MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Laboratoriyalıq jumıs 
Sterilizatsiya usılları. Issı sterilizatsiya; flambrlew, aitoklafta, tindalizatsiya, pasterizatsiya, 
qaynatıw. Suwıq sterillew usılları; Filtrli sterillew, ultrafiolet nurları menen sterillew, gazlı 
sterillew usıllarına xarakteristika 
 
Jumıstın’ maqseti: Pasterizatsiya a’rtibi, sterilizatsiyalaw usılları h’a’m bunda 
qollanılatug’ın tiykarg’ı a’sbaplardın’ du’zilisi menen tanısıw. Laboratoriyalıq ıdıslardı tayarlaw 
h’a’m olardı sterilizatsiyalaw. Azıqlıq ortalıqlardı sterilizatsiyalaw usılları menen tanısıw. 
Kerekli a’spab h’a’m materiallar: Avtoklav, Paster pechi, Zeytts filtri, h’a’r qıylı 
pipetkalar, chashki Petri, stupka, byuks, probirka, paxta, siyle, materiallardı oraw ushın 
qollanılatug’ın qag’az h’.t.b. 
Metodik ko’rsetpe. Pasterizatsiyalaw – bul o’nimlerdi 100°S-dan to’men temperaturada 
ıssılıqta qayta islew h’a’m izinen 6-9°S-ga shekem suwıtıwg’a negizlengen. Qızdırıyadan keyin 
tez suwıtılıwdın’ ma’nisi ondag’ı spora formasındag’ı bakteriyalardın’ o’sip ketpewi ushın 
qollanıladı. Pasterizatsiya nan, vino, miywe o’nimleri sanaatında isletiledi. 
Mikroorganizmlerge h’a’r qıylı  sırtqı ortalıq faktorlarının’ ta’sir etiwine baylanıslı 
mikrobiologiyalıq a’meliyatta olardı joq etiwdin’ bir qansha usılları islep shıg’ılg’an. Solardan 
en’ tiykarg’ısı sterilizatsiyalaw bolıp esaplanadı. 
Sterilizatsiyalaw – bul latınsha so’z bolıp bizin’she tuxımlanıwg’a (ko’beyiwge) uqıpsız 
ma’ni berip, bunda mikroorganizmlerdi azıqlıq ortalıqlardan,  ıdıslardan h’a’m t.b. obektlerden 
tolıq joq etiliwi tu’siniledi. Azıqlıq ortalıqlardan, bakteriologik ıdıslardan mikroorganizmlerdin’ 
tolıq joq etiliwi mikroblardın’ taza kulturaların alıwdın’ tiykarg’ı jag’daylarınan esaplanadı. 
Sterilizatsiyalawdın bir neshe usılları bar. 
Ot jalınında ku’ydiriw arqalı sterilizatsiyalaw. Bul usılda shiyshe (shiyshe tayaqsha, 
shpatel) h’a’m metal (iyne, petlya, pentset, skalpel) zatlar spirtovkada yamasa gaz jalınında 
ku’ydiriledi.  
Qaynatıw yamasa ıg’allı sterilizatsiyalaw. Bunda metal a’sbaplar h’a’m rezina tıg’ınlar 
suwda qaynatıw jolı menen sterilizatsiyalanadı. 
Tindalizatsiya – bunda quramında su’t, jelatinası bar azıqlıq zatlar, suw, rezina trubkalar 
puw ta’sirinde mikroorganizmlerden tazalanadı. Bul avtoklavta qaqpag’a ashılg’an h’alda 
o’tkeriledi. Puw menen 45 minut dawamında isletiledi. Bunda tek vegetativ kletkalar g’ana 
o’ledi al sporalı formaları o’lmeydi. Sonlıqtan ortalıq tez suwıtılıp, spora o’siwi ushın qolaylı 
30°S temperaturag’a a’kelinedi. Bunda sporalar tez o’sip shıg’adı h’a’m erten’ine puwda ja’ne 
qızdırıladı h’a’m bunda sporalarda tolıq nabıt boladı. 
Avtoklavlaw yamasa basım astında sterilizatsiyalaw. Bul bakteriologik a’meliyatta 
qollanılatug’ın en’ effektiv h’a’m sapalı sterilizatsiyalaw usılı bolıp esaplanadı, sebebi bunda 
bakteriyalardın’ vegetativ tu’ri g’ana emes, al sporalı formalarıda tolıq nabıt boladı. Avtoklav 
bakteriologik praktikag’a birinshi ma’rte rus vrachı Geydenreyx ta’repinen kirgizildi. Avtoklav 
tiykarınan to’mendegi bo’leklerden turadı. Tayanısh temiri, suw qa’ddin o’lshewshi trubka, 

 
78
klapan, monometr, qaqpaq, kotel, sırtqı qabıq, sterilizatsiya kamerası, suw puwı  jıynalıwshı 
kamera, puw shıg’arıwshı klapan. 
Avtoklavta sterilizatsiyalaw ko’binese 1 atm basımda 120°S temperaturada 20-30 minut 
dawamında o’tkeriledi, bunda mikroblardın’ tek g’ana vegetativ tu’rleri g’ana emes sonın’ 
menen birge sporalı formalarıda o’ledi. Avtoklavtın’ nol basımı dep atmosferanın’ (760 mm 
rt.st) normal basımı esaplanadı. Avtoklavta jumıs islewge tek islew ushın guwalıg’ı bar 
adamlarg’a g’ana ruxsat etiledi. 
Qurg’aq  ıssılıq ja’rdeminde sterilizatsiyalaw. Bul Paster pechinde yamasa ısıtıw 
(sushilnıy) shkafında o’tkeriledi. Bunda shiyshe zatlar (predmet ayna, pipetkalar, kolbalar, 
probirkalar, shpateller) sterilizatsiya etiledi.  
Bulardan basqa sterilizatsiyalawdın’ mexanikalıq (filtrlew, Zeytts filtri), ultra dawıs, 
ultrafiolet nurlardın’ ta’sirinde, ximiyalıq usılları bar. 
Ximiyalıq usılda ayırım ximiyalıq elementler, toluol, xloroform, efir h’a’m t.b. azıqlıq 
zatlardın’ bakterial pataslanıwınan derek beriwshi retinde qollanıladı. Biologiya sanaatında 
vaktsinalardı fenol, xloroform, formalin menen konservatsiya isleydi. 
Laboratoriyalıq bo’lmelerdi dezinfektsiyalaw ushın 1-3%-li xloramin, 3-5%-li fenol 
eritpesi h’a’m 70%-li spirt qollanıladı. 
Laboratoriyada qollanılg’an zatlardı sterilizatsiyag’a tayarlaw. Qollanılg’an  ıdıslar 
jaqsılap juwılıp, keptiriw ushın sushilnıy (qurg’atıwshı) shkafqa qoyıladı. Chashki Petri h’a’r 
qıylı pipetkalar, shpateller, kolbalar kepkennen keyin qag’azg’a jaqsılap oralıp sterilizatsiyag’a 
tayarlanadı. Kolba, probirkalar paxtalı siyle tıg’ın menen bekitilip og’an qag’az tıg’ın 
kiygiziledi. Idıslardı avtoklavka salg’anda onı ju’da’ tıg’ız salmaw kerek, sebebi puw ıdıslardın 
arasında erkin ju’riwi kerek. Idıslardın’ awzın h’esh waqta plenka menen dabıwg’a bolmaydı, 
sebebi og’an puw kirmeydi h’a’m ıdıslar sterillengen esaplanbaydı. 
 
 Laboratoriyalıq jumıs 
Topıraq mikroflorasın u’yreniw. Topıraq mikroflarasın ajratıp alıw usılları h’a’m onnan 
preparat tayarlaw 
 
Jumıstın’ maqseti: Topıraq u’lgileri eki maqsette alınadı. 1. Topıraqtan mikroorganizm 
kulturaların bo’lip alıw. 2. Ekologiyalıq ko’z-qarastan topıraqqa mikrobiologiyalıq sıpatlama 
beriw. 
Kerekli materiallar h’a’m a’sbaplar: Ta’rezi, skalpel, kelsap (stupka), rezina qolg’ap, 
kolba, distilengen suw, h’a’r qıylı pipetkalar, probirkalar, azıqlıq ortalıqlar, chashki Petri, 
shiyshe shpatel, spirtovka, ayna qa’lem h’a’m t.b. 
Metodik ko’rsetpe: Topırqtan u’lgi alg’anda atızdın’ u’lken-kishiligine baylanıslı 3 tu’rli 
usılda alınadı. 1. Diagnal (qıyalap). 2. Konvert (bes jerinen) usılında. 3. Zig-zag usılında. 
Alıng’an u’lgiler paketke, shiyshe ıdıslarg’a, poletelen qaltalarg’a salınadı, h’a’mde sol 
ku’nnin’ o’zinde (24 saat) analizge tayarlanıwı kerek. Topıraqtı analizge tayarlag’an waqıtta 
u’lken itibar islew waqtına beriledi. Egerde u’lgini sol ku’ni analizlew imkaniyatı bolmasa onda 
topıraqlar 30°S temperaturada 2-4 saat dawamında keptiriledi. Biraq bunda mikroorganizmler 
sanı azaydı. 
Topıraqtag’ı mikroorganizmler sanı olardı qattı azıqlıq ortalıqlarg’a egiw yamasa 
tuwrıdan-tuwrı preparatqa mikrob kletkasın mikroskopta sanaw jolı menen anıqlanadı. Topıraq 
suspenziyasın h’a’r qıylı ortalıqlarg’a GPA, KAA, Eshbi, Chapeka h’a’m GPA+Suslag’a egip 
olardın’ ulıwma sanı anıqlanadı. Son’ olardın’ taza kulturasın alıwg’a imkan jaratıladı. 
Mikroorganizmlerdin’ sanı azıqlıq ortalıq betine o’sip shıqqan kaloniyalardın’ sanın sanaw 
menen anıqlanadı.  
Topıraq suspenziyasın tayarlaw. Topıraqtın’ suwlı aralaspasın (suspenziya) tayarlaw 
ushın ishinde 9 ml suwı bar sterillengen bir neshe probirkalar, ishinde 99 ml distilengen suwı bar 
kolba, h’a’r qıylı pipetkalar kerek boladı. İzertlenetug’ın topıraqtı aynag’a yamasa bir qag’azdın’ 
betine jayıp iri bo’leklerin, o’simlik tamırları terip alınadı. Son’ elekten o’tkizip, 1 g topıraqtı 

 
79
analitik ta’rezide o’lshep alıp onı 99 ml suwı bar kolbag’a salınadı. Keyin onı 5 minut 
dawamında jaqsılap aralastırıladı, son’ 30 sekund dawamında tındırıladı. Bul birinshi aralaspa 
yag’nıy 1:100 boladı. Son’ onnan bir ml alıp ishinde 9 ml suwı bar probirkag’a salınadı, bul 
ekinshi aralaspa yag’nıy 1:1000 boladı, keyin bunnan 1 ml alıp 3, 4, 5-inshi probirkalarg’a 
salınadı, olar o’z gezeginde 1:10000, 1:100000, 1:1000000 da’rejeleri boladı. Bir chashki Petride 
50-200 mikrob kaloniyası o’sip shıqkanda, en’ jaqsı na’tiyje alıng’an boladı. Aralaspanın’ sanı 
topıraq tipine, onın’ quramına, jıl ma’wsimlerine, topıraq  ıg’allılıg’ına baylanıslı h’a’r tu’rli 
bolıwı mu’mkin. Ha’r bir topıraqtın’ suwlı aralaspası tayarlang’anda sterillengen pipetkalardan 
paydalanıladı. Mikroorganizmlerdin’ sanın anıqlawda h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqlardan 
paydalanıladı. 
Aktinomitsetlerdi KAA-da, ashıtqılardı SA-da, sporalı bakteriyalardı GPA+Susloda, 
azotobakterdi-Eshbi ortalıqlarında anıqlaydı. Sterilizatsiyalang’an h’a’m balqıg’an azıqlıq 
ortalıqtı chashki Petrige 0,5-0,8 sm qalın’lıqta quyıladı, son’ onın’ qatıwı ku’tiledi. Egiw ushın 
tayarlang’an h’a’r bir suspenziyadan 2-3 chashki Petrige egiledi. Tayarlang’an suspenziyadan 1 
ml yamasa 0,1 ml sterillengen pipetka menen alıp, onı chashki Petridegi azıqlıq ortalıq betine 
tamızıladı h’a’m shiyshe shpatel ja’rdeminde jaqsılap aralastırıladı. Qalg’an suspenziyalarda 
usınday jol menen egiledi. 
Chashki Petrige azıqlıq ortalıq atı, suspenziyanın’ da’rejesi, egilgen ku’ni jazıladı. Son’ 
chashki Petridi to’n’kerip termostatqa 28-30°S temperaturada qoyıladı. Bakteriyalar kaloniyası 
3-5, zamarrıq h’a’m ashıtqılar 5-7, aktinomitsetler 7-15 ku’nnen son’ sanaladı. Chashki Petridegi 
kaloniyalar sanın anıqlaw ushın olar o’sip shıqkannan keyin chernila (sıya) ja’rdeminde chashki 
Petri sektorlarg’a bo’linedi, keyin olardı yag’nıy o’sip shıqqan kaloniyalar tush ja’rdeminde 
sanaladı. Bir aralaspadag’ı mikroorganizmlerdin’ ulıwma sanın anıqlaw ushın tayarlang’an h’a’r 
bir suspenziyanın’ qaytarması (povtornost) sanalıp olardın’ ortasha sanı anıqlanadı. Son’ 1 g 
qurg’aq topıraqtag’ı mikroorganizmlerdin’ sanı shıg’arıladı. Bul to’mendegi formula boyınsha 
anıqlanadı. 
 
Д
БхВхГ
А
=
 
A – 1 g qurg’aq topıraqtag’ı mikroorganizmler sanı, 
B – bir qaytarmadag’ı o’sken kaloniyalardın’ ortasha sanı, 
V – izertlenip atırg’an aralaspanın’ da’rejesi, 
G – pipetkadag’ı 1 ml suspenziyadag’ı tamshılardın’ sanı, 
D – analiz ushın alıng’an topıraqtın’ salmag’ı. 
   Mikroorganizmler  sanın anıq biliwde ondag’ı yag’nıy topıraqtın’  ıg’allıq da’rejesin 
biliw a’h’miyetli. Bunın’ ushın izertlenetug’ın topıraqtan 4 g alıp qurıtıw (sushilnıy) shkafında 3 
saat dawamında keptiriledi, son’ analitik ta’rezide o’lshenedi. Keyin ja’ne qurıtıw shkafında 1 
saat qurıtıladı, son’ o’lshenedi. Eger ekinshi qurıtıwdan keyin olar arasındag’ı ayırmashılıq 
ju’da’ u’lken bolsa, onda ja’ne qurıtıladı. Keyin onın’ payızlıq mug’darı shıg’arıladı.    
 
Laboratoriyalıq jumıs 
Nitrifikatsiya h’a’m denitrifikatsiya protsessleri. Nitrifikatsiya protsesslerinin’ etapları. 
Giltats azıq ortalıg’ında denitrifikatorlardın’ o’siwi 
 
Azotlı organikalıq birikpelerdin’ mikroblar ja’rdeminde bo’lekleniwden payda bolg’an 
ammiak topıraqtan h’a’r tu’rli o’zgerislerge ushıraydı. Nitrit h’a’m nitratlarg’a shekem 
oksidlenedi, topıraqta adsorbtsiyalanadı, topıraq mikroorganizmleri metabalizmi protsessinde  
azot derek sıpatında isletiledi. Ammiaktı nitritke shekem h’a’m son’ nitratlarg’a shekem 
oksidlewshi nitrifikatsiya delinedi. Nitrifikatsiya protsessi nitrifikatsiyalawshı bakteriyalar 
ja’rdeminde a’melge asadı. Bul bakteriyalar autotrof bolıp, uglerod derek sıpatında karbanat 
angidridtan paydalanıw qa’siyetine iye. Bunın’ ushın za’ru’r bolg’an ximiyalıq energiya ammiak 

 
80
h’a’m nitritlar oksidleniwden alınadı. Zamanago’y atalıwda olar xemolitoautotroflar delinedi. 
Nitrifikatsiya proetssi eki basqıshta o’tedi, h’a’r bir basqısh nitrifikatsiyalawshı bakteriyalardın’ 
spetsifik toparları bolg’an gramm teris mayda kletkalar alıp baradı. 
Birinshi basqıshta ammiak Nitrosomonas a’wladına kiriwshi nitrozbakteriyalar 
ja’rdeminde oksidlenedi. 
2NH
3
+3O
2
=2HNO
2
+2H
2
O+158 kkal 
Ekinshi basqıshta nitritler Nitrobacter a’wladına kiriwshi nitrit bakteriyalar ja’rdeminde 
oksidlenedi.  
 
2HNO
2
+O
2
=2HNO
3
+43 kkal 
Nitrifikatsiya proess u’yreniw h’a’m nitrifikatsiyalawshı bakteriyalardın’ bayıtılg’an 
kulturasın alıw ushın topıraqtı Vinogrdskiy azıqlıq ortalıqqa egiw kerek. Bul ortalıq mineral 
duzlar eritpesinen ibarat sonnan (NH
4
)
2
SO
4
 duzı eritpesinen ibarat. Anıq bir nikubatsion 
da’wirden (21) son’ nitrifikatsiyalawshı bakteriyalardan bayıtılg’an kulturasın ko’riledi. 
1. Bayıtılg’an kulturasın mikroskopta fiksirlegenen h’a’m gektsan fiolet penen boyalg’an 
preparatı tayarlap ko’riw. 
2. Nitritlerge sınat reaktsiya qılıw nitritlerdi toplang’anlıqtan tamshı reaktsiyası menen 
Griis reaktivi ja’rdeminde anıqlanadı. 
3. Nitrallang’an sıpat reaktsiyası nitratlar toplang’anlıg’ın kontsentirlengen sulfat kislotalı 
difenilamin reaktivi ja’rdeminde anıqlanadı. 
Azotlı duzlardı molekulyar azotqa shekem qaytarılıwshı denitrifikatsiya delinedi. Bul 
proetsesti denitrifikatsiyalawshı mikroorganizmler alıp baradı, olar organik zatlardı oksidlew 
protsessinde nitratlar vodorod aktseptor sıpatında isletiledi. 
5C
6
H
12
O
6
+2KNO
3
=24KHCO
3
+6CO
2
+18H
2
O+12N
2
+xkkal 
Topıraqtag’ı ko’pshilik geterotrof mikroorganizmler denitrifikatsiyalaw qasiyetine iye. 
En’ aktiv denitrifikatorlar sıpatında Rseudomonas a’wladındag’ı sporasız bakteriyalardı 
ko’rsetiw mu’mkin. Bul protsess bazı bir Bacillus a’wladına kiriwshi mezofill h’a’m termofil 
tu’rler qatnasıw mu’mkin. o’zine ta’n avtotrof denitrifikatorlar qatarına altın ku’kirt 
oksidleniwinde nitratlardı qaytarıwshı tion bakteriyalar Ghiobacillus  dentrificans kiredi. 
Denitrifikatsiya protsessin u’yreniw ushın denitrifikatsiyalawshı bakteriyalardın’ bayıtılg’an 
kulturasın alıw ushın elektiv bolg’an Giltoy azıqlıq ortalıg’ına topıraq egiledi. Bul azıqlıq 
ortalıqtın’ quramına natriy limon kislota, pepton, nitratlar h’a’m mineral duzlar, ko’k bromtimol 
indikator kiredi, ol Mash ren’li boladı. Jeti ku’nnen son’ Giltoy azıqlıq ko’rinedi.  
I. Giltoy azıqlıq ortalıg’ındag’ı denitrifikatorlardın’ bayıtılg’an kulturasının’  
1. Denitrifikatorlardın’ xarakterli o’siwi a’piwayı ko’z benen gu’zetiledi, perde barlıg’ı, 
h’awa ko’bikshelerinin’ barlıg’ı h’a’m azıqlıq ortalıqtın’ ren’inin’ o’zgeriwi. 
2. Denitrifikatsiyalawshı bakteriyalardın’ bayıtılg’an kulturasın mikroskop astında ko’riw 
“ezilgen tamshı” tiri preparatı fiksirlengen boyalg’an preparat tayarlanadı. 
3. Nitritlerdin’ h’a’m nitratlardın’ sıpat reaktsiyasın 38 h’a’m 39 bettegi nitrifikatsiya 
temasınan ko’rilsin. 
II.  Denitrifikatsiyalawshı bakteriyalardın’ taza kulturaları 
A) Rseudomonas stutzeri-tuwrı jeke 0,5-1 x 1,5-4 mkm li palyarlı qamshılar ja’rdeminde 
h’a’reketleniwshi, sporasız gramm teris, aerob, xemoorganotrof, eriwshi pigment payda 
qılmaytug’ın kletkalar. 
B) Rseudomonas fluoresecens-azıqlıq ortalıqqa ko’k-h’awa ren’ flyuorestsirlewshi 
pigment ajıratadı. Bular jin’ishke 0,6x1-2 mkm li turı, h’a’reketshen’, sporasız, h’a’reketshen’ 
xemoorgansprof tayaqshalar. 
 
 Laboratoriyalıq jumıs 
Mikroorganizm kletkalarının’ sanın’ h’a’m olardın’ biomassasın anıqlaw 
 

 
81
Jumıstın’ maqseti: Mikroorganizmlerdin’ ta’biyg’ıy substratlarda yamasa azıqlıq 
ortalıqlarda o’siwi mikrob kletkasının’ sanına yamasa biomassasına qarap anıqlaw.. 
Kerekli u’skeneler h’a’m materiallar: Azıqlıq ortalıqlar (GPA, GPB, GPA+Suslo) egiw 
ushın probirkada tayar bakterial kulturalar, bakteriologik petlya, pipetkalar, chashki Petri, 
shpatel, predmet, ayna, qa’lem, spirtovka, h’a’r qıylı azıqlıq ortalıqta egilgen tayar kulturalar. 
Metodik ko’rsetpe: Kletka sanın anıqlaw. Kletka sanı mikroskop astında tuwrıdan – 
tuwrı sanaw jolı menen yamasa belgili azıqlıq ortalıqqa o’sip shıqkan koloniyalar sanın sanaw 
menen anıqlanadı. 
Mikroorganizmler kletkasın mikroskop astında sanaw. Mikroorganizmler kletkasın sanaw 
ko’binese esaplaw kamerasın, Perfileva kapillyarın, fiksatsiyalang’an h’a’m boyalg’an kletka 
preparatların paydalang’an h’alda predmet aynasında yamasa membranlıq filtrde a’melge 
asırıladı. Bul usılda sonı aytıp o’tiw orınlı yag’nıy tiri kletkalar menen birlikte o’li kletkalarda 
sanaladı. 
Kletkalardı sanaw, esaplaw kameralarında sanalg’anda ko’binese irirek obektlerde 
yag’nıy ashıtqılar, bir kletkalı vodorosller, zamarrıqlardı h’a’m ayırım iri bakteriya kletkaların 
sanaw usınıs etiledi. Ko’binese Goryaeva – Toma kamerası paydalanıladı. Bul kamera 
bo’lekshelerge bo’lingen qalın’ predmet aynasın esletedi. Predmet aynasının’ oraylıq bo’liminde 
2 bo’lek tor (setka) jaylastırılg’an. U’lken tordın’ maydanı 1/25mm
2
 al, kishi tordın’ maydanı 
1/400 mm
2
 ten’ bolıp, bul ko’rsetkish predmet aynasının’ bir shetinde ko’rsetilgen boladı. Tor 
jaylasqan ornı predmet aynanın’ basqa jerlerine salıstırg’anda 0,1 mm-ge pa’s boladı. 
Bul kamera menen jumıs islegende belgili bir ta’rtipti saqlawg’a tuwra keledi. 
Tayarlang’an aralaspadan bir tamshı alıp Goryaeva – Toma kamerası ortasına tamızıladı h’a’m 
arnawlı jabıwshı ayna menen jawıp ısqılap kameranın’ betine tegis jayıladı. Bunda tor astındag’ı 
kameradag’ı suyıqlıqtın’ qalın’lıg’ı 0,1 mm ge tuwrı keledi. Kameralarda toltırılg’an kletkalardı 
sanaw 3-5 minuttan son’ baslanadı, sebebi bul waqıt ishinde kletkalar kamerag’a otıradı. 
Kletkalardı sanaw 10 u’lken kvadratta yamasa 20 kishi kvadratta o’tkeriledi. U’lken kvadrattag’ı 
kletkalar sanı 20-dan, al kishi kvadrattag’ı 10-nan aspawı kerek. 
Bunnan basqa kletka sanın membranlı filtrde anıqlaw usılı qollanadı. Bul usıl ko’binese 
mikroorganizmler sanı az bolg’an subetratlardag’ı kletka sanın anıqlaw ushın anıqlanadı. Sonday 
– aq bul usıl ishimlik h’a’m duzlı suwlardag’ı h’a’mde suwdın’ sanitariyalıq mikrobiologiyalıq 
jag’dayın analizlegende qollanadı. Bul usıl belgili ko’lemdegi izertlenip atırg’an suyıqlıqtı 
filtrlew na’tiyjesinde filtrdin’ u’stine jıynalg’an kletkalardın’ kontsentratsiyalanıwına 
tiykarlang’an. Keyin bul kletkalar boyalıp sanaladı. 
Mikroorganizmler biomassasın anıqlaw usılları. Mikroorganizmler kletkasının’ 
biomassası o’lshew yamasa beloktın’ sanına qarap anıqlanadı. Biomassanı o’lshew jolı menen 
anıqlaw ko’binese suyıq azıqlıq ortalıqlarda mikroorganizmlerdin’ o’siw da’rejesin bah’alaw 
ushın anıqlanadı.  Biomassanı bul usılda anıqlaw 3 etaptan turadı. 1. Tsentrofujlıq yag’nıy 
probirkanın’ yamasa filtrdin’ massasın turaqlı salmaqqa jetkeriw. 2. Mikroorganizm kletkasın 
kulturalıq suyıqlıqtan ajıratıp alıw. 3. Olardın’ massasın anıqlaw. 
Ko’pshilik waqıtta kletkalardın’ qurg’aq massası anıqlanadı. Biraq ayırım waqıtları 
kletkanın’  ıg’al biomassasın anıqlaw menen sheklenedi. Biomassa a’dette grammda yamasa 
milligramm litrde anıqlanadı. 
Filtr salmag’ın turaqlı salmaqqa a’keliw ushın filtrler aldın-ala qaqpag’ı ashıq chashka 
Petrige salınıp qurg’atıw shkafında bir – eki saat dawamında 80-100°S-da keptiriledi. Son’ 
chashka Petrige salıng’an filtr qurg’atıw shkafınan alınıp ishinde kontsentratsiyalı ku’kirt 
kislotası bar eksikatorg’a salınadı. Eksikator analitikalıq ta’rezi janına qoyılg’an bolıwı kerek. 
Bir saattan son’ filtr 0,0001 g anıqlıqta analitikalıq ta’rezide o’lshenedi. Qurg’atıw h’a’m 
o’lshew birinshi h’a’m ekinshi h’.t.b. salmaq arasındag’ı parq ± 0,0001 g-nan artpag’ansha 
dawam etedi. 
Mikroorganizm kletkasın azıqlıq ortalıqtan ayırıp alıw tsentrofigurovka yamasa filtrlew 
jolı menen anıqlanadı. Al, qag’az filtrlerde ko’binese aktinomitsetler h’a’m mikroskopik 
zamarrıqlar ayırılıp alınadı. Bunın’ ushın filtr shiyshe sharsharg’a salınıp belgili mug’dardag’ı 

 
82
a’dette 5-10 ml mug’dardag’ı izertlenip atırg’an kultura o’tkeriledi. Filtrdegi qaldıqtı  qıshqıl 
qosılg’an distillengen suwdan o’tkeriledi. Bakterial kletkalardı ajıratıp alıw ushın membranlı filtr 
qollanadı. Bul filtrde filtratsiya protsessin tezletiw ushın suw o’tkiziwshi nasos qollanadı. 
Qurg’aq kletkalardın’ massasın anıqlaw ushın mikroorganizmler qaldıg’ı bar filtrdi 
qurg’atıw shkafına qoyıp keptiriledi. Son’ eksikatorda suwıtılıp analitikalıq ta’rezide o’lshenedi. 
Son’ qayta qurg’atıw shkafında keptirip qayta o’lshenedi. Bul jag’day en’ keyingi eki o’lshew 
arasındag’ı salmaq derlik ten’leskenshe dawam etedi. Kletkanın’ qurg’aq biomassasın 
to’mendegi formula boyınsha anıqlaydı. 
 
V
В
А
М
1000
)
(
−
=
 
Bul jerde; M – qurg’aq biomassa, g/l; A – filtrdin’ qaldıq penen qosa salmag’ı, g; V – 
qurı filtrdin’ salmag’ı, g; V – filtrlewge alıng’an kulturalıq suyıqlıqtın’ ko’lemi, ml. 
 
 Laboratoriyalıq jumıs 
Azotfiksatsiya protsessii h’a’m azotofiksatorlar. Erkin dasawshı azotofiksatorlar. Tu’ynek 
bakteriyalarg’a xarakteristika 
 
Atmosferadag’ı gaz ta’rizli azot shegi joq tawsılmaydı. Biraq bunnan mineral azot 
birikpeleri kerek bolg’an o’simlikler, azotı organik birikpeler formasında o’zlestiredi 
h’aywanlarda paydalana aladı. Bul qasiyetke tek prokariotlar iye. Olar h’awadag’ı azotı 
baylang’an h’alatta o’tkizedi. Molekulyar azotı mikroorganizmler ta’repinen o’zlestiriw 
protsessii azototsiktsasiya h’a’m bul protsesti alıp barıwshı bakteriyalar azotofiksatorlar delinedi. 
Azotofiksatorlarg’a azotbakter, bakteriyalar h’a’m aerobklostridiyler kiredi. Basqa topar 
mikroorganizmler ishinde Bacilus, Azotobacter, Azospirillum h’a’m basqa a’wladlarg’a kiriwshi 
azotofiksatorlar tabılg’an. 
Azotofiksirlewshi mikroorganizmler topıraqta erkin h’alda yamasa joqarı o’simlikler 
menen simbioz h’alda jasaydı. 
Erkin jasawshı azotofiksatorlar. 
Erkin jasawshı azotofiksatorlar arasında Azotobacter h’a’m Clostridium a’wladının’ 
tu’rleri qızıqlı Azotobakter ansat o’zlestiriletug’ın organik zatlardı tutıwshı neytral yamasa 
ku’shsiz siltili reaktsiyalı topıraqlarda ken’ tarqalg’an. 
Azotobakteriyanın’ h’a’mme tu’rleri geterotroplar h’a’m aeroblar. Olar arasında en’ jaqsı 
u’yreniletug’ını Azoto chrooccum h’a’m Azoto venelandii tu’rleri. Topıraqta h’a’m pataslang’an 
suw h’a’wizlerinde anaerob azotofiktsatorlar Clostridum a’wladı ushıraydı. Bul topardın’ tipik 
wa’kili C pasteurianum tu’ri. Bul kultura kletkaları peritrix jaylasqan qamshılarg’a iye bolg’an 
h’a’m da’neshe kraxmal ta’rizli zattın’ u’lken qorına iye bolg’an tayaqsha ta’rizli formag’a iye. 
Kletkalar klostridial tipte spora payda etedi. 
Azotobakterdi ta’biyiy jasaw ortalıqtan topıraqtan ajıratıw ushın h’a’m onın’ mug’darın 
anıqlaw ushın h’a’r tu’rli usıllarınan sonın’ menen topıraq bo’leksheleri usılınan paydalanıladı. 
Sterillengen Petri chashkasına azotsız Eshbi agarlı ortalıq quyıladı. Qatqannan son’ agar u’stine 
sterillengen ilmek ja’rdeminde 1 g topıraqtı diametri 2 mm bolg’an 50 – 100 bo’leksheleri 
jaylastırıladı. Topıraq aldınnan bir az ızg’arlanadı. Azotobakter menen qaplang’an topıraq 
bo’lekshelerin mug’darı egilgen bo’leksheler ulıwma sanınan protsent esabında sanaladı. 
Azotobakterdin’ bayıtılg’an kulturasın topıraqtı suyıq azotsız Eshbi ortalıqqa egip alıw 
mu’mkin. 
Egilgen na’rseler 28-30°da o’siriledi h’a’m bir h’a’pteden son’ analiz etiledi. 
I probirka diywaldag’ı plan h’a’m qalqan ta’rizli slekeyli daq barlıg’ı a’piwayı aoz benen 
tekseriledi. 2 kultural suyıqlıq h’a’m qalqan ta’rizli daq mikroskop astında suyıq tush (1:10) 
tamshısında ko’riledi. 
Azotobakter chroococcum jas da’wirinde tayaqsha formasında boladı. 

 
83
Olar h’a’reketshen’, peritrixlar, gomogen bir mug’darda bolg’an plazmalı jeke yamasa 
jup bolıp jaylasadı. Olardın’ uzınlıg’ı 2-3 den 4-6 mkm shekem bolıwı mu’mkin. 
Tayaqshalar u’lken diametri 4 mkm shar ta’rizli ko’bikshe 8 sanına uqsas qos 
kletkalarg’a aylanadı, qartayg’an sayın kletkalar h’a’reketin jog’altadı h’a’m slekey kapsula 
menen qaplanadı, plazma da’neshe bolıp qaladı.