchi qismlari yuzasidagi chuqur joylar grafitning yassi kristallari bilan to`lib, yuza tyokis bo`ladi va mashina qismlari yaxshi ishlaydi. Grafitda elektr tokini yaxshi o`tkazish xususiyati bo`lgani uchun u elektrotexnika va elektrometallurgiyada elektrodlar tayyorlashda ishlatiladi.
Grafit issiqlikni yaxshi o`tkazuvchan va o`tga chidamli bo`lganligi sababli unga tuproq va qum qo`shib, yuqori temperaturaga chidamli kimyoviy idishlar, metallar suyuqlantirib olinadigan tigellar yasashda ishlatiladi. Pechlarni bo`yashda ishlatiladigan o`tga chidamli qora buyoqlar ham grafitdan tayyorlanadi. Atom kotellarida ximoyalovchi blok sifatida ishlatiladi. Sun`iy olmos tayyorlashda, yarim o`tkazgichlar ishlab chiqarishda qo`llaniladi. Yog’lanmay ishlatiladigan metall grafitli vavtulkalar, vkladishlar, podshipniklar va boshqalar tarkibiga kiradi.Porx donalari grafitda polirovkalanadi-silliqlanadi.
Grafitga qo`yiilgan asosiy talab uning tozaligi va donadorligi tarkibi xisoblanadi. Tigel’ grafiti yirik tangachali tarkibdan iborat bo`lmog’i kerak. Unda mayda qismlar miqdori ma`yorlanadi, chegaralanadi. Boshqa hamma navli grafitlar mayin maydalangan xolda io`latilib, yirik kismlar miqdori mu`yorlanadi.
Grafitning tozaligi, ko`mir kabi yondirilganda xosil bo`ladigan qoldiq miqdori-kul miqdori (zol’nosti) bilan belgilanadi. Kul qoldiq miqdorini uglerod hisobida ifodalashda uchuvchi komponentlar va namlik miqdorini ham aniqlash lozim.
Grafti mahsulotlaridagi uglerod miqdori:
α=100-(A+C)
A-kul miqdori %
C-uchuvchilar va namlik miqdori %
Konlari
MDH davlatlarida dunyodagi eng yirik 4 ta garfit koni joylashgan. Aniqlangan zaxiralari 92 mln.t. oshiq. SHundan 11 mln.t. kristall va tangachasimon tuzilishlidir. Botogol’sk, Kureysk, Noginsk, Zavalevsk konlari. CHet mamlakatlarda: Brazilyada, Madagaskarda, Meksikada. Avstraliya, norvegiya, Pokiston, Indiya, Kanada va boshqalar.
O`zbyokistonda Toshqozin (Buxoro viloyati) grafit koni ham katta konlardan hisoblanadi. Buxoroning Gujumdi, Toshvan, SHaydaros, Kuljigtog, Samarqand viloyatining Qoratepa va Nurota tog’larida grafit borligi aniqlangan.
Jahon bozorida 1t amorf grafiti 60-120 doll., tangachasimon tuzilishli grafit esa 250-350 doll. turadi.