MİNİstrliGİ qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
1
O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M 
ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW 
MİNİSTRLİGİ 
 
QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ 
 
TA’BİYaTTANIW FAKULTETİ 
BİOLOGİYa KAFEDRASI 
 
 
 
  
 
MIKROBIOLOGIYA H’A’M AWIL XOJALIQ 
BIOTEXNOLOGIYASI    PA’NİNEN 
 
LEKTSIYA TEKSTI
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Du’ziwshi:  
 
dots Baxieva L 
 
 
 
 
NO’KİS 

 
2
  
L E K 5s İ Ya  №1 
K İ R İ S İ W 
MİKROBİOLOGİYa PA’Nİ, ONIN’ A’HMİYETİ HA’M WAZIYPALARI 
MİKROBİOLOGİYaLI1 İZERTLEWLERDİN’ TİYKAR”I USILLARI 
RAWAJLANIW TARIYXI 
Mikrobiologiya ju’da’ mayda, a’piwayı ko’z benen ko’rinbeytug’ın, tek g’ana optikalıq 
a’spablar - jaqtılıq h’a’m elektron mikroskoplar ja’rdeminde ko’rinetug’ın mikroorganizmlerdi 
u’yrenedi. Mikrobiologiya - grektin’ mikros - mayda, bios - tirishilik h’a’m logos – so’yleymen, 
degen so’zlerinen quralg’an bolıp, elewsiz tirishilik h’aqqında so’z etemen degendi  an’latadı. 
Mikrobiologiya mikroorganizmlerdin’ - bakteriya, mikroskopik zamarıqlar, rikketsiyalar, 
viruslar h’a’m a’piuayılardın’ fiziologiyasın, bioximiyasın, genetikasın, ekologiyasın, tabiyatta 
atqaratug’ın xızmetin h’a’mde sistematikasın u’yrenetug’ın pa’n bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda, 
bul ilimnin’ izertlew obekti mikroblar bolıp tabıladı. 
Sonday-aq, mikrobiologiya mikroorganizmlerdin’ adam, h’aywan h’a’m o’simlikler 
tirishiligindegi a’h’miyetin, tabiyatta zatlardın’ almasıwı, h’a’r qıylı keselliklerdi qozg’atıwshılıq 
ornı h’aqqında mag’lıwmat beredi. 
Mikroorganizmlerdin’ ishinde en’ ko’p taralg’anı prokariotlarg’a tiyisli bakteriyalar 
bolıp, olar eg’ a’piwayı h’a’m mayda organizmler esaplanadı. Bakteriyalar basqa tiri 
organizmlerden parıq etip, olar o’z aldın’a Prokariotqa (P4oca58on) kiritiledi. Olardın’ 
maydalıg’ı sonshelli, kletkalardın’ uzınlıg’ı menen eni millemetrdin 1/1000 u’leslerine ten’ 
keletug’ın mikronlıq (mk) birlikler menen o’lshenedi. Bunı elede anıq ug’ıw ushın 1kg  
bakteriya massasına 10-nın’ onekinshi da’rejedegi mikrob kletkasının’ tuwra keletug’ınlıg’ın 
eske tusiriw jetkilikli. 
Mikrobiologiya biologiya iliminin’ en’ jas bo’limi bolıwına qaramastan, ku’n sayın 
rawajlanıp barmaqta. Azıq-awqat sanaatında qatıq, qımız, ashıtqılar tayarlawda, silos 
bastırıwda o’tetug’ın protsessler su’t kislotalı ashıtıwshı bakteriyalardın’ tirishiligine 
baylanıslı. Sonday-aq spirtli ishimliklerde ashıtqı qatnası menen o’tetug’ın protsess tiykarında 
tayarlanadı. 
Ko’pshilik paydalı qazılmalardın’ (torf, tas ko’mir, neft, oltintugurt rudalarının’) payda 
bolıwı da bakteriyalar tirishiligine baylanıslı. 
Shiritiwshı bakteriyalar o’simlik qaldıqları, h’aywan deneleri h’a’m basqa shıg’ındılardı 
ıdıratıp, jer betin tazalaydı h’a’m ta’biyatta zatlardın’ aynalıwın ta’miyinleydi. Patas suwlardı 
tazalaw, ko’mir ka’nlerinde metan gazin ıdıratıw h’a’m h’awanı tazalawda da 
mikroorganizmlerdin’ ornı ullı. 
Ko’pshilik mikroorganizmler tu’rli fiziologik aktiv zatlar` fermentler, vitaminler, 
aminokislotalar, biologiyalıq stimulyatorlar, vaktsinalar h’a’m antibiotiklerdi sintezlew uqıbına 
iye. Ms` saxaromitset ashıtqıları 45-50F belok sintezley aladı. Ayırım bakteriyalar sirke 
kislotasın, ayırımları antibiotiklerdi tirotritsin, batsitratsin, subtilin, polimeksin V-nı sintezleydi. 
Aktinomitsetler` streptomitsin, aureomitsin, neomitsin, tetratsiklin antibiotiklerin sintezleydi. 
Antibiotiklerdin’ 2/e bo’limin aktinomitsetler sintezleydi. Diyxanshılıqta da mikroorganizmler 
u’lken orın tutadı, sebebi  olardın’ tirishiligi na’tiyjesinde topıraqta o’simlikler ushın kerekli 
bolg’an azıqlıq zatlar toplanadı, topıraq o’nimdarlıg’ı artadı na’tiyjede eginlerdin’ zu’ra’a’tligi 
artadı. 
Topıraqlarda o’tetug’ın protsesslerdin’ ko’pshiligi ondag’ı mikroorganizmlerdin’ 
h’a’reketine baylanıslı. Ms` topıraqtın payda bolıw protsessleri, jerge islew beriw, suwgarıw, 
organikalıq to’ginler tayarlaw, olardı saqlaw h’a’m paydalanıw mikroorganizmlerdin’ tirishiligi 
menen baylanıslı. Topıraqta ushıraytug’ın azot toplawshı mikroorganizmlerdi u’yren’iw 
atmosfera azotınan paydalanıw ma’selesinde mikroorganizmlerdi paydalanıw h’a’zirgi uaqta 
a’h’miyetli mashqalalardın’ biri. 
Biraq ayırım mikroorganizmler azıq-awqat o’nimlerin buzadı yamasa tu’rli jug’ımlı 
kesellikler keltirip shıg’aradı. Bul h’aqqında akademik V.L.Omelyanskiy «Usı mikroskopik, 
biraq jauız dushpan tufayli pu’tkil bir xalıqtı, milletti h’a’m qısqa uaqıtta mın’lap adamlardın’ 
o’limine alıp keletug’ın epidemiya payda boladı degen edi. Ms` su’zek difteriya, gonoreya (qan 
keselligi), ku’ydirgi h’a’m t.b. keselliklerdi bakteriyalar shaqıradı. Sonlıqtan bul organizmlerdi 
patogenler dep ataydı. 
Mikrobiologiya pa’nin’in’ bir qansha tarawları bar. Bul mikroorganizmlerdin’ tarqalıwı, 
tirishilik etiw forması qanday protsesslerden ibarat ekenliginen kelip shıg’adı, sebebi 
mikroorganizmler  h’awada, suwda, topıraqta, o’simliklerde, h’aywanlarda h’a’m adamlarda 

 
3
boladı. Usı mikroorganizmler tirishilik ta’rizi dawamında ju’da’ ken’ ko’lemdegi paydalı isler 
menen bir qatarda ziyanlı jag’daylardıda keltirip shıg’aradı. Sonın’ ushın mikroorganizmlerdi 
tarawlarg’a bo’lip u’yreniw a’h’miyetli esaplanadı. Bul tarawlarg’a`  
1. Meditsinalıq mikrobiologiya - Patogen mikroorganizmlerdi yag’nıy adamlarda juqpalı 
keselliklerdi shaqıratug’ın mikroblar du’nyasın u’yretedi. 
2. Veterinariyalıq mikrobiologiya - h’aywan-atlarda kesellik shaqırıwshı patogen 
mikroblar du’nyasın izertleydi. 
3. Sanitariyalıq mikrobiologiya - patogen mikroblardın’ ta’biyatta tarqalıw jolların 
izertleydi. 
4. Texnikalıq yamasa o’ndirislik mikrobiologiya - xalıq xojalıg’ında, h’a’r qıylı 
organikalıq birikpeler alıwda qollanatug’ın mikroblardın’ ayrıqshalıg’ın izetleydi. Ms` nan 
jabıwda, azıq-awqat o’nimlerin, spirt tayarlaw, miyweli jemislerdi konservalawda qatnasıp, 
olardı buzatug’ın mikroblardı u’yrenedi. 
5. Awıl-xojalıg’ı mikrobiologiyası – qamrawı ju’da’ u’lken bolg’an ilim tarawlarının’ biri 
esaplanadı. Bunda tek topıraqta bar bolg’an mikroorganizmler tu’rleri h’a’m biologiyası menen 
shug’ıllanıp qoymastan, usı mikroorganizmler menen o’simlik ortasındag’ı, ta’biyatta atmosfera 
h’a’m topıraq ortasındag’ı baylanıslar, topıraq o’nimdarlıg’ın ko’teriwde mikroorganizmlerdin’ 
ornı, senaj, silos tayarlawda,  bakteriyalıq to’ginler tayarlawda qatnasatug’ın mikroorganizler 
tu’rleri u’yreniledi. Mikroorganizmlerdin’ topıraq strukturasın o’zgertiwdegi, ma’deniy 
o’simliklerdin’ zu’ra’a’tligin ko’teriwdegi, diyxanshılıqta ziyankeslerdi saplastırıwdıgı ornın 
ayqınlastıradı. Ms` bakterial to’ginler, preparatlar h’.t.b. 
y. Suw mikrobiologiyası - barlıq suw dereklerin jap, da’rya, ko’l, ten’iz h’a’m okean 
suwlarına shekem mikrobiologiyalıq jaqtan u’yrenedi. 
7. Geologiyalıq mikrobiologiya - neft, ruda, ko’mir h’.t.b. qazılma baylıqlarının’ payda 
bolıwında, jer astındag’ı  ıdıraw protsesslerinde ju’z beretug’ın mikrobiologiyalıq o’zgerislerdi 
izertleydi. Na’tiyjede jer astı baylıqların tabıwga ja’rdem beredi. 
8. Radiatsiyalıq mikrobiologiya – son’g’ı  jılları rawajlang’an pa’n bolıp, 
mikroorganizmlerge h’a’r qıylı nurlardın’ ta’sir etiw aqıbetin izertleydi. 
o. Kosmoslıq mikrobiologiya - kosmoslıq jag’daylardın’ mikroblarg’a ta’siri, basqa 
planetalarda tirishilik izlew, kosmos korablin sterilizatsiyalaw usılların izlew, adamnın’kosmosta 
uzaq uaqıt bolıwı ushın korablde mikroorganimzlerdi paydalanıw mu’mkinshiligin izertleydi. 
10. Virusologiya – virustın’ morfologiyalıq-strukturalıq ayrıqshalıg’ın, kletka 
organizmleri menen o’z-ara ta’sirin, ta’biyatta taralıwın h’a’m organikalıq du’nyadag’ı ornın 
u’yrenedi. 
Usı joqarıda aytılg’an tarawlardın’ ba’ri mikroorganizmlerdin’ tirishiliginin’, 
rawajlanıwının’ h’a’mde qurılısının’ tiykarg’ı  nızamlıqların u’yrenetug’ın ulıwma 
mikrobiologiya pa’nin’e birigedi. 
Mikrobiologiya iliminin’ rawajlanıw tariyxı.  Mikroorganizimler anıqlanbastan burında 
adamlar qatıq, vino tayarlawda,  nan jabıwda mikrobiologiyalıq protsesslerden  ken’ 
paydalang’an. Sol da’wirlerdin’ o’zinde ta’wipler h’a’m ta’biyat ilimlerine  qızıg’ıwshılar  
ko’p g’ana juqpalı keselliklerdin’  kelip shıg’ıw sebeplerin izley  baslag’an edi. Mısalı` 
Gippokrat (bizin’ eramızdan aldın’gı  4y0-eoo-jıllarda), Lukretsiy (75-50-jıllarda) h’a’m sol 
da’wirdin iri alımları  o’z jumıslarında  tu’rli juqpalı  keselliklerdin’ sebepshisi tiri ta’biyatqa  
baylanıslı  ekenligi ko’rsetilgen. Orta Aziya  xalıqları  sol da’wirlerde-aq su’zek, maqaw  
h’.t.b.  kesellikler tuwralı  mag’luwmatqa iye edi. Abu Ali İbn Sino (o00-10e7) bul 
keselliklerdin’ sebepshisi tiri organizimler ekenligin h’a’m olardın’ suw, h’awa arqalı 
tarqalıwın aytqan. 
Mikrobiologiya iliminin’ payda bolıwı  XY88 a’sirdin  ekinshi yarımın’da yag’nıy 
gollandiyalı Anton Van Levanguktın du’nyada birinshi ret o’zi qurastırg’an linzaları ja’rdeminde 
mikroorganizm kletkaların baykawınan baslandı dewge boladı. Ol o’z da’wirinde, h’a’r tu’rli 
mikrob kletkalarına su’wretleme bergen edi. A.Levanguk (1ye2-172e) o’zi jasagan mikroskop 
ja’rdeminde h’a’r qıylı  zatlardı tekserip  Anton Levanguk ashqan ta’biyat sırları  degen 
kitabında mikroorganizmlerdi suwretlegen edi. Sonday-aq, Gans Zaxariy Yansen, Galiley h’a’m 
Drebbel ta’repinen mikroskoplar jaratıldı h’a’m jetilistirildi. 
Rossiyada birinshi mikroskop İvan Belyaev h’a’m İvan Kulibinler ta’repinen  ashıldı. 
Rus alımı, h’a’rbiy vrach  D. S. Samoylovich (1724-1810) mikroskop ja’rdeminde chuma 
keselliliginin’ qozg’atıwshısın tekserip, adamlarg’a bul kesellikke qarsı emlew usılın  usınadı. 
Onın’ bul miyneti basqa juqpalı keselliklerdi  u’yren’iw  ushın  tiykar boldı.  X8X a’sirdin  
ekinshi yarımın’an baslap a’dewir quramalasqan mikroskoplar payda boldı. Bul bolsa 
mikroorganizmlerdin’ tek g’ana morfologiyalıq  du’zilisin  emes, al fiziologiyasın  u’yren’iw  

 
4
mu’mkinshiliginde berdi. Mikroskop ashılıwınan baslap mikroorganizmler  h’aqqında  islengen  
jumıslar  mikrobiologiya  tariyxında - birinshi da’wir yag’nıy  Mikrobiologiyanın’ 
rawajlanıwının’ morfologiyalıq da’wiri dep aytıladı. 
Shved alımı K. Linney (1707-1778) h’a’mme tiri organizmlerdi  bir sistemaga salg’an 
bolsada, ol mikroorganizimlerdi bir a’wladqa kiritip olardı xaos dep atadı. 
Mikroorganizimlerdin’ birinshi  sistematikası daniyalı Myullerge (178y-1842) tiyisli. Ol 
suw h’a’m topıraqtag’ı animalkullardı sistemaga saldı. Olardı infuzoriyalar dep atadı. Son a’ste-
a’ste mikroorganizimler u’yren’ile basladı. 
 M.M.Terexovskiyde  mikroorganizimler  u’stinde islep (1770)  Tsarstvo tmı infozoriy 
Linneya  degen temada doktorlıq dissertatsiya jaqladı. Ol h’a’r qıylı  qaynatpalardın’ 
mikroorganizmlerin  u’yrendi.  Temperatura, elektr togi h’a’m za’h’a’r ta’sirinde 
mikroorganizmlerdin’ nabıt bolıwın  anıqladı. 18e5-jılı Erenburg İnfuzoriyalar o’z aldın’da 
biyg’a’rez (mukkamal) organizimler degen temada ilimiy kitap jazdı h’a’m barlıq to’men 
da’rejeli  organizmlerdi  22 klassqa bolip kitap jazdı. Kitapqa infuzoriylar atlasın kiritti h’a’m 
olardın’ sıpatların berdi. Mikroorganizmlerdi  binar nomenklaturada atadı h’a’m h’a’mme 
bakteriyalardı e klassqa bo’ldi. 
X8X-a’sirdin ortalarına kelip P.F.Goryanovtın Zoologiya miynetinde mikroorganizmler  
bo’lek  bo’limge  ajıratıldı h’a’m olardı İnfozoriyalar dep atadı.  Usı da’wirde  Kon F. (1828-
18o8) h’a’m Negeli K. (1817-18o1) ayırım bakteriyalardın’  ta’biyattın u’yrene basladı. 
Mikroorganizmlerdin’ rawajlanıwının’ ekinshi da’wiri  Fiziologiya  da’wiri ullı frantsuz 
alımı Lui Paster (1822-18o5) isleri menen baslandı. Ol kesel qozdırıwshı  mikroblar menen  
jumıs ju’rgize  otırıp, bir qatar kesellik qozdırıwshı mikroblardın’ taza kulturaların ajıratıp aldı.  
Bunnan  tısqarı  ol, vino, su’t, sirke kislotalı ashıw  protsesslerinde  bakteriyalardın’  a’h’miyetin 
ko’rsetti. Adam h’a’m h’aywan’larda  keselliklerdin’  payda bolıwında  bakteriyalardın’ rolin 
tastıyıqladı. May  kislotalı  ashıw  protsesslerinin’  qozdırıwshı  mikrobları    mısalında  
tirishiliktin’  kislorodsız da dawam etetug’ının ma’lim etti. Ol ku’ydirgi, qutırıw, pasterellez, 
gazli gangrena, jipek  qurtının’  ag’ıw (pebrina)  keselliligin, vino h’a’m pivonın’  buzılıwın  
u’yrendi  h’a’m olarg’a  qarsı gu’resiw jolların  ko’rsetip berdi. Laboratoriya jag’dayında  
sterillew usılların kiritti. Aristo’tel h’a’m Vergiliylerdin’ o’z-o’zinen tuwılıw teoriyasının’  
tiyqarsızlıg’ın  ko’rsetti. Azıqlıq ortalıq jaqsı  sterillense, onda h’esh qanday  mikroorganizmnin’  
payda  bolmaytug’ının’ da’lillep  berdi. Paster tawıqlardag’ı  xoleranı  u’yren’iw  protsessinde 
saw tawıqqa  ku’shsizlengen bakteriya  kulturasın jibergende,  tawıqlardın’ kesellikke  
shalınbaytug’ının’  anıqladı. Yag’nıy,  ol awırıwı  bar tawıqtan awırıw xolerasın juktırıwshı 
mikroblardı alıp basqa ortalıqta (bulionda- sorpada) o’siriwdin  jolın taptı. Ol qa’legen uaqıtta  
awırıw shaqıra alatug’ın boldı. Ol tawıqqa sonday qızıq ta’jriiybe  ju’rgizdi. Tawıqqa bakteriya 
menen shanshıw jasadı. Tawıq jen’il awırıp, bul awırıw  menen  keyin  awırmaytug’ın  boldı. 
Bul ta’jiriybeni ol 1881-jılı  Sibir  yazvasında   o’tkerdi. Bul ushın ol 50 qoy alıp, 25 qoyg’a  
shanshıw isledi, al 25-ne shanshıw islemedi. Keyin ol barlıq 50 qoyga o’letug’ın dozada awırıw 
juktırıwshı kultura jiberdi. Sonda burın shanıshqan 25 qoy aman qalıp, shanıshpagan’ları o’ldi. 
 Usınday  en’ a’h’miyetli miynetlerinen keyin, ol adamlardag’ı en’ qa’wipli  qutırıw 
keselin izertledi. Ol qutırg’an  iytler silekeyin mikroskopta tekserip  mikroorganizmlerdi ko’re 
almadı. Biraq kesellikti keltiriwshi zat qutırg’an h’aywannın’ bas h’a’m arqa miyinde 
jaylasqanın anıqladı. Kesellengen qoyan miyin a’sten qurıtıp h’a’lsizlegen  kesel  qozg’atıwshını  
alıwga  bolatug’ının’ anıqladı. Bul menen h’aywan’larda  immunnizatsiya qılıp saw 
h’aywan’lardı kesellikten saqlap qalıw jolların taptı. Bunday  emlewler, antirabik (qutırıwga 
qarsı)  emlew delinip ken’ ko’lemde tarqaldı. Bul  jumıslar  jan’a  pa’n  immunologiyanın’ payda  
bolıwına  alıp keldi. Haywan’larg’a  o’tkizilgen 5  jıllıq  ta’jiriybesinen keyin, 1885-jılı Paster 
bul qutırıw  keselin adamlarda sınap ko’rdi  h’a’m onın’ na’tiyjesi  jaqsı  shıqtı. 
Pasterdin miynetleri du’nya ju’zinde qollana basladı. Barlıq  ellerde Paster stantsiyası 
du’zile basladı. Bul stantsiyalarda  kesellikke  qarsı  shanshıw  ju’rgizildi. Lui Paster Frantsiya  
meditsina  akademiyasına - akademik, Sankt-Peterburg akademiyasına - xabarshı agza h’a’m 
keyin  xurmetli akademigi bolıp saylandı. 
Parijde 1888-jılı Paster institutı ashıldı. Onda Mechnikov, Vinogradskiy, Gamaleya, 
Xavkin, Sklifasovskiy h’.t.b. okıp du’nya  ju’zine  belgili alımlar  bolıp jetilisti. 
İ.İ.Mechnikov (1845-1o1y) fagotsitoz  h’a’m onın’  immunitetdegi  a’h’miyeti h’aqqında  
tolıq  teliymat  jarattı. Shiritiwshi h’a’m su’t  kislotalı  ashıw  bakteriyaları  arasındag’ı  
antog’anizimdi  anıqladı.  Ol  Rossiyada  birinshi ret Odessada bakteriologiyalıq stantsiya  
du’zdi, h’a’m h’a’zir ol  Mechnikovtın  atı  menen ataladı. Onın’  basshılıg’ında  kornekli  
mikrobiologlar - G.N.Gabrichevskiy, A.M.Bezredka, İ.Savchenko, L.A. Tarasevich, D.K. 
Zabolotnıy  h’.t.b. alımlar  jetilisti. 

 
5
Onın’ sha’kirti N.F.Gamaleya bakteriyalardın’ iriw (lizis) protsessin anıqladı. Ol 
du’nyada Parijdan  keyingi ekinshi stantsiya bolg’an  Rossiyada  birinshi ret Odessada  qutırıwga  
qarsı  gu’res  ju’rgizetug’ın  Paster  stantsiyasın  du’zdi.  1o17-jılı frantsuz ilimpazı  D. Erreliya  
N.Gamaleya ta’repinen  ashılg’an  bakteriyalardag’ı  iriw yamasa lizis protsessinin’ 
bakteriyalardı jutıwshı  ayrıqsha  bakteriofaglar  ta’sirinde bolatug’ınan  anıqladı.  
X8X a’sirde  kop ma’mleketlerde  meditsina  mikrobiologiyası      rawajlandı. Og’an 
nemets  alımı Robert  Kox (184e-1o10)  kop  u’les qostı.  Ol taza mikroorganizm  kulturasın   
ajıratıw  ushın qattı azıq  ortalıg’ınan  paydalanıwda  usındı. Mikroskopik metodlardı jetilistirdi, 
mikroskopiyada  immersion  dizimdi  qollaw h’a’m mikrobiologiyası h’aqqındada ko’p  jumıslar 
islendi. Shlezing  h’a’m Myunts sıyaqlı  frantsuz  alımları  nitrifikatsiya  protsessin   u’yrendi. 
S.N.Vinogradskiy bul protsessti  teren’  u’yren’ip  Topıraq mikrobiologiyası  degen miynetin  
doretti h’a’m xemosintez protsessin ashtı. Onı nitrifikatorlar, kukirt h’a’m  temir bakteriyaları  
mısalında  ko’rsetip berdi. Topıraqta erkin h’alda  jasawshı  anaerob bakteriya klostridium 
pasterinaum, tsellyuloza ıdıratıwshı  bakteriyalardı  h’a’m usı  ilimpaz taptı. 
M.Beyerink topıraqta ushraytug’ın  erkin azot  o’zlestiriwshi bakteriyalardan 
 
azotobakterdi   anıqladı. Gelrigel G., Vilfor G., topıraq mikrobioligiyası  u’stinde jumıs  aparıp, 
sobıqlı  o’simliklerdin’ azot  o’zlestiriwi, olardın’  tamırındag’ı  tu’yinshelerge baylanıslı  
ekenligin ko’rsetip berdi. 
Jıynalg’an materiallar, a’sirese dem alıw h’a’m ashıw protsesslerinin’ ximizmin  anıqlaw 
islerinde mikrobiologiyanın’ rawajlanıwının’ ushinshi da’wiri «mikrobiologiyanın’ bioximiyalıq 
bagdarına» tu’rtki boldı. Bunda S.P.Kostıchev, V.Butkevich, V.Shaposhnikov h’a’m 
N.İerusalimskiy miynetleri u’lken a’h’miyetke iye. 
Shirindi zatlar h’a’m topıraq  strukturasının’ payda bolıwında  topıraq 
mikroorganizmlerinin’ rolin tu’sindiriwde İ.Tyurin, M.Kononova h’.t.b., mikroorganizmlerdin’ 
ekologiyasın u’yren’iwde B.L.İsachenko, E.Mishu’stin, N.Lazarevlar topıraq h’a’m 
rizosferadag’ı h’a’r qıylı mikroorganizmlerdin’  aktivligin anıqlawda N.N. Xudyakov h’.t.b. 
alımlardın’ jumısları a’h’miyetli. 
B.F.Perfilev h’a’m D.R.Gabell keyingi uaqıtta mikrobiologiya texnikasın 
rawajlandırıwg’a  oz u’lesin qosqan  alımlar  h’a’m  jaratkan kapilyar mikroskopiya usılı 
shogindilerde  ushıraytug’ın  jırtkısh bakteriyalardı tabıwga ja’rdem berdi . 
O’tken a’sirdin  aqırlarınan  baslap  mikrobiologiyanın’ bir tarmag’ı  bolg’an suw  h’a’m 
geologiya  mikrobiologiyası  rawajlandı  G.A.Nadson, B.L.İsachenko, M.L.Egunov, 
V.O.Tauson, V.S.Butkevich, A.E.Kriss, A.S.Razumov h’.t.b. bul tarmaqtın’  rawajlanıwına  
u’lken u’les qostı. Nadson G.A. h’a’m onın’ sha’kirti G.S. Filippov a’9g’o’-jılda ashıtqı 
zamarıqlarına  tu’rli nurlar menen ta’sir etip olardan mutantlar aldı. 
Mikrobiologiyadag’ı usınday  u’lken ashılıwlar mikroskopik texnikanın’ rawajlanıwı 
menen tıg’ız  baylanıslı  ekenligin  ko’rsetip  o’tiw  orınlı. 187e-jılda  Ernest Abbe mikroskoplar  
ushın linzalar  dizimin  quramalastırdı, 1o0e-jılda  Zidentof  h’a’m Jigmondi 
 
ultramikroskopiyanı, 1o08-jılda A.Keller h’a’m T.Zidentopf  birinshi  lyuminestsent mikroskoptı  
du’zdi, 1o28-1oe1-jıllarda  birinshi elektron  mikroskop  jaratıldı, al 1oe4-jılı F. Tsernike Faza-
kontrast  printsipin  jetilistirdi. Elektron  mikroskopta 0,02 nm den 7 A (angestren) h’a’m 
onnanda  mayda   zatlardı ko’riw mu’mkin boldı. 
 Ma’mleketimizde  mikrobiologiyanın’ rawajlanıwı ushın qolay shariyat  bolg’anlıg’ı 
ushın onın’ teoriyalıq h’a’m a’meliy  ma’seleleri menen  baylanıslı  bolg’an  tarawları` azıq-
awqat sanaatı, konserva sanaatı, su’t o’nimlerin qayta islew  sanaatı, pivo tayarlaw sanaatı, vino  
tayarlaw sanaatı, tu’rli  aminokislotalar, beloklar, antibio’tikler h’a’m vitaminler islep shıg’arıw 
sanaatları ku’n  sayın rawajlanbaqta. O’zbekstan İlimler Akademiyasının’  mikrobiologiya h’a’m 
botanika  institutlarının’   alımları A.M.Muzafarov, M.İ.Mavloniy, S.A.Askarova, 
A.G.Xolmuradov,  İ.J.Jumaniezov,  K.D.Davronov, S.S.Ramazanova, S.M.Xodjiboeva, 
J.A.Safiyazov, J.K.Kutliev,  A.S.Rasulov, X.O.Berdikulov, R.Shoekubov, J.T.Toshpulatov 
h’a’m basqalar. Mırza Ulug’bek atındag’ı Tashkent Ma’mleketlik  Milliy Universitetinde 
O.Elkin, K.G.Musaev, F.G.Axmedova,  Ya.Nizametdinova, M.Mansurova, İ.A.Muzafarova, 
A.Vaxabov, sonın’ menen birge №araqalpaqstan Respulikasında akademik Ch.A.Abdirov, b.i.d. 
L.G.Konstatinova h’.t.b. alımlarının’ jumısları mikrobiologiya pa’nin’in’ rawajlanıwına salmaqlı 
u’les qostı.  
 
Qadag’alawshı sorawlar 
1. Mikrobiologiyanın’ u’yrenetug’ın obekti h’a’m basqa ilimler menen qanday 
baylanısta? 

 
6
2. Mikrobiologiya pa’nin’in’ uazıypaları, tarawları h’a’m onın’ a’h’miyeti nelerden 
ibarat? 
3. Mikrobiologiya ilimine negiz salg’an alımlar h’a’m olardın’ miynetleri qanday? 
4. Mikrobiologiyanın’ fiziologiyalıq rawajlanıw da’wirine  negiz salg’an alım h’a’m 
onın’ tiykarg’ı miynetlerin atap ko’rsetin? 
5 . Mikroorganizmler ekologiyasına  negiz salg’an ilimpazlardı atan’? 
y. O’zbekstanda h’a’m №araqalpaqstanda mikrobiologiya iliminin’  rawajlanıwına u’les 
qosqan h’a’m qosıp atırg’an alımlardı atan’?  
 
Tayanısh so’zler 
Patogen  - adamlarda, h’aywan’larda kesellik keltirip shıg’arıwshı mikroorganizmler. 
Antibiotik - mikroorganizmler o’siwin toqtatıw yamasa olardı o’ltiriw qa’siyetine iye 
biologiyalıq aktiv zatlar. Vaktsina - h’a’lsizlendirilgen yamasa o’ltirilgen mikrob kletkaları, 
mikroorganizmlerdin’ tirishilik o’nimlerinen tayarlang’an preparatlar. İnfuzoriya - ishki du’zilisi 
bir qansha quramalı en’ a’piwayı h’aywan’lar. Ko’p sanlı kipriksheleri, jipsheleri ja’rdeminde 
h’a’reketlenedi h’a’m azıqlanadı.  Lizis - bakteriya kletkasının’  onda bakteriofaglardın’  
rawajlanıwı  na’tiyjesinde  buzılıwı.  Bulon - gidrolizat yamasa  belok  aralaspasınan 
tayarlanatug’ın azıqlıq ortalıq.  Pasterizatsiya - 100
0
S temperaturada  h’a’m onnan to’men 
temperaturada qızdırıp suyıq awqatlıq o’nimlerdi konservalaw h’a’m zıyansızlandırıw  usılı. 
Bunda ko’pshilik  bakteriyalar,  zamarıqlar o’ledi, fermentler buzıladı, biraq vitaminler 
saqlanadı. Frantsuz  alımı Paster ta’repinen usınılg’an.  Mutant - mutatsiya ta’sirinde 
organizmnin’ da’slepki belgilerinen parıq etiwshi organizmnin’ na’sillik formalarının’  
o’zgeriwi. 
 
L E K 5s İ Ya  № 2 
BAKTERİYa KLETKALARINI; MORFOLOGİYaSI H!M STRUKTURASI 
 
Reje 
1. Mikroorganizmlerdin’ organikalıq du’nyadag’ı ornı. 
2. Bakteriya kletkasının’ du’zilisi. 
3. Bakteriyalardın’ spora payda etiwi h’a’m onın’ payda bolıwının’ ulıwma sxeması. 
 
Mikroorganizmlerdin’ ko’pshiligi bir kletkalı boladı. Olardın’ kletkası  sırtqı ortalıqtan 
kletka diywalı menen ayırım uaqları tek g’ana tsitoplazmatikalıq membrana menen ajıraladı. 
Mikroorganizmler o’zinin’ kletkalıq du’zilisi boyınsha ekige bo’linedi. 
1. Eukariotlar - (grek tilinin’ - eu-h’aqıyqıy, kario-yadro) yag’nıy h’aqıyqıy yadroga iye 
organizmler kirip, kletkasında genetikalıq material eki qabat membrana (yadrolı qabat) menen 
qorshalg’an h’a’m belgili kletkalıq strukturalardı payda etedi. Eukariot kletkada yadro h’a’m 
onda 1-2 yadrosha, xromasomalar (DNK, belok) mitoxondriy, fotosintez protsessin alıp barıwshı 
organizmlerde bolsa xloroplastlar, Goldji apparatı bar. Eukariotlarg’a - jasıl o’simlikler 
(ko’pshilik vodorosller) zamarıqlar, a’piwayılar h’a’m h’aywan’lar kiredi. Birinshi eukariotlar 
bunnan e mlrd. jıl burın prokariotlardan kelip shıqqan. 
2.  Prokariotlar (grek tilinin’ - p4o-shekem, ka48o-yadro) yag’nıy yadrosı tolıq 
qa’liplespegen. Bunda genetikalıq material (DNK) tuwrı tsitoplazmada jaylasqan h’a’m yadro 
membranası menen qorshalmag’an. Bug’an bakteriyalar, ko’k-jasıl vodorosller kiredi.  
Jasalma xarakterge iye bolıwına qaramastan h’a’zirgi uaqta jiyi qollanıp ju’rgen 
klassifikatsiyada barlıq tiri organizmler 2 patshalıqqa 1. O’simlikler du’nyası, 2. Haywan’lar 
patshalıg’ı dep ekige bo’lingen. Biraq alımlar mayda du’zilistegi organizmlerdi qaysı toparg’a 
kirgiziwdi bilmey qıylandı, sebebi olarda o’simlik h’a’m h’aywang’a ten’ belgiler bar edi. Ms` 
Slezivnikte (bul amevaga usasada zamarıqtay etli dene payda etedi. Sonlıqtan 18yy-jılı ja’ne bir 
patshalıq protistler du’nyası qosıldı. Ha’zirgi uaqta bug’an tek bir kletkalı organizmler kiredi. 
Prokariotlar du’nyasına kiriwshi protistlerdi monera diydi.  
Bakteriyalar - bular kletkalıq qurılısqa iye mayda organizmler esaplanıp, olar derlik 
h’a’mme jerde, yag’nıy suwda, topıraqta, taw shoqqılarında, okean suwları astında, shan’da, 
muzlıqlarda ushıraydı. 
Mikrob kletkalarının’ uzınlıg’ın o’lshew da’slep, 18y4-jılı Anton Van Levenguk 
ta’repinen oylap tabıladı. Ol birgelikli qum bo’lekshelerin saylap alıp, olardı u’lken barmaq 
ken’ligindegi tuwrı sızıqqa jaylastırıp, sanap shıg’adı. Son’, qızıl qan deneshelerinin’ u’lkenligi 

 
7
menen qum bo’lekshelerinin’ u’lkenligin salıstırıp ko’redi. Bul birinshi a’piwayı usıl edi. Sol 
uaqıtlardan baslap, mikroskop astında tikkeley esaplaw usılı qollana basladı. Ha’zirgi uaqta 
kletkalar mikroskop astında arnawlı a’spablar arqalı o’lshenedi. 
Haqıyqıy bakteriyalar, mikroblar du’nyasının’ tiykarg’ı ua’kili esaplanadı. Bakteriyalar 
forması boyınsha e tiykarg’ı toparg’a bo’linedi. 1) Shar yamasa kokki ta’rizli 2) tayaqsha ta’rizli 
e) buratılg’an yamasa spiral ta’rizli. 
Kokki dumalaq formada bolıp, diametri 1-2 mkm boladı. Egerde dara-dara bolıp jaylassa 
- monokokki, jup-juptan jaylassa - diplo-kokki, h’a’r qıylı uzınlıqtag’ı shınjır tu’rinde bolsa - 
streptokokki, paket tu’rinde to’rtewden jaylassa - tetrakokki, segiz-segizden toparlasıp, 
baylang’an paketke megzese - sartsinalar dep ataladı. Ayırım jag’daylarda kokkiler bir top bolıp 
toplanıp, ju’zim solqımın esletedi. Bunday kokkiler du’rkinine - stafilokoklar delinedi. 
Streptokokkiler ta’biyat obektilerinen ko’plep tabılsa, onda sol jerler ko’p uaqıtlardan beri 
pataslang’an boladı. 
Shar ta’rizli bakteriyalardın’ ayırım ua’killeri yarım dumalaq kletka formasına iye. 
Olarg’a pnevmokokki, menin’gokokki kiredi. Pnevmakokkiler oval, al keyingi ekewi kofe 
denesinin’ formasına usaydı. 
Bakteriyalar derlik h’a’mme jerde suwda, topıraqta, h’awada, shanda, h’aywan h’a’m 
o’simlik denelerinde ken’ taralg’an. Ha’tte olar y0
0
S h’a’m onnanda joqarı temperaturada ıssı 
suwlarda, muzlıqlarda tabılg’an. Mikroorganizmlerdin’ tirishiligi basqa organizmler ushın ju’da’ 
a’h’miyetli, sebebi bakteriyalar, zamarıqlar organikalıq zatlardı buzıp, ta’biyatta zatlardın’ 
aynalısında aktiv qatnasadı. Sonday-aq mikroorganizmler adamlar turmısında, kerekli azıq-
awqatlardı alıwda ken’nen qollanadı.  Sonın’ menen birge ziyanlı ta’replerinde ko’plep 
ushırasadı, yag’nıy h’a’r qıylı awırıw shaqıradı. 
Ha’r tu’rli juqpalı kesellik qozdırıwshılar, mine usı kokkiler du’rkini arasında da ken’nen 
taralg’an. Ma’selen, stafilokokk, koli-enterit h’.t.b. Sonlıqtan, ta’biyat obektilerinin’ fekal 
tipindegi organikalıq zatlar menen pataslanıw indikatorı (ko’rsetkishi) etip, Vas.titr alıng’an. 
Kokki ta’rizli bakteriyalar (Sa4c8na74eae mochevoy sartsinadan basqası) spora payda 
etpeydi, h’a’reketsiz, ta’biyatta ken’ taralg’an. Patogen emes tu’rleri (S54.lac58s) su’tli ashıwdı 
shaqıradı. Bazı birleri sanaatta plazmadag’ı qannın’ ornın basatug’ın - dekstrananı 
biosintezlewde qollanadı. 
Tayaqsha ta’rizli bakteriyalarg’a ko’pshilik topar bakteriyaları kiredi. Kletkaları tsilindr 
sıyaqlı, sheti dumalaq yamasa kesilgen formada bolıp keledi. Bazı bir tayaqsha tu’rindegi 
bakteriyalar, ayırım jag’daylarda o’z kletkalarında dumalaq shar, oval h’a’m sopaq denelerdi 
payda etedi. Bunday spora payda etetug’ın bakteriyalar qatarına batsillalar delinedi. Sporalar, 
kletkalar qolaysız jag’daylarg’a tu’sip qalg’anda, olardı aman alıp qaladı. Spora payda 
etpeytug’ın tayaqsha ta’rizli bakteriyalarg’a bakteriyalar dep ataladı. Normal temperaturada 
sporalar kletkalardın’ o’mirin bir neshe jılg’a shekem saqlaydı. Ms` stolbnyak keselliginin’ 
batsillaları topıraqta e0 jılg’a shekem o’z tirishiligin joytpaydı.  
Tayaqsha ta’rizli bakteriyalardın’ birigiwinen uzınlıg’ı 1 sm jetetug’ın jipsheler 
ko’rinisindegi bakteriyalar - ms` Temir bakteriyaları h’a’m kukirt bakteriyaları kiredi. Kukirt 
bakteriyalarının’ kaloniyasın a’piwayı mikroskoptada ko’riw mu’mkin. Spora payda etpeytug’ın 
bakteriyalar Bac5e487m h’a’m Pse7dononas tuwıslarına jatadı. 
!dette, sporalardın’ diametri kletkalardın’ diametrinen kishi, ten’ yamasa u’lken bolıp 
keledi. Eger u’lken bolsa kletkanın’ spora jaylasqan jeri isinkireydi. Bunday bakteriyalar ilimde 
Klostridial, al spora kletkanın’bir shetinde jaylasıp tennis raketkasın esletse - onda onı 
plektridiem dep ataladı. 
İyrek formadag’ı bakteriyalarg’a spiral ta’rizli kletkalar kirip, forması boyınsha e kletka 
tipine bo’linedi. 1.Vibrionler 2. Spirillalar, 3. Spirxetalar. Vibrion - yarım ayg’a yamasa u’tirge, 
spiroxeta - oramları sozılg’an, irirek, spirilla - mayda spiraldı esletedi. İyrek formadag’ı 
bakteriyalardın’ ko’pshiligi patogen esaplanadı. Mısalı, vibrion tipindegi kletkalar - tırıspay 
keselinin’ mikrobları, spiroxetalar - qara mal, qoy janlıqlardag’ı awsıl keselligi, ja’ne sifilis 
keselliklerin usı du’rkinin’ mikrobı shaqıradı. 
Mikroorganizmlerdin’ elewsiz mayda tirishilik bolıwına baylanıslı olar mikrometrlerde, 
na’zik strukturalı bolsa nanometrler menen o’lshenedi. Mikrob kletkalarının’ ortasha u’lkenligi 
0,1 mkm desek, tayaqsha ta’rizli bakteriyanın’ eni 0,5-1 mkm, uzınlıg’ı 2-10 mkm, ashıtqı 
zamarıqları 5-10 mkm menen o’lshenedi. 
Eger bakteriya kletkasın qattı azıqlıq ortalıqqa eksek, bir neshe saattan son’ olar 
ko’beyip, a’piwayı ko’z benen ko’riw mu’mkin bolg’an kaloniya payda boladı. Kaloniyalardın’ 
ko’rinisi, ren’i h’a’m  basqa qa’siyetleri bakteriya tu’rine baylanıslı, h’a’mde h’a’r bir bakteriya 
tu’ri ushın o’zine ta’n spetsifik boladı. 

 
8